Table Of Contentnh
n o w a h u m a n i s t y k a
Michał Pospiszyl
Zatrzymać historię
Walter Benjamin
i mniejszościowy materializm
Michał Pospiszyl
Zatrzymać historię
Walter Benjamin i mniejszościowy materializm
Recenzent dr hab. Adam Lipszyc
Redaktor prowadzący Krystyna Kiszelewska
Redakcja i indeks Krzysztof Smólski
Korekta Krystyna Kiszelewska
Projekt typograficzny serii i łamanie Robert Oleś / d2d.pl
Projekt okładki i stron tytułowych Kinga Pniewska
Książka powstała dzięki środkom z grantu Preludium nr 2011/03/N/HS1/04592
przyznawanego przez Narodowe Centrum Nauki.
Narodowe Centrum Nauki
Wydanie publikacji dofinansowane przez Fundację No Local.
© Copyright by Michał Pospiszyl, 2016
isbn 978-83-64703-95-9
Druk i oprawa Bookpress.eu, ul. Lubelska 37 c, 10-408 Olsztyn
Spis treści
Podziękowania........................................................................... 7
i Mniejszościowy Benjamin.......................................................... 9
Metoda..................................................................................... 9
Corpus delicti ........................................................................... 15
Materializm i teologia.................................................................. 27
Zatrzymać historię..................................................................... 35
ii Burleska i odkręcanie prawa........................................................ 40
Przekrzywiony melonik.............................................................. 40
Wyzwolić anomię ..................................................................... 50
Odbezpieczona dialektyka........................................................... 56
Karnawałowy stan wyjątkowy..................................................... 66
iii Przedmieścia ........................................................................... 74
Podmiejska epistemologia........................................................... 74
Deterytorializacja przedmieść..................................................... 81
Zignorować Oświecenie.............................................................. 94
Językowy komunizm.....................................................................110
iv Polityka czystych środków...............................................................117
Wieczny powrót czegoś nowego .....................................................117
Linie ujścia ...................................................................................126
Zmontować komunizm..................................................................137
Komuna Paryska............................................................................154
V Rewolucyjny anachronizm..............................................................165
Złota rączka...................................................................................165
Mniejszościowy mesjanizm ............................................................175
5
Odwlekanie...................................................................................187
Zatrzymanie maszyny antropologicznej...........................................195
Bibliografia ..................................................................................207
Spis ilustracji ...............................................................................215
Indeks nazwisk...............................................................................217
Podziękowania
Książka ta nie powstałaby bez pomocy wielu osób. Stąd na początek
chciałem złożyć podziękowania zmarłemu podczas prac nad nią profe
sorowi Krzysztofowi Michalskiemu za okazaną życzliwość oraz wielką
wiarę w moje możliwości. Dziękuję profesorowi Jackowi Migasińskiemu
za bardzo dla mnie ważne wyrazy wsparcia. A także nieocenionym re
cenzentom mojej książki, Adamowi Lipszycowi i Pawłowi Mościckiemu,
których uwagi skłoniły mnie do ponownego przemyślenia wielu prob
lemów i argumentów. Ogromne podziękowania składam gronu osób,
z którymi miałem okazję konsultować kolejne fragmenty tej pracy lub
dyskutować o poruszanych w niej kwestiach: Mateuszowi Janikowi, Kry
stianowi Szadkowskiemu, Piotrowi Laskowskiemu, Joannie Bednarek,
Mikołajowi Ratajczakowi, Wiktorowi Marcowi, Magdzie Szcześniak, Ma
teuszowi Piotrowskiemu, Piotrowi Graczykowi, Agacie Bielik-Robson
oraz Jankowi Sowie. Poza tym dziękuję bliskim mi redakcjom kwartal
ników „Praktyka Teoretyczna” oraz „Widok. Teorie i praktyki kultury
wizualnej”, na łamach których, z wydatną pomocą redaktorek i redak
torów, ukazywały się teksty stanowiące poligon pomysłów, pojęć i ar
gumentów potrzebnych mi do napisania tej pracy. Na koniec chciałem
wyrazić szczególną wdzięczność Katarzynie Czeczot za setki pouczają
cych rozmów i ogrom otrzymanej inspiracji.
7
I
Mniejszościowy Benjamin
Metoda
Być może najważniejsza epistemologiczna wskazówka, jaką zostawił
Walter Benjamin, głosiła, że prawda ujawnia się zawsze w sprzecznoś
ciach: zderzeniach, napięciach czy konfliktach1. Nie istnieje więc taki
sens tekstu czy obrazu, który byłby ahistoryczny, wyłożony raz na zawsze
przez autora lub stanowiący efekt - osiągniętego przez jakieś gremium -
interpretacyjnego konsensusu. Prawda wyłaniałaby się zawsze jako pole
napięć, nieustanna gra sił. Benjamin, antycypując koncepcje literatury
mniejszej Gilles’a Deleuze’a i Felixa Guattariego, widział tę grę zawsze
jako starcie sił destrukcyjnych i rewolucyjnych z siłami interpretacyjnej
reakcji.
Podział na to, co większościowe, i to, co mniejszościowe, nie był nigdy
tylko podziałem ilościowym. Przedstawiona w Kafka. Pour une littera-
ture mineure definicja literatury mniejszej dotyczyła trzech poziomów.
Po pierwsze mowa jest o rozszczepianiu czy deterytorializacji języka
większego, na kwestionowaniu jego twardych i opartych na dominują
cych tożsamościach reguł, na przekraczaniu wytartej składni i unika
niu trywialnych znaczeń. Literatura mniejsza miałaby przejawiać także
tendencje do wychodzenia poza siebie i „sprawy indywidualne”2. Nie
angażując się w bieżące polityczne konflikty, byłaby zawsze literaturą
polityczną. W końcu celem literatury mniejszej - obok właściwego jej
sceptycyzmu - jest wytwarzanie zbiorowych i pozytywnych afektów.
1 W. Benjamin, Źródło dramatu żałobnego w Niemczech, przeł. A. Kopacki, Warszawa
2013, s. 209.
2 G. Deleuze, F. Guattari, Kafka. Pour une litterature mineure, Paris 1975, s. 30.
9
To dlatego „literatura - napiszą Deleuze z Guattarim, powołując się przy
okazji na Kafkę - jest sprawą ludu”3. Punktem wyjścia jest za każdym
razem rodzaj politycznego czy interpretacyjnego ucisku, wyzwalanie od
niego to stawanie-się-mniejszościowym4.
Autorzy Mille Plateaux, wychodząc od - jak jeszcze zobaczymy - bar
dzo bliskiego także Benjaminowi twierdzenia o z natury konserwatyw
nym charakterze języka, studiowali historię literatury w poszukiwaniu
takich postaci jak Kleist, Melville, Joyce, Woolf, Beckett czy Kafka, by
w ich pisarstwie odnaleźć przede wszystkim opór przeciwko tym regre-
sywnym tendencjom. Celem lekturowych interwencji nie było jednak
ukazanie trwałej istoty czy ahistorycznej stawki pisarstwa Kafki lub Kle
ista, ale operacja podobna do tej, która miała stanowić rdzeń mniejszoś
ciowych projektów. Szło więc o niszczenie kanonu, kwestionowanie au
torytetów tylko po to, by ci strąceni z postumentów wielcy pisarze mogli
na powrót stać się rewolucyjni i - mniejsi. Tym samym prawda mniej
szościowego tekstu była zawsze efektem oporu, jaki stawia on konserwa
tywnym odczytaniom, oraz konfliktów, które udało mu się wygenerować.
Z bardzo podobnym programem walki z większościowym pisarstwem
wystąpił kilka dekad wcześniej także Benjamin. Efektem był zaledwie
3 F. Kafka, Dzienniki 1910-1923, przeł. J. Werter, Kraków 1969, s. 158; G. Deleuze, F. Guat-
tari, Kafka. Pour une litterature mineure, s. 32.
4 Do opisania sytuacji uwalniania od ucisku Deleuze z Guattarim posługują się siatką
pojęciową opartą na trzech węzłowych terminach. Mineur, co jako przymiotnik oznacza
mniejszy, niedojrzały i małoletni, minorite, co odsyła zarówno do mniejszości (jako grupy
społecznej), jak i do niepełnoletności, w końcu minoritaire, znowu jako przymiotnik,
to tyle co mniejszościowy. W ogromnym skrócie zatem: mineur odnosi się do języka
na przykład Kafki czy Melville’a, minorite do bycia częścią mniejszości z konieczności
posługującej się językiem mniejszym, wreszcie minoritaire - do sytuacji antagonizmu,
rozbijania obowiązującego standardu tego, co ludzkie, męskie, obywatelskie itd., ale - co
bardzo ważne - nie na zasadzie antagonizmu dialektycznego. Innymi słowy, nie idzie
o to, by mniejszość dała się zasymilować większości (stała-się-większościowa) w ruchu
dialektycznego zniesienia, ale żeby rozbijała każdą zastygłą większość, wyzwalając kolejne
sfery życia wolnego od większościowych reguł. G. Deleuze, F. Guattari, Tysiąc Plateau,
Warszawa 2015, s. 120-121. W wydaniu francuskim: G. Deleuze, F. Guattari, Capitalisme
et schizophrenie 2. Mille Plateaux, Paris 1980, s. 133-135.
10
dwustronicowy - za to bogato ilustrowany - tekst o dziewiętnastowiecz
nych romansach dla pokojówek opublikowany w kwietniu 1929 roku
w Das illustrierte Blatt. Artykuł stanowił pod wieloma względami zapo
wiedź pomysłów rozwiniętych w Pasażach. Benjamin ubolewa w nim, że
historia literatury, zamiast „odkrywać strukturę geologiczną książkowych
Himalajów, zadowala się widokiem samych szczytów”5. Jak możemy się
domyślać, celem niemieckiego krytyka nie było porzucenie myślenia na
temat literatury z perspektywy wysokogórskich kanonów. Nie wystarczy
ło zastąpić panoramy szczytów próbą ogarnięcia całych masywów. Lite
racka geologia wymagała zupełnie innej metody, wyposażonej w nowe
narzędzia i przynoszącej całkowitą zmianę spojrzenia. Dopiero ona mo
gła umożliwić odrzucenie „wyświechtanych ocen estetycznych”6, któ
rych miejsce miało zająć czytanie ucieleśnione i osadzające sens tekstu
w szerszym materialistyczno-historycznym kontekście.
Ta ledwie naszkicowana w artykule o romansach perspektywa stanie
się później podstawą wywrotowych szkiców o Chaplinie, wystawach
światowych, Karlu Krausie, Kafce, kiczu czy Myszce Mickey. Zamiast
z wyżyn większościowych ocen widzieć w Chaplinie i Myszce Mickey
symptomy zmierzchu cywilizacji, niemiecki krytyk znajdzie we współ
czesnej kulturze popularnej przede wszystkim te same siły, których kultu
ra ludowa i mniejszościowa używała od wieków do drążenia w literackich
masywach potencjalnie niebezpiecznych kanałów.
Benjamin, nie tylko śledził te mniejszościowe siły, ale (co być może
najlepiej pojął Gershom Scholem) sam należał wówczas - wraz z Zyg
muntem Freudem i Franzem Kafką - do bardzo wąskiego kręgu pisa
rzy mniejszych. Ci trzej, inaczej niż większość zasymilowanych żydow
skich intelektualistów, „niemal przez cały okres swego życia trzymali się
z dala od niemieckiej frazeologii, od słów «my, Niemcy», i pisali z peł
ną świadomością dystansu, dzielącego ich jako Żydów od niemieckich
czytelników”7. Niebycie Niemcem nie czyniło jednak żadnego z nich po
5 W. Benjamin, Gesammelte Schriften, red. R. Tiedemann, H. Schweppenhauser, Frank
furt am Main 1991, t. 4, s. 620. 6 Tamże.
7 G. Scholem, Walter Benjamin, w: Żydzi i Niemcy. Eseje - Listy - Rozmowa,
przeł. M. Zawanowska, A. Lipszyc, Sejny 2006, s. 222.
11
