Table Of Content......................MAX
H
orkheimer
ZMIERZCH
NOTATKI Z NIEMIEC
1951-1954
Z niemieckiego przełożyła
Halina Walentowicz
Książka i Wiedza
Tytuł oryginału
Dämmerung. Notizen in Deutschland (1931-1934)
Okładka i strony tytułowe
Ewa Możejko
Redaktor
Zygmunt Wojtecki
Redakcja techniczna
Hanna Toda
Korekta
Zespół
Publikacja dotowana przez Instytut Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego
© S. Fischer Verlag GmbH, Frankfurt am Main, 1974
© Copyright for the Polish translation by Halina Walentowicz
Wszelkie prawa zastrzeżone
© Copyright for the Polish édition by Wydawnictwo „Książka i Wiedza”,
Warszawa 2002
Wydanie pierwsze
Obj. ark. druk. 11
Druk i oprawa:
GRAFMARK
Trzynaście tysięcy sześćset dwudziesta trzecia publikacja „KiW"
ISBN 83-05-13219-6
4
Spis treści
Przedmowa.................................................................................................9
Zmierzch...................................................................................................14
Monadologia.............................................................................................14
Ruletka.....................................................................................................15
Zhańbione pojęcia.....................................................................................16
Nieograniczone możliwości......................................................................16
Zdradzieckie ręce......................................................................................18
Rozmowy filozoficzne w salonie................................................................18
Stronniczość logiki....................................................................................19
Charakter i awans...................................................................................20
Przemoc i harmonia................................................................................22
Wszelkie początki są trudne....................................................................22
Z wewnątrz na zewnątrz..........................................................................23
Czas to pieniądz.......................................................................................24
Sprzeczność..............................................................................................26
Hotelowy portier......................................................................................26
Uwaga......................................................................................................28
Wychowanie i moralność..........................................................................28
Niebezpieczeństwa terminologiczne........................................................29
Kategorie związane z pochówkiem.........................................................
Sprawiedliwy los......................................................................................32
Ręka, która w sobotę zamiata, w niedzielę będzie cię
najczulej głaskała...............................................................................32
Brydż........................................................................................................33'
Ślepota na wartości.................................................................................34
Granice wolności......................................................................................34
Podłość jest premiowana..........................................................................36
Dwojaka nagana......................................................................................39
„Nieodkryty ląd...”...................................................................................39
5
Komentarz do teorii resentymentu.........................................................40
Absolutna sprawiedliwość.......................................................................41
Nietzsche i proletariat.............................................................................42
Reguły gry................................................................................................43
Archimedes i nowoczesna metafizyka.....................................................45
Konwersja myśli......................................................................................45
Pomóc można tylko całości......................................................................46
Sceptycyzm i moralność..........................................................................46
Światopogląd heroiczny..........................................................................49
Wszyscy muszą umrzeć...........................................................................50
Dyskusja o rewolucji...............................................................................51
Uwaga......................................................................................................54
Takt..........................................................................................................55
Animizm...................................................................................................55
O formalizacji chrześcijaństwa................................................................56
Wiara i zysk.............................................................................................57
Albo - albo................................................................................................58
Polityczne reguły życia............................................................................60
Metafizyka...............................................................................................60
Struktura społeczeństwa i charakter......................................................61
Uwaga......................................................................................................63
Banały......................................................................................................64
Zdrowie i społeczeństwo..........................................................................65
Nie-napiętnowani....................................................................................66
Władza kościoła.......................................................................................67
Buddyzm..................................................................................................67
Mały człowiek i filozofia wolności............................................................67
Stara historia...........................................................................................70
Bezinteresowne dążenie do prawdy........................................................71
Burżuazyjna moralność...........................................................................73
Teatr rewolucyjny albo „pojednanie przez sztukę”.................................74
Przyczynek do charakterologii.................................................................75
Wykolejeńcy.............................................................................................77
Uwaga 1...................................................................................................78
Uwaga 2...................................................................................................79
Zróżnicowana krytyka.............................................................................79
Przyczynek do psychologii rozmowy.......................................................82
Bezsilność niemieckiej klasy robotniczej................................................83
Ateizm i religia........................................................................................89
Uwaga......................................................................................................89
6
Drapacz chmur........................................................................................90
Skromność bogatych................................................................................91
Symbol......................................................................................................92
Kain i Abel...............................................................................................92
Walka przeciwko mieszczaninowi...........................................................92
Wychowanie dla prawdomówności..........................................................94
Wartość człowieka...................................................................................95
Kobieta u Strindberga.............................................................................96
Siła, prawo, sprawiedliwość....................................................................97
Poziomy wykształcenia...........................................................................98
Miłość i głupota......................................................................................100
Symptomy..............................................................................................100
W kwestii narodzin................................................................................101
Uwaga....................................................................................................102
Socjalizm i resentyment.........................................................................102
Prospołeczny charakter języka..............................................................104
Kategoria wielkiego burżua...................................................................105
Uwaga....................................................................................................106
To, co osobiste........................................................................................106
Przestrzeń społeczna.............................................................................107
Bajka o konsekwencji............................................................................108
Wyznanie................................................................................................109
Kapitalizm „niestety” ustabilizowany...................................................110
Służba w interesie.................................................................................110
Znaczenie osoby.....................................................................................112
Ludzkość................................................................................................113
Trudności z lekturą Goethego................................................................114
„Pieniądz czyni zmysłowym” (przysłowie berlińskie)............................115
Porzucona dziewczyna............................................................................115
Uwaga....................................................................................................117
Prawo azylu...........................................................................................117
Zły przełożony........................................................................................118
Kto nie chce pracować, niech nie je.......................................................120
Bezsilność rezygnacji.............................................................................121
Stare dobre czasy...................................................................................122
Przemiany moralności...........................................................................123
Odpowiedzialność..................................................................................123
Wolność decyzji moralnej.......................................................................125
Radość z pracy.......................................................................................126
Uwaga....................................................................................................127
7
Europa i chrześcijaństwo.......................................................................127
Troska w filozofii....................................................................................132
Rozmowa o bogaczach............................................................................132
Wdzięczność...........................................................................................134
Postęp.....................................................................................................135
Uwaga....................................................................................................136
Idealizm rewolucjonisty.........................................................................137
Osoba jako posag...................................................................................138
„Propaganda okrucieństwa”...................................................................139
Maksymy i refleksje Goethego..............................................................140
Nowa rzeczowość...................................................................................142
Kłamstwo a nauki humanistyczne........................................................144
Psychologia gospodarcza........................................................................145
Triki........................................................................................................145
Przy telefonie.........................................................................................147
Osobliwości epoki...................................................................................148
Charakter...............................................................................................149
Przypadkowość świata...........................................................................150
Życie traktowane serio...........................................................................153
Relatywizm teorii klasowej....................................................................154
Groza, jaką budzi zabójstwo dziecka.....................................................156
Zainteresowanie zyskiem.......................................................................157
Moralna nieskazitelność rewolucjonisty...............................................157
Odważnym szczęście sprzyja.................................................................157
Stosunki międzyludzkie.........................................................................159
Cierpienia duchowe................................................................................161
Dwa elementy rewolucji francuskiej.....................................................162
O różnicy (w tym samym ) wieku..........................................................163
Zakazane afekty....................................................................................164
Problematyczność pewnego pojęcia psychoanalitycznego.....................166
Co bardziej dokuczy, to prędzej nauczy.................................................167
Taki jest świat........................................................................................167
Biurokracja związkowa..........................................................................168
Zapóźnieni..............................................................................................168
Podwójna moralność...............................................................................170
O relatywności charakteru....................................................................170
Neuroza..................................................................................................172
Czekanie.................................................................................................173
Niezbadane............................................................................................173
Zapomnienie..........................................................................................175
Przedmowa
Zmierzch to zbiór spostrzeżeń i refleksji notowanych przez Hor-
kheimera w Niemczech na początku lat trzydziestych, czyli w przeded
niu dojścia Hitlera do władzy. Wbrew oczekiwaniom, jakie mógłby
zrodzić tytuł, czy zwłaszcza podtytuł tego dzieła, bezpośrednich od
niesień do problematyki faszyzmu jest tu stosunkowo niewiele, przy
czym jeśli się pojawiają, to właściwie wyłącznie w szerokim kontek
ście analizy historycznej ewolucji systemu kapitalistycznego; nasu
wa się więc pytanie, dlaczego autor właśnie wtedy, gdy nad kruchym
ładem Republiki Weimarskiej zawisła groźba - która już wkrótce
miała się spełnić - narodowosocjalistycznej dyktatury, uczynił przed
miotem rozważań specyfikę tej formy uspołecznienia, jaką stanowi
kapitalizm - tak bowiem najogólniej można określić przewodni te
mat książki. Fakt, że ekspansję faszyzmu rozpatruje Horkheimer na
tle kapitalistycznych stosunków społecznych, nie jest oczywiście przy
padkiem, gdyż wynika z jego sposobu pojmowania genezy, istoty oraz
znaczenia tej formy totalitaryzmu w nowożytnych dziejach Europy:
otóż totalitaryzm faszystowski nie jest w opinii twórcy teorii kry
tycznej zjawiskiem zewnętrznym ani akcydentalnym wobec syste
mu społecznego opartego na kapitale, lecz przeciwnie - stanowi jego
wytwór. Narodowosocjalistyczny reżim, mimo że jawi się jako prze
ciwieństwo pokonanego przezeń liberalizmu, w gruncie rzeczy jest
jego logiczną konsekwencją. Faszystowską dyktaturę uznaje Horkhe
imer w świetle swej krytycznej teorii historii za wyraz i rezultat
sprzeczności społecznych nierozwiązywalnych w ramach systemu
kapitalistycznego, za widomy przejaw wyczerpania się jego potencji
rozwojowych. Z tej racji uważa, że rozmawiać o faszyzmie to znaczy
mówić przede wszystkim o kapitalizmie, „kto natomiast nie chce mó
9
wić o kapitalizmie, powinien także milczeć o faszyzmie”1. Właśnie
dlatego, że wypowiedź autora Zmierzchu dotycząca faszyzmu tak
wiele mówi o kapitalizmie, dziś - gdy kwestia totalitarnej dyktatury
utraciła ną szczęście palącą aktualność, co jednak nie oznacza, że
trafiła bezpowrotnie do archiwum historii, gdyż dalsze losy społe
czeństwa kapitalistycznego pozostają przecież sprawą otwartą - książ
ka ta ma wartość nie tylko dokumentalną.
Społeczeństwem kapitalistycznym w różnych jego aspektach oraz
dziejowych metamorfozach zajmuje się Horkheimer oczywiście nie
tylko w tej jednej pracy, jak wiadomo jest to główny wątek całokształtu
twórczości tego filozofa. To samo można powiedzieć o specjalnym za
interesowaniu frankfurckiego indywidualisty jednostką, którego
świadectwem są wszystkie bez wyjątku jego dzieła. Horkheimerowi
obca jest skłonność do wynoszenia tego, co ogólne .ponad to, co jed
nostkowe, nie ma on zroztimienia dla takiej tolerancji w odniesieniu
do całości, która nieuchronnie idzie w parze z obojętnością lub zgoła
bezwzględnością wobec jej członów, co jest przyczyną zarówno jego
niechęci do teodycei - zakładającej we wszystkich wersjach prymat
ogółu i podrzędność jednostki - jak i krytycyzmu wobec systemu ka
pitalistycznego. „Dopóki jeden jedyny człowiek żyje w nędzy tylko ze
względu na sposób organizacji społeczeństwa, dopóty identyfikacja z
takim porządkiem w imię człowieczeństwa jest absurdem. Praktycz
ne przystosowanie może być nieuniknione dla indywiduum, ale ma
skowanie w teorii przeciwieństwa między pojęciem człowieka i kapi
talistyczną rzeczywistością pozbawia myślenie wszelkiej prawdy”2.
Tak więc na pozór Zmierzch - w którym autor poddaje analizie pew
ne określone stadium rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego, mia
nowicie jego starość, zwracając swoim zwyczajem szczególną uwagę
na położenie jednostki w tym społeczeństwie, czy ściślej, na zróżnico
wanie położenia społecznego poszczególnych jednostek, uwarunko
wane odmiennością ich przynależności klasowej - nie odbiega z
punktu widzenia ani tematyki, ani też sposobu jej ujęcia od pozosta
łych jego dzieł.
1 Max Horkheimer, Gesammelte Schriften, Bd. 4, Fischer Verlag Frankfurt am
Main, 1988, s. 308-309.
2 Tamże, s. 330.
10
A jednak jest pewien powód, który sprawia, że Zmierzch wyróż
nia się spośród innych tekstów prezentujących wykładnię historii
opartą na założeniach teorii krytycznej. Rzecz w tym, że metoda, jaką
posługuje się tu Horkheimer, polega na odwróceniu tradycyjnej in
dukcji, której jest właściwa ekstensywność, wyrażająca się w stop
niowym kumulowaniu pojedynczych doświadczeń z intencją nada
nia im w ostatecznym rezultacie rangi uniwersalnego prawa. Tym
czasem indukcja, która znalazła zastosowanie w teorii społecznej
Horkheimera, odwraca zależność między tym, co szczegółowe i ogól
ne w taki sposób, że intensywna analiza elementu szczegółowego,
nie dowolnego naturalnie, lecz prawdziwie znaczącego, tj. typowego
dla panującego modelu realności, staje się adekwatna dla przedsta
wienia i zrozumienia istoty owego modelu. „Indukcja w teorii społe
czeństwa polega na wyszukiwaniu tego, co ogólne, w tym, co szczegó
łowe, a nie ponad nim ani poniżej niego; zamiast przechodzić od jed
nego elementu szczegółowego do drugiego i potem wznosić się na
wyżyny abstrakcji, ta indukcja powinna coraz mocniej zagłębiać się
w to, co szczegółowe, i w nim odkryć ogólne prawo”3. Najbardziej
znaczącymi elementami szczegółowymi, które poniekąd zawierają w
sobie i odzwierciedlają całość społeczeństwa, są rzecz jasna indywi
dua. Swoistość Zmierzchu polega na tym, że Horkheimer robi tu prak
tyczny użytek z modelu odwróconej indukcji, tzn. dokonuje zwrotnej
rekonstrukcji struktury społecznej całości i mechanizmów określają
cych jej funkcjonowanie, przyjmując za punkt wyjścia mentalność,
usposobienie, postawę, hierarchię wartości jednostek,a także ich
wzajemne relacje, słowem - wszelkie liczące się atrybuty życia w
mikroskali, które zostały ukształtowane właśnie w ramach tej cało
ści, pod wpływem stosunków panujących w społecznej makroskali.
To, co Horkheimer ukazuje jako odzwierciedlenie w życiu jed
nostki ogólnego charakteru stosunków społecznych wczesnych lat
trzydziestych, jawi się zarazem jako piętno nieludzkości w poszcze
gólnych ludziach, albowiem społeczeństwo, które obrazuje w Zmierz
chu - społeczeństwo totalitarnej fazy kapitalizmu - ma za podstawę,
wedle jego oceny, „absolutną negację wszelkich ludzkich wartości”.
3 Tamże, s. 376.
11
Odczłowieczenie stosunków międzyludzkich rodzi ból. Demaskując
nieludzki charakter społeczeństwa współczesnego i ludzi w nim ży-
jących, Horkheimer zwraca się z niezwykłą wnikliwością i wrażliwo
ścią ku tej stronie życia, którą filozofowie - zainteresowani człowie
kiem jako istotą przede wszystkim myślącą, nie zaś doznającą - z
reguły zapoznają lub w najlepszym razie bagatelizują. Ujawnia zmysł
dla rozlicznych odmian cierpienia, wyostrzony świadomością spusto
szeń, jakie czyni ono w życiu, którego nieodwołalna przemijalność
nie pozostawia nadziei na zadośćuczynienie za krzywdy wyrządzane
przez złe rządy w doczesności. Tego typu zmysł posiadał niewątpli
wie Schopenhauer - również przekonany o tym,że „w każdym mikro-
kosmosie tkwi cały makrokosmos”4 - należący do myślicieli, których
koncepcje stanowiły istotne źródło inspiracji dla Horkheimera w jego
filozoficznym rozwoju. Zmierzch, który z taką wyrazistością ekspo
nuje motyw cierpienia - w perspektywie jego przyczyn, przejawów,
głębi, daremności, a przede wszystkim niepowetowanych szkód, ja
kich przysparza istotom obdarzonym wrażliwością - jest tego wy
mownym świadectwem. Można powiedzieć, że niniejszy zbiór nota
tek z Niemiec to właśnie ta pozycja w dorobku Horkheimera, która
ukazuje obraz rzeczywistości - z tego punktu widzenia - najbardziej
zgodny z wyobrażeniami o świecie wielkiego pesymisty.
Wskazana okoliczność uzasadnia tezę o innej jeszcze teoretycz
nej filiacji, która także może uchodzić za wyróżnik dzieła. Pesymizm
Zmierzchu przywodzi bowiem na myśl przygniatające wrażenie Ador
na, że ludzkość w swym dziejowym pochodzie zabrnęła w ślepą ulicz
kę, że z uwikłania w społeczne sprzeczności nie ma wyjścia. Jakkol
wiek w odróżnieniu od tego genialnego malkontenta Horkheimer w
późniejszym okresie, zwłaszcza powojennym, stonował do pewnego
stopnia swój krytycyzm wobec społeczeństwa zachodniego - tzn. wi
dząc oczywiście nadal jego ciemne strony, poszukiwał w nim enklaw
ginącej kultury i podkreślał potrzebę chronienia jej-Zmierzch tchnie
poczuciem beznadziejności sytuacji społecznej, nasuwa nieodparty
wniosek, że kryzys nowożytnej zasady uspołecznienia nie pozosta
4 Arthur Schopenhauer, Świat jako wola i przedstawienie, Wydawnictwo Na
ukowe PWN, Warszawa 1995, t. 2, s. 634.
12
