Table Of ContentKuratorzy wystawy
Piotr Kondraciuk, Leszek sadowski
wsPółPraca
Maria rzeźniak, Maria Dudziak, Jolanta Późniak-Głąb
reDaKcJa, ProJeKt oKłaDKi
Leszek sadowski
FotoGraFie
Piotr Kondraciuk, Leszek sadowski
ean 978-83-896163-1-9
Leszek sadowski
katalog wystawy
Zabytki techniki
codZiennego użytku
w MuZeuM ZaMojskiM
w ZaMościu
październik 2010 - marzec 2011
MuzeuM zaMoJsKie w zaM ościu
LubeLs Ki KLub KoLeK cJonerów Przy
woJewóDzKiM ośroDKu KuL tury
w LubLinie
Eksponatów na wystawę użyczyli:
Muzeum techniki w warszawie zespół szkół ekonomicznych im. a.J. Vetterów w Lublinie
Muzeum Lubelskie w Lublinie ośrodek Doskonalenia Kadr „Mechanika” siMP w Lublinie
Muzeum wsi Lubelskiej w Lublinie anna Paschke, salon sztuki Dawnej „antyk” w Lublinie
Muzeum zamoyskich w Kozłówce ewa Majewska „Galeria nowa” w Lublinie
Muzeum zamojskie w zamościu
Oraz kolekcjonerzy z Lublina, Zamościa,Zwierzyńca, Kraśnika i Nałęczowa:
anna anasiewicz – kolekcja władysława anasiewicza
robert banaszek
zbigniew barcz
Maria Dudziak
irena Hoffmann
teresa Hoffmann
Jerzy Hoffmann
szczepan ignaczyński
Jan Jachymek
Marian Jaworski
Krzysztof Józefacki
Jerzy Kałakucki
anna Krasnodębska-ciołek
Lech Kubecki
waldemar Maziarczyk
roman Machnikowski
stanisław Panas
zbigniew rogowski
anna sadowska
Leszek sadowski
barbara sadowska-burlita
Krzysztof sadowski
Marek solecki
Grzegorz sztal
Hanna szwaja
wiesław trumiński
wanda wasilewska
zygmunt wasilewski
bogdan wydra
stanisław zbyrad
Marian zacharczuk
anna złonkiewicz
* 4 *
WSTĘP
zadaniem historyków techniki, technika narodziła użytku były duchy opiekuńcze /lary i penaty/ sprawiające,
się wraz z ludzkością, nasi przodkowie weszli na drogę że dom ich właściciela był wyposażony w przychylne
prowadzącą ich w procesie ewolucji do stania się mieszkańcom przedmioty. celtowie wierzyli, że dusze
ludźmi, w momencie kiedy celowo zaczęli wytwarzać tych, którzy odeszli zostają uwięzione w jakiejś niższej
i stosować pierwsze narzędzia. Przez tysiące lat człowiek istocie /zwierzęciu, roślinie, przedmiocie nieożywionym/
stopniowo doskonalił i wytwarzał różne nowe narzędzia do czasu gdy znajdziemy się w posiadaniu przedmiotu
, które pozwalały mu skutecznie polować, walczyć będącego ich uwięzieniem. Duszą przedmiotu jest ukryta
z innymi plemionami i uprawiać rolnictwo. Prowadziło w nim aura. Duszę w przedmiot może tchnąć jego twórca
to do ewolucyjnej zmiany warunków życia. stosunkowo i zdobiący go artysta / np. zegarmistrz i jubiler/ nadając
powolny postęp w dziedzinie rozwoju techniki uległ mu cechy indywidualne. Duszą przedmiotu jest ślad
gwałtownemu przyspieszeniu w dobie rewolucji naukowo- ręki wytwórcy, narzędzie, materiał, forma. współczesne
technicznej w XViii-XiX wieku.wynalezienie maszyn masowa produkcja z zastosowaniem tworzyw sztucznych
parowych i elektryczności spowodowało wielki przełom pozbawiła produkowane przedmioty duszy. Przyczyniła
w rozwoju ludzkości. szybko pojawiły się nowe wynalazki, się też do tego unifikacja i normalizacja produkowanych
które rewolucjonizowały naszą cywilizację - wynalezienie wyrobów. Kilka zabytkowych przedmiotów jak np. stary
telegrafu, telefonu, radia, oświetlenia elektrycznego, zegar, maszyna do pisania, gramofon, samowar czy
silników elektrycznych, silników spalinowych, lampa naftowa jest w stanie nadać naszym mieszkaniom
parowozów, samochodów, statków z napędem parowym indywidualny charakter i sprawić, że czujemy się w nich
, samolotów odmieniło życie społeczeństwa. Pojawiły się przyjemnie. Pierwotne wierzenia w to, że przedmioty mają
nowe urządzenia, które zrewolucjonizowały gospodarstwa swoją duszę przetrwały do dzisiaj np.w nazwie metalowego
domowe i pracę: maszyny do szycia, maszyny do pisania, wkładu grzejnego do zabytkowego żelazka, który nazwany
mechaniczne kasy rejestrujące i arytmometry, gramofony, został „duszą”. słuchając zabytkowego gramofonu
pralki, lodówki, odkurzacze, aparaty fotograficzne z nagranym na starej płycie głosem enrico caruso , Jana
i wiele innych nieznanych wcześniej urządzeń. szybki Kiepury, Hanki ordonówny czy Mieczysława Fogga gotowi
postęp techniczny i zmieniająca się moda powodowały jesteśmy przez chwilę uwierzyć, że to przemawia do nas
powstawanie nowych typów i wzorów tych urządzeń z zaświatów ich dusza. Kolekcjonerstwo zabytków techniki
- a dotychczas używane trafiały do piwnic, na strychy / zarówno prywatne jak i muzealne/ ma doniosłe znaczenie
lub ulegały zniszczeniu. Dzięki pasji kolekcjonerskiej dla kultury, ponieważ przedmioty codziennego użytku
naszych przodków nie wszystkie te przedmioty uległy giną niezauważone ustępując miejsca nowocześniejszym,
zniszczeniu- wiele zostało ocalonych i są dzisiaj dumą doskonalszym urządzeniom. ich wrogiem jest zarówno
wielu kolekcji prywatnych i muzealnych. Gromadzone czas jak i postęp techniczny. Gromadzenie ich w kolekcjach
przez dziesiątki lat, a nawet przez kolejne pokolenia muzealnych i prywatnych ocalić może od zniszczenia
zbiory zabytków techniki są świadectwem przemian i zapomnienia przedmioty będące dowodem talentu także
zachodzących w kulturze, w gustach i zwyczajach polskich konstruktorów i wynalazców, dowodem poziomu
ich twórców, a także postępu technicznego. Kolekcje polskiego przemysłu, kontaktów handlowych i wymiany
zabytków techniki, tak jak dzieła sztuki czy rzemiosła myśli technicznej. Jako przykład warto wymienić tutaj
artystycznego, powstają z podziwu kolekcjonera dla jeden z ciekawych zabytków prezentowanych na wystawie.
przedmiotu codziennego użytku będącego nie tylko Jest nim zabytkowa ręcznie obsługiwana centrala
dziełem uzdolnionych techników, ale także i artystów telefoniczna dla 30-tu abonentów, która jako jedna
którzy godzili piękną formę z walorami użytkowymi. z pierwszych w okresie 1900-1914 r. została zainstalowana
twórca urządzenia technicznego starał się nadać mu w zamościu. służyła wiernie przez wiele lat a potem
także cechy estetyczne. zabytkowe maszyny do szycia i do została zdemontowana i zastąpiona nowocześniejszą
pisania, aparaty fotograficzne i inne urządzenia, zdobione automatyczną. Przez szereg lat poniewierała się po
były kalkomanią, złoconymi wzorami na czarnych magazynach, by w latach 60 tych XX wieku doczekać
korpusach, stylizowanym liternictwem. zafascynowani decyzji skazującej ją na złomowanie i unicestwienie. od
pięknym wyglądem zabytkowych przedmiotów często tego smutnego losu uratował ją znany lubelski kolekcjoner
mówimy, „że przedmioty te mają swoją duszę „ Już ludzie aparatów telefonicznych, wykupując ją za cenę złomu
pierwotni wierzyli, że każdy przedmiot /narzędzie, broń/ i ratując przed bezpowrotnym zniszczeniem, dzięki czemu
posiadają swojego ducha. według starożytnych rzymian możemy ją oglądać na wystawie jako jeden z zabytków
w posiadanych przez nich przedmiotach codziennego związanych z historią zamościa.
* 5 *
II. Cześć kaTalogoWa
celem wystawy zorganizowanej przez Muzeum zamoj- bębnów /w afryce tam-tamy/, sygnały dymne i świetlne
skie w zamościu i Lubelski Klub Kolekcjonerów jest po- /odbicie słońca od powierzchni zwierciadlanych/. Do
kazanie dużego zbioru różnego rodzaju zabytków techniki dnia dzisiejszego w marynarce wojennej stosowany jest
powszechnego użytku ze zbiorów muzealnych i kolekcji sposób przekazywania wiadomości sygnałami /błyskami/
prywatnych /kolekcjonerów lubelskich i zamojskich zrze- latarni świetlnych, kodem banderowym. lub sygnalizacją
szonych i nie zrzeszonych w klubach/ oraz udostępnio- za pomocą chorągiewek. w i794r. zastosowano po raz
nych przez właścicieli antykwariatów lubelskich i zamoj- pierwszy wymyślony przez Francuza claude chappe te-
skich.Prezentowane eksponaty pochodzą głównie z XiX legraf semaforowy. w Polsce od 1830r takim telegrafem
i XX wieku lecz w przypadku broni palnej i białej pokaza- przekazywano wiadomości z warszawy do Petersbur-
no również eksponaty starsze o kilka wieków aby zilustro- ga, pierwszą próbę zbudowania telegrafu elektrycznego
wać etapy rozwoju broni. z uwagi na limitowaną kosztami podjął w 1804 r. Hiszpan Francisko salva ulepszył go
objętość informator nie pozwala na dokładny opis historii w 1807r. samuel von sómmering. system ten był jednak
wszystkich eksponatów, a zwłaszcza zamieszczenie ich skomplikowany gdyż wymagał połączenia nadajnika
fotografii. w części katalogowej opisano dokładnie tylko i odbiornika minimum 35 kablami odpowiadającymi
kilka grup zabytków techniki i przedstawiono zdjęcia 4-5 ilości znaków. w 1838r. amerykanin samuel Morse
wybranych z danej grupy ciekawszych eksponatów. być stworzył alfabet, w którym każdej literze odpowia-
może będzie to dla niektórych osób zachętą do uważnego dał ciąg długich i krótkich sygnałów /kropki i kreski/,
przyjrzenia się tym nie opisanym eksponatom i samo- a wiadomość była przekazywana jedną parą przewodów
dzielnego poszukania informacji o ich historii. Mamy i zapisywana na taśmie papierowej w postaci śladów zo-
nadzieję, że każda osoba zwiedzająca wystawę znajdzie stawianych przez rylec. urządzenie tego typu zostało po
jakiś eksponat, który ją zafascynuje i przekona o potrze- raz pierwszy zastosowane w praktyce w 1844 r. w usa
bie ochrony tego dorobku naszego dziedzictwa kultury pomiędzy waszyngtonem i baltimore. w Polsce pierw-
materialnej zgodnie z przesłaniem wielkiej prekursorki szy telegraf pojawił się w 1852r. przy kolei warszawsko-
polskiego muzealnictwa księżny izabeli czartoryskiej wiedeńskiej. utworzone sieci połączeń telegraficznych
„przeszłość- przyszłości”. niebawem stworzyły podstawę do wynalezienia telefo-
nu. Pierwsze znane sposoby przekazywania głosu na
Urządzenia do przesyłania głosU odległość miały charakter mechaniczny. ideą tego spo-
sobu była znana nam z dzieciństwa /a chińczykom już
1. Telefon w X w. n. e./ zabawka w postaci sprężystego sznurka roz-
piętego pomiędzy dwoma rezonującymi pudełkami /np.
nazwa pochodzi z połączenia greckich słów /tele-zdalny po paście do butów/. w 1667r. za pomocą takiego telefonu
+ phone-głos/. oznacza więc urządzenie pozwalające r. Hooke porozumiał się na odległość około 800 m. istot-
na dwustronne przesyłanie głosu na odległość pomię- ny przełom w tej dziedzinie przyniósł dopiero XiX w.
dzy dwoma lub większą ilością urządzeń /aparatów/. w 1854 r. Francuz charles bourseul ogłosił teoretyczne
Głównymi częściami aparatu telefonicznego są: mikro- podstawy przysyłania dźwięku za pomocą elektryczno-
fon przetwarzający dźwięki /fale akustyczne/ na sygnały ści i powstania telefonu. w roku 1861 niemiec J.P.re-
eklektryczne, słuchawka /głośnik/ przetwarzająca sy- iss skonstruował pierwszy telefon elektromagnetyczny,
gnały elektryczne na dźwięki /tworzące zwykle zespół który jednak był urządzeniem dalekim od doskonałości
we wspólnej obudowie zwanej słuchawką lub mikrote- .bowiem w miarę wiernie przekazywał dźwięki muzy-
lefonem/, tarcza numerowa lub klawiatura wytwarzająca ki a znacznie zniekształcał głos ludzki. Pierwszy telefon
impulsy wybiórcze, przetwornik akustyczny lub optyczny wiernie przekazujący głos ludzki zaprezentował w 1871
przywołujący abonenta /w telefonach zabytkowych były r. antonio Meucci, jednak z powodu braku środków fi-
to dzwonki elektryczne/. zanim w XiX w poprzedzo- nansowych nie opatentował tego urządzenia i nie zapo-
ny wynalezieniem elektryczności i telegrafu pojawił się czątkował jego produkcji. Dwa lata później w 1873r. alek-
pierwszy telefon, ludzie od tysięcy lat przekazywali sobie sander Graham bell opracował i opatentował swój telefon
w różny sposób wiadomości /znaki/. wykorzystywano a w 1876r. zaprezentował go na wystawie. był on przez
w tym celu gołębie, kurierów-konnych lub pieszych /np. długi czas uważany za wynalazcę telefonu. Pierwsze
w 490 r. p.n.e słynny żołnierz Filippides musiał przebiec aparaty telefoniczne wg. koncepcji bella, które trafiły na
42 km by przekazać do aten wiadomość o zwycięstwie rynek były dość prostej konstrukcji. nie miały tarczy nu-
Greków pod Maratonem/. w tym czasie /za panowania merowej, a jedynie korbkę, którą należało pokręcić gdy
Dariusza/ Persowie stosowali doskonalszy i szybszy spo- chciało się uzyskać połączenie. zgłaszała się wówczas
sób przekazywania wiadomości - rozstawili w szeregu telefonistka z centrali /wcześniej czynności te wykony-
na odległość głosu tysiące żołnierzy, którzy kolejno gło- wali wyłącznie mężczyźni/ i ręcznie łączyła odpowiednie
sem przekazywali sobie nawzajem wiadomości. u wielu linie. w okresie późniejszym wynalezione zostały centra-
ludów sygnały przekazywano sobie głosem za pomocą le mechaniczne, a telefony otrzymały tarcze z dziesięcio-
* 6 *
ma cytrami /tarcze numerowe/. takie centrale i telefony radia uważani są rosjanin aleksander Popów i włoch
/w czarnej ebonitowej obudowie/ w Polsce funkcjonowały Gugilielmo Marconi. w 1894 roku Popów skonstruował
jeszcze po ii wojnie światowej. telefon upowszechnił się tzw. wykrywacz burz a w 1895 roku przesłał z Petersburga
niezwykle szybko lecz był urządzeniem ekskluzywnym pierwsze słowa na odległość 250 metrów. również w 1894
i kosztownym. Pierwsza centrala telefoniczna powstała roku Marconi uruchomił za pomocą fal elektromagnetycz-
w usa w 1878 r. w Harford w stanie connecticut a w rok nych dzwonek z odległości 10 metrów a w 1896 roku za
później funkcjonowały w różnych miastach. w 1889r. pomocą anten przesłał sygnał na odległość lokm. w 1900
zaczęto instalować pierwsze centrale automatyczne. roku reginald auberg Fesseden przeprowadził pierwszą
w niemczech pierwsze telefony pojawiły się w 1877r. transmisję mowy ludzkiej na odległość 4,5 km a w 1910
a w 1884r. centrale telefoniczne działały w 49 miastach. roku w nowym Jorku podjęto próbę transmisji koncertu
w Polsce pierwsze centrale telefoniczne pojawiły się enrico caruso. w 1913 roku niemiec bredow demonstro-
w 1883 r. w warszawie i łodzi. Prezentowane na wysta- wał nadawanie i odbiór audycji muzycznej. Pierwszą au-
wie aparaty telefoniczne pochodzą z 1 p. XX w, a niektóre dycję radiową odbieraną przez słuchaczy nadano 8 marca
z nich mogły jeszcze funkcjonować po ii wojnie świato- 1914 roku w belgii. w związku z zainteresowaniem armii
wej. ciekawostką tej ekspozycji jest centrala telefoniczna stron walczących w pierwszej wojny światowej w okresie
obsługiwana ręcznie /dla 30 abonentów/, która została tym nastąpił rozwój radiotechniki. Po i wojnie świato-
jako jedna z pierwszych prawdopodobnie w okresie 1900- wej jako pierwsze audycje radiowe zaczęło nadawać ra-
1914 w zamościu uruchomiona i funkcjonowała przez dio w Holandii w 1919 roku. w 1922 roku radio zaczęło
kilka lat zanim nie zastąpiono jej większą i nowocześniej- działać w w wielkiej brytanii, w związku radzieckim
szą. zaprezentowana została w magazynach pocztowych i Francji, w 1923 roku w belgii, czechosłowacji, Hiszpanii,
gdzie czekała na moment gdy zostanie „zlikwidowana” tj. i w niemczech,w 1925 roku w Polsce i w norwegii,
porozbijana i wyrzucona na złomowisko. od tego smut- w 1934 roku we włoszech i w Finlandii.
nego losu uratował ją lubelski kolekcjoner inż. stanisław wszystkie kraje europy w 1933 roku nadawały już regu-
zbyrad, który wykupił ją po cenie złomu i włączył do swo- larnie audycje radiowe. rozwój radiofonii w Polsce w la-
jej kolekcji aparatów telefonicznych, której część możemy tach 30-tych XX wieku hamowała wysoka cena radiood-
wraz z centralą oglądać na wystawie. Losy twej centrali biorników oraz fakt, że niestety miliony polaków zwłasz-
potwierdzają tezę, że największym wrogiem zabytków cza we wsiach i małych miasteczkach nie miało dostępu
techniki o charakterze użytkowym jest czas i postęp tech- do energii elektrycznej. ceny radioodbiornika Philipsa
niczny – stają się przestarzałe, niepotrzebne, zastępowa- telefunken Marconi rozprowadzanych w Polsce przekra-
ne są nowocześniejszymi, doskonalszymi urządzeniami czały wysokość pensji urzędnika. zarząd Polskiego radia
i często przepadają bezpowrotnie na złomowiskach. nie- wystąpił w 1928 roku z inicjatywą masowej produkcji
liczne mają szczęście zainteresować kolekcjonera , który polskiego odbiornika radiowego. realizacji tego zadania
ocali je przed zniszczeniem. podjęła się Państwowa wytwórnia łączności w war-
szawie. Konstruktorami odbiorników byli inżynierowie
2. radio wilhel rotkiewicz i czesław rajski. skonstruowali oni
prosty w budowie, niezawodny i niewymagający dostę-
Do powstania radia przyczyniły się w XiX wieku wcze- pu do sieci elektrycznej odbiornik radiowy kryształowy
śniejsze osiągnięcia techniczne takie jak wynalezienie te- tzw. detefon, do którego można było podłączyć dwie pary
lefonu czy telegrafu oraz nowe osiągnięcia w dziedzinie słuchawek. Pierwsze detefony krystaliczne w których
fizyki. istotne znaczenie w tej dziedzinie miały: opraco- wykorzystano zjawisko jednokierunkowego przewodnic-
wanie w 1864 roku przez Jamesa clarka Maxwella teorii twa w miejscu styku kryształu galeny /siarczku ołowiu/
elektromagnetycznej przewidującej istnienie rozchodzą- z ostrzem metalowego pręcika skonstruowano już w 1910
cych się z prędkością światła fal elektromagnetycznych. roku. sprzedawane w Polsce odbiorniki były również
odkrycie w 1874 roku przez K.F. brauna przewodnictwa trudno dostępne ze względu na wysokie ceny. Do końca
jednokierunkowego i zbudowanie pierwszej diody gale- 1939 roku wyprodukowano w Polsce około 500.000 od-
nowej / z kryształu siarczku ołowiu/. doświadczalne po- biorników kryształowych „Detefon” i „echo”. w skład
twierdzenie w 1887 roku przez Heinricha Hertza istnienia kompletu wchodził odbiornik z kryształkiem, słuchawki,
fal elektromagnetycznych. skonstruowanie w 1878 roku antena i przewód uziemiający. w okresie późniejszym do
przez Dawida Hughesa mikrofonu węglowego, w którym kompletu dodano wzmacniacz lampowy amplifon skon-
drgania membrany oddziaływując na znajdujący się pod struowany przez inż. rotkiewicza umożliwiający słucha-
nią proszek węglowy zmieniały płynący przez nią prąd nie audycji z odbiornika kryształowego przez głośniki.
elektryczny. zbudowanie w 1892 roku przez oliviera Lod- zasada działania tego odbiornika była bardzo prosta.
gea Koherera detektora wielkiej częstotliwości. napięcia wielkiej częstotliwości indukowane w antenie
wynalezienie w 1904 roku przez Johna a. Fleminga były odbierane przez obwód rezonansowy dostrojony
pierwszej lampy elektronowej, a następnej skonstruowa- pokrętłem do częstotliwości stacji nadawczej. uzyskane
nie lampy elektronowej.Diody przez Thomasa ambrosa po przejściu przez diodę dedekcyjną/kryształek/ napię-
i triody przez Lee de Foresta. zbudowanie w 1914 roku cia małej częstotliwości zasilały słuchawki. Do detekcji
pierwszego wzmacniacza lampowego. za wynalazców w Polsce tak jak w odbiornikach zagranicznych używano
* 7 *
kryształ galeny/siarczek ołowiu/ co wymagało wyszuki- uruchomiona została stacja nadawcza według technologii
wanie metalowym ostrzem najbardziej czułego miejsca na bairda. w tym samym roku po raz pierwszy przesłano
powierzchni kryształu. odbiorniki kryształowe używane sygnał telewizyjny przez atlantyk. w usa rozpoczęła
były jeszcze w latach 40 i 50 XX wieku. Jeden z takich de- pracę pierwsza stacja telewizyjna nadająca program „wg
tefonów wyprodukowany w 1934 roku prezentowany jest ramówki”. w 1930 roku w.K. zworykin zbudował pierw-
na wystawie. w okresie powojennym w latach 40/50-tych szą udaną kamerę telewizyjną. Pierwszy czysty elektro-
popularne były w Polsce przewodowe instalacje głośniko- nicznie system telewizyjny zaczął funkcjonować w usa
we tzw”kołchoźniki”. Popularnym polskim odbiornikiem w 1934 roku. również w warszawie w gmachu Hotelu
radiowym był bakelitowy „Pionier”. wynalezienie w 1948 Prudiental w 1934 roku rozpoczęto eksperymentalną
roku tranzystora pozwoliło na zmniejszenie wymiarów emisję programu telewizyjnego. Pierwszy film telewi-
radioodbiornika. Pierwsze radio tranzystorowe zaprezen- zyjny „barbara radziwiłłówna” wyemitowano w Polsce
towała w 1952 roku firma sony. Dalszy krok w kierunku w 1937 roku. Plany uruchomienia stałej emisji programo-
miniaturyzacji odbiornika radiowego to wynalezienie wej od 1940 roku pokrzyżowała wojna ł okupacja. Po woj-
i wprowadzenie do produkcji układów scalonych nie w 1952 roku uruchomiono pierwszą stację doświad-
czalną. Pierwszy, 30-minutowy program nadano 25 paź-
3. Telewizja dziernika; odbierany był przez 24 telewizory umieszczone
w klubach i świetlicach. w marcu 1955 roku urucho-
Pierwszą koncepcję zawierającą zasady działania tele- mione zostały warszawskie zakłady telewizyjne, które
wizji monochromatycznej /jednobarwnej/ sformułował zaczęły produkować pierwsze, polskie telewizory „wisła”
w 1877 roku polski filozof i psycholog dr Julian ochoro- oparte na licencji radzieckiego odbiornika „awangarda”.
wicz. ,która od strony technicznej oparł się na wynalazku te odbiorniki jak i ich następcy są poszukiwane przez ko-
fotokomórki w 1875 roku przez ernsta von siemensa. lekcjonerów jako cenne zabytki polskiej techniki.
w 1940 roku niemiec Paul nipkow opatentował urzą-
dzenie optyczno-mechaniczne do mechanicznej analizy 4. pozyTywki, polifony
obrazu telewizyjnego zwaną tarczą nipkowa. Kolejnymi
istotnymi wynalazkami umożliwiającymi przesyłanie Historia pozytywek sięga iX w. kiedy to w bagdadzie
sygnału telewizyjnego były:antena nadawczo-odbiorcza trzej bracia banu Musa skonstruowali pierwszy me-
wynaleziona w 1884 roku przez aleksandra Popowa. chaniczny instrument muzyczny - organy napędzane
wynalezienie lampy przez Ferdynanda browna która energią wody. Pięćset lat później flandryjski dzwonnik
umożliwiła skonstruowanie kineskopu telewizyjnego. wynalazł mechanizm złożony z wałka zaopatrzonego
w 1897 roku polak, Jan szczepanik opatentował w wiel- w ząbki uderzające w umieszczone obok dzwonki. Po-
kiej brytanii elektroskop tzw. dalektowidz. Jego zasadę zytywki miały kształty ludzkie lub zwierzęce /np. ptaki
działania opisano następująco: „wykorzystując fizjolo- w klatce/. w 1796r. genewski zegarmistrz antoine Favre
giczne właściwości oka ludzkiego przez krótkotrwałą udoskonalił ten mechanizm zastępując dzwonki grzebie-
projekcję szybko następujących po sobie punktów można niem co pozwoliło na odtworzenie bardziej zróżnicowa-
uzyskać wrażenie całości obrazu. analiza obrazu przesy- nych dźwięków. Źródłem dźwięku był obrotowy walec
łanego telewizyjnłe to rozbicie go na punkty i ponowne z wypustkami zaczepiającymi zęby metalowego grzebie-
połączenie jego elementów.” w 1907 roku w Petersburgu nia. Głównym ośrodkiem produkcji pozytywek stała się
rosjanin borys rosing opracował teorię telewizji i skon- szwajcaria / długi czas te grające urządzenia nazywano
struował prototyp kineskopu wykorzystując oscylator „szwajcarskimi”/. na pocz. XiX w. pozytywki produko-
katodowy zwany rurą browna. zbudowany przez niego wano w sainte-croix, L’ aauberge i w Genewie, produ-
kineskop wyświetlał obraz dzięki wiązce elektronów pa- kowano je także w zakładach niemieckich, austriackich
dającej na pokryty lumiforem ekran. było to pierwsze i czeskich. Mechanizmy takie często umieszczano
urządzenie potrafiące dokonać syntezy obrazu w odbior- w tabakierkach i zegarkach kieszonkowych. od 1820r te
niku. również w niemczech w 1907 roku zbudowano grające urządzenia stawały się niezależnymi przedmio-
eksperymentalny odbiornik telewizyjny z lampą browna. tami o coraz większych rozmiarach, a w 1822r zaczęto
w 1911 roku władimir zworykin zaproponował użycie instalować wymienne wałki pozwalające na zmianę me-
wiązki elektronów do analizy obrazu. zbudował w Peters- lodii. w 1865r.w sainte-croix charles reuge otworzył
burgu urządzenie elektryczne do transmisji obrazu / bez warsztat zegarmistrzowski, który później przez jego
tarczy nipkowa/. w 1923 roku skonstruował w usa: syna alberta przekształcony został w istniejącą do dzi-
- telewizyjną lampę analizującą oraz kineskop / telewizyj- siaj firmę będącą największym producentem pozytywek.
na lampa elektronowa/. Dwa lata później tj. w 1925 roku w XiX w i początkach XX wieku produkowano pozytyw-
John L. baird, charles J. Kins, Max Dieckmann i august ki w postaci karuzeli z konikami, porcelanowych baletnic,
Karolus zaprezentowali swój eksperymentalny system albumów fotograficznych , ołtarzyków, stojaków pod cho-
nadawczy telewizji. również w 1925 roku opracowany inkę itp. w 1885r. Paul Lochmann skonstruował mecha-
przez J.L.bairda /szkota/ elektromagnetyczne systemy te- nizm płytowy zastępujący system wałkowy. obracająca
lewizyjne rozpoczęły pracę w anglii, niemczech, Francji się płyta metalowa z otworkami i występami po stronie
i związku radzieckim. w 1920 roku w wielkiej brytanii wewnętrznej poruszała zęby grzebienia. ten system upo-
* 8 *
wszechnił się coraz bardziej i przetrwał do i wojny świa- nośnikiem zapisu dźwięku był obracający się walec
towej. wiodącymi producentami nowego urządzenia a w opisie wspomniano też o możliwości powielania wal-
grającego były niemieckie firmy: Polyphon, symphonion ców metodą galwaniczną. z powodu trudności finanso-
i Kalliope. tego typu grające urządzenia płytowe z mecha- wych Gross nigdy nie zrealizował swoich pomysłów. za
nizmem grzebieniowym nazywano potocznie orkiestrio- twórcę pierwszego pracującego urządzenia do odtwa-
nem lub polifonem. urządzenia te zostały wyparte przez rzania dźwięków uznano Thomasa edisona, który 24
fonografy, gramofony i patefony. grudnia 1977r złożył wniosek patentowy na wynaleziony
przez siebie fonograf do zapisywania dźwięku na wirują-
5. fonografy cym walcu, który był rozwinięciem jego wcześniejszych
konstrukcji zastosowanych w telegrafii. Pierwszy fono-
Jako pierwszy zapisu drgań dźwiękowych dokonał graf zbudowany został w sierpniu 18 77r. Jego zasadniczą
w 1807 roku Thomas young, który przymocował do częścią był miedziany walec pokryty grubą folią cynową
jednego z ramion kamertonu lekkie ostrze, i po pobu- i osadzony na osi. stalowe ostrze połączone bezpośred-
dzeniu go do drgań dotknął tym ostrzem okopconej nio z metalową membraną pod wpływem fal dźwię-
powierzchni obracającego się szklanego cylindra. na cy- kowych wygniatało w cynowej folii śrubowy rowek
lindrze pozostał falisty ślad jako zapis drgań kamertonu. o zmiennej głębokości /tzw. zapis wgłębny/. Do od-
w 1842r w. wertheim dokonał zapisu drgań kamertonu tworzenia dźwięków służyła odrębna membrana
na powierzchni wirującej płyty szklanej pokrytej sadzą /z pergaminu/ umieszczona po przeciwległej stronie
/zapis wzdłuż okręgu koła/. w 1861r. Francuz Duhamel walca. w celu wzmocnienia dźwięku na membranę na-
zbudował tzw. wibroskop - urządzenie zapisujące drga- kładano tubę. Przy zapisie i odtwarzaniu dźwięków wa-
nia dźwiękowe na powierzchni wirującego walca wzdłuż lec obracano za pomocą korbki z prędkością l obr/min.
linii śrubowej / również i w tym przypadku potrzebne w okresie późniejszym fonograf był ulepszony przez
było zetknięcie drgającego ciała z rylcem zapisującym/. innych wynalazców. w 1877 c. bell i c. tainter opa-
Dopiero w 1857r. zapis drgań o częstotliwości akustycz- tentowali swoje urządzenie nazwane gramofonem,
nej przenoszonych przez powietrze został zrealizowany w którym zastosowali zapis poprzeczny / nacinanie za-
przez Leona scotta, który zbudował urządzenie nazywa- miast wygniatania/, a w charakterze nośnika zapisu walec
ne fonoautografem. Fale dźwiękowe w tym urządzeniu wykonany z wosku z domieszką parafiny. Patent ten został
odbijane były przez membranę umieszczoną w jednym odkupiony przez edisona. Jego wynalazek ze względu na
z ognisk elipsoidalnej tuby. Do membrany przymocowa- niską jakość odtwarzanego dźwięku i duże koszty mecha-
ny był rylec, dokonujący zapisu na powierzchni ręcznie nicznego kopiowania walców nie spełnił oczekiwań wy-
obracanego walca. Dźwięczące ciało / źródło fal aku- nalazcy.ostatnie modele tego urządzenia posiadały napęd
stycznych/ musiało być umieszczone w drugim ognisku sprężynowy i stabilizator liczby obrotów. odtwarzanie
elipsoidy. autofonograf został następnie ulepszony przez następowało z woskowego walca pozwalającego na zapis
r. Koniga, który zastosował tubę o kształcie paraboliczny 2 nut muzyki lub 4 minut rozmowy. szybkość obrotu
m dzięki czemu nie było już konieczne umieszczenie źró- walca wynosiła 125 i 80 obr/min. Membrana posiadała
dła dźwięku w określonym punkcie przestrzeni /drugim szafirową igłę. Prace nad rozwojem fonografów zostały
ognisku elipsoidy/. były to urządzenia przeznaczone do przerwane w 1912 r. ustąpił miejsca gramofonem.
badania natury dźwięku a nie do zastosowań praktycz-
nych. za wynalazcę odwracalnego zapisu dźwięku uznaje 6. gramofony
się charlesa crossa, który 30 kwietnia 1877r opisał w li-
ście skierowanym do Francuskiej akademii nauk opraco- o zwycięstwie gramofonu nad fonografem zadecy-
waną przez siebie metodę zapisu i odtwarzania dźwięku. dowała lepsza jakość odtwarzania dźwięku przy jedno-
szklaną płytę, pokrytą warstwą sadzy należało umieścić czesnej możliwości wykonania większej ilości kopi płyt
w odpowiednim urządzeniu nadającym jej ruch obroto- w tej samej matrycy. Gramofon skonstruowany został
wy. Drugi mechanizm miał za zadanie przesuwać wzdłuż i opatentowany w 1887r. przez emila berlinera, a pierw-
płyty membranę z przymocowanym do niej rylcem na- szy egzemplarz został zademonstrowany przez twórcę
cinającym. Fale dźwiękowe pobudzaj ą membranę do w 1888 r. w filadelfijskim instytucie Franklina. Począt-
drgań, ta zaś przekazuje je rylcowi przez co na płycie po- kowo berliner jako nośnik zapisu stosował okopconą
zostaje ślad w postaci poprzecznie pofałdowanej spirali. płytę szklaną lecz szybko zastąpił ją wypolerowaną pły-
z tak zapisanej płyty sporządza się metodami fotogra- tą cynkową pokrytą warstewką wosku pszczelego. igła
ficznymi wklęsło-wypukłe odbitki na trwałym materiale. urządzenia zapisującego zdrapywała wosk i obnażała
Kopię umieszcza się w urządzeniu odtwarzającym zaopa- cynkowy podkład płyty, który następnie poddawano
trzonym w membranę zdolną do odtwarzania dźwięków. obróbce chemicznej 25% kwasem chromowym , który
Przy odtwarzaniu dźwięku płyta-kopia i zaopatrzona w cynku / w miejscach gdzie był wosk/ wytrawiał rowek
w igłę membrana odtwarzająca wykonuj ą ruchy ana- o głębokości około 0,2 mm. Po wytrawieniu płyty i opłu-
logiczne do tych , które występowały podczas zapisu. kaniu usuwano z jej powierzchni wosk. Płytę używano
w październiku 1877r opisano udoskonalone urzą- do wykonywania kopii, które były odtwarzane. ze wzglę-
dzenie Grossa nazwane przez niego fonografem, gdzie du na wysoki poziom szumów w 1888 r. płytę cynkową
* 9 *
berliner zastąpił celuloidową/tłoczoną z metalowych otwarty. urządzenia te były produkowane do ii wojny
matryc negatywów/. w toku prac nad doskonaleniem no- światowej i miały jeszcze tę zaletę, że można ich było uży-
śnika dźwięku w 1893r. wyprodukował płytę ebonitową wać tam gdzie nie było energii elektrycznej. w 1924r. wy-
o dobrej jakości a od 1896r do produkcji płyt stosował naleziono metodę zapisu o odtwarzania dźwięku metodą
masę składającą się z szelaku i wypełniaczy mineralnych elektro akustyczną i od 1925r. zapis mechano-akustyczny
/sproszkowany szpat, łupek lub glina/. Pierwsze gramo- został całowicie zarzucony. w elektroakustycznym sposo-
fony berlinera były to urządzenia z prostą stożkową tubą bie zapisu drgania dźwiękowe odbierane są przez mikro-
z bezpośrednio na jej końcu mocowaną membraną, sil- fon, a tam zamieniane na drgania elektryczne, a następnie
nikiem sprężynowym naciąganym pionowo ustawioną /po wzmocnieniu/ przekazywane do elektrycznej głowicy
korbą i nakrętką motylkową mocującąjednostronnie nacinającej, gdzie są zamieniane na mechaniczne drga-
nagraną płytę. Membranę początkowo wykonywano ze nia/igły nacinającej/. Poprawiło to znacznie jakość zapisu
szkła, papieru, surowców organicznych lub miki. cały dźwięku lecz w niewielkim stopniu poprawiło jakość od-
czas pracowano nad stałym udoskonaleniem gramofo- bioru z powodu niedoskonałości membrany gramofonu.
nów. Gramofony różniły się między sobą wykonaniem Dopiero wprowadzenie głośników jako urządzeń odtwa-
i ceną, nie tylko z uwagi na bogactwo dekoracji. ciągłym rzających dźwięki usunęło te niedogodności. te gramo-
zmianom i ulepszaniom uległ silnik sprężynowy o dwu fony /elektryczne/ mogły jednak być używane tylko tam
lub trzech sprężynach o różnych rozwiązanich regulacji gdzie był dostęp do zasilania energię elektryczną. tak jak
obrotów, automatycznym hamulcu, ramieniu membrany poprzednie urządzenia tak też gramofony musiały ustąpić
osadzonym na stałe czy też wymiennym, łożyskowanym miejsca nowym wynalazkom - magnetofonom.
lub kryzowanym. Membrany zaopatrzone były w igły
stalowe. tuba w późniejszych modelach osadzona była Urzadzenia mechaniczne
na stałe na żeliwnym ramieniu, na kórego drugim końcu
poruszała się w płaszczyźnie poziomej membrana . tuba 1. maszyny do pisania
/głośnik gramofonu/ była różnorodna- niekiedy była to
mosiężna polerowana „trąba” , kiedy indziej wytłoczona wynalazek maszyny do pisania, podobnie jak wynala-
i emaliowana z dekorem secesyjnym. w nowszych mo- zek druku przez Gutenberga wpłynął w sposób rewolucyj-
delach tubę kryła drewniana obudowa, co wpływało ny na przekazywanie informacji. Do XiX wieku biura za-
dodatnio na jakość dźwięku. obudowa gramofonu, naj- trudniały rzesze urzędników, którzy siedzieli za biurkami
częściej drewniana uwzględniała aktualne style i gusta ł przepisywali ręcznie dokumenty przy użyciu piór i atra-
epoki. skrzynię ozdabiano snycerką lub okuciami, poli- mentu. Pojawienie się masowo produkowanych maszyn
turowano lub rzadziej malowano i złocono, a ozdoby we do pisania spowodowało istotne zmiany organizacji biur
wszystkich możliwych stylach pozwalały użytkownikowi i nowy rodzaj pracy - maszynopisanie. za początek hi-
wybrać gramofon zgodny z jego gustem i stylem wnętrza storii maszyny do pisania przyjęto rok 1714, w którym
mieszkania. w pierwszych latach XX w. zaczęły pojawiać brytyjski inżynier Henry Mill otrzymał patent na ma-
się gramofony, których blaszana tuba wraz z mecha- szynę do pisania :patent na urządzenie „do tłoczenia
nizmem, ramieniem i płytą zostały całkowicie ukryte albo przenoszenia na papier liter, pojedynczo lub jed-
w meblowej skrzynce /szafce/, której otwarcie umożli- no po drugim jak przy pisaniu, ale tak, że pismo dzięki
wiało dostęp do płyty i ramienia. zamykane drzwiczki swojej pewności i dokładności nie może być odróżnio-
pozwalały na regulację dźwięku wyciszając część szu- ne od druku. na początku XX wieku kolejni konstruk-
mów wynikających z tarcia igłą o płytę. część szafki torzy opracowują swoje prototypy maszyn do pisania.
przeznaczono na przechowywanie płyt. Pierwszy seryj- w roku 1808 włoch Pellegrino turri, niemiec Karl Dra-
nie produkowany model gramofonu ukazał się w 1902r. is von sauerbronn /1823r./, w usa william austin burt
w następstwie burzliwego rozwoju fonografii do- w 1829 roku maszynę o nazwie „typorapher”. w 1875
skonalono i opracowywano różne sposoby zapisu roku Duńczyk Hans rozmus Johan Halling Hansen
dźwięku i konstrukcji gramofonu. Pojawiła się ten- skonstruował maszynę do pisania z kulistą klawiaturą
dencja do przedłużania czasu nagrania. w 1903r. wy- „skrivekugle”. Pierwszy udany model praktycznej maszy-
produkowano pierwsze płyty nagrane dwustronnie. ny do pisania zbudował w 1866 roku christopher shales
Poszczególne firmy stosowały różne szybkości zapisu przy współpracy carlosa Gliddena i samuela V. saule
i odtwarzania. występowały także różnice w samym spo- ‘a, a w 1868 roku uzyskali patent amerykański na swoją
sobie zapisu: płyty nagrywano zarówno od środka jak maszynę. w 1872 roku christopher schales wyposażył
i od krawędzi. Francuska firma stosowała zapis wgłębny swoja maszynę w klawiaturę o układzie owerty. także
odtwarzany na urządzeniach zwanych przez producenta w tym roku James Densmorge w Milwakue /usa/ uru-
patefonami. w latch 20-tych XX w pojawiają się maso- chomił produkcję maszyn wg patentu shalesa. w 1873
wo gramofony przenośne w formie niewielkiej walizeczki roku amerykańska fabryka broni remington odkupiła
z drewna obciągniętej skórą lub ceratą. ramię membrany od shalesa udziały patentowe i uruchomiła masową pro-
demontowane przy składaniu urządzenia umieszcza się dukcję maszyn do pisania. trzy lata później w 1886 roku
wewnątrz skrzynki. usytuowanie wylotu tuby do wnętrza w firmie remington po odkupieniu patentu od Gliddena
aparatu powodowało , że używać go było można gdy był wprowadziła na rynek nowy, ulepszony model maszyny
* 10 *
