Table Of ContentDĠVAN EDEBĠYATINDA SU ĠMGESĠ VE
MUHTELĠF TEZAHÜRLERĠ
(YUNUS EMRE, FUZULĠ, NABĠ VE ġEYH
GALĠB ÖRNEĞĠ)
Gülcan ABBASOĞULLARI
Doktora Tezi
Ġslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı
Prof. Dr. Halil Ahmet KIRKKILIÇ
2017
Her Hakkı Saklıdır
T.C.
ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ĠSLAM TARĠHĠ VE SANATLARI ANABĠLĠM DALI
Gülcan ABBASOĞULLARI
DĠVAN EDEBĠYATINDA SU ĠMGESĠ VE MUHTELĠF
TEZAHÜRLERĠ
(YUNUS EMRE, FUZULĠ, NABĠ VE ġEYH GALĠB ÖRNEĞĠ)
DOKTORA TEZĠ
TEZ YÖNETĠCĠSĠ
Prof. Dr. Halil Ahmet KIRKKILIÇ
ERZURUM-2017
I
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖZET............................................................................................................................ VII
ABSTRACT ............................................................................................................... VIII
KISALTMALAR ..........................................................................................................IX
ÖN SÖZ ..........................................................................................................................XI
I. GĠRĠġ ........................................................................................................................ 1
A) FARKLI MĠTOLOJĠLERDE SU ....................................................................... 1
1. Yunan ve Roma Mitolojisinde ............................................................................ 1
2. Mısır Mitolojisinde .............................................................................................. 1
3. Mezopotamya Mitolojisinde................................................................................ 2
4. Ġran Mitolojisinde ................................................................................................ 2
5. Çin Mitolojisinde.................................................................................................. 3
6. Hint Mitolojisinde ................................................................................................ 3
7. Hitit Mitolojisinde ................................................................................................ 3
8. Türk Mitolojisinde ............................................................................................... 4
B) FARKLI DĠNLERDE SU .................................................................................... 5
1. Ġslamiyette............................................................................................................. 5
2. Yahudilikte ........................................................................................................... 7
3. Hristiyanlıkta ....................................................................................................... 7
4. Hinduizmde .......................................................................................................... 8
C) FARKLI MĠLLETLERĠN EDEBĠYATLARINDA SU .................................... 8
1. Türk Edebiyatında ............................................................................................... 8
a. Halk Edebiyatında Su ...................................................................................... 9
b. Divan Edebiyatında Su .................................................................................... 9
c. Tasavvuf (Tekke) Edebiyatında Su .............................................................. 14
d. Cumhuriyet Dönemi Edebiyatında Su ........................................................ 17
2. Arap Edebiyatında ............................................................................................. 20
3. Fars Edebiyatında .............................................................................................. 21
D) MĠMARĠ VE SANATTA SU ................................................................................ 22
II. ĠMGE ...................................................................................................................... 24
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
DĠN / TASAVVUF
1.1. ALLAH .................................................................................................................. 27
1.2. YARATILIġ ............................................................................................................ 31
1.2.1. Anasır ............................................................................................................ 33
1.3. DĠNÎ ġAHSĠYETLER ............................................................................................... 37
1.3.1. Hz. Muhammed (asm.) ................................................................................ 37
II
1.3.2. Hz. Ġbrahim (asm.) ....................................................................................... 40
1.3.3. Hz. Nuh (asm.) .............................................................................................. 41
1.3.4. Hz. Yusuf (asm.) ........................................................................................... 42
1.3.5. Hz. Ġsa (asm.) ................................................................................................ 42
1.3.6. Dört Halife .................................................................................................... 43
1.3.7. Hz. Ali (asm.) ................................................................................................ 44
1.3.8. Hz. Hüseyin (asm.) ....................................................................................... 45
1.3.9. Hz. Zeyne’l-Âbidin (Ali b. el-Hüseyn b. Ali b. Ebi Talib) ........................ 45
1.4. TASAVVUFĠ BAZI ġAHSĠYETLER .......................................................................... 45
1.4.1. Mevlana (Mesnevisi) ve ġems ..................................................................... 45
1.4.2. Yusuf Sineçak ............................................................................................... 47
1.5. MUCĠZELER .......................................................................................................... 47
1.5.1. Hz. Muhammed’in (asm.) Parmağından Su Akıtması ............................. 47
1.5.2. Hz. Musa’nın (asm.) Denizi Yarması ......................................................... 48
1.6. BAZI DĠNÎ/ TASAVVUFĠ KAVRAMLAR VE SU ....................................................... 50
1.6.1. Abdest ........................................................................................................... 50
1.6.2. Ahlak/Edep ................................................................................................... 52
1.6.3. Akıl/ Fikir ..................................................................................................... 53
1.6.4. Amel .............................................................................................................. 53
1.6.5. Arzu ............................................................................................................... 54
1.6.6. AĢk-Muhabbet .............................................................................................. 54
1.6.7. Ayet ............................................................................................................... 57
1.6.8. Birlik-Tevhit ................................................................................................. 58
1.6.9. Cennet ........................................................................................................... 60
1.6.10. Cezbe ........................................................................................................... 61
1.6.11. Cömertlik .................................................................................................... 61
1.6.12. Dergâh ......................................................................................................... 62
1.6.13. Dünya Sevgisi ............................................................................................. 62
1.6.14. Fena-Beka ................................................................................................... 63
1.6.15. Feyz ............................................................................................................. 65
1.6.16. Elest Bezmi ................................................................................................. 66
1.6.17. Gurur .......................................................................................................... 66
1.6.18. Günah .......................................................................................................... 66
1.6.19. Hakikat ....................................................................................................... 67
1.6.20. Haram/ Helal .............................................................................................. 68
1.6.21. Hırs .............................................................................................................. 69
1.6.22. Hikmet......................................................................................................... 69
1.6.23. Ġhsan ............................................................................................................ 69
1.6.24. Ġlim .............................................................................................................. 70
1.6.25. Ġnayet........................................................................................................... 70
1.6.26. Ġstiğna .......................................................................................................... 71
1.6.27. Ġstikamet ..................................................................................................... 71
III
1.6.28. Kâbe ............................................................................................................ 72
1.6.29. Kader........................................................................................................... 72
1.6.30. Kaza............................................................................................................. 72
1.6.31. Keramet ...................................................................................................... 73
1.6.32. Kesret Âlemi ............................................................................................... 73
1.6.33. Kevser ......................................................................................................... 74
1.6.34. Lahut Âlemi ................................................................................................ 76
1.6.35. Marifet-Ġrfan .............................................................................................. 76
1.6.36. MürĢit-Mürit .............................................................................................. 78
1.6.37. Nefes ............................................................................................................ 79
1.6.38. Nefis ............................................................................................................. 79
1.6.39. Nifak ............................................................................................................ 80
1.6.40. Nimet-Rızık................................................................................................. 80
1.6.41. Ölüm/Ecel/Gasl .......................................................................................... 81
1.6.42. Riya ............................................................................................................. 82
1.6.43. Sabır ............................................................................................................ 82
1.6.44. ġehadet ........................................................................................................ 83
1.6.45. ġeriat ........................................................................................................... 83
1.6.46. ġükür ........................................................................................................... 84
1.6.47. Tevazu ......................................................................................................... 84
1.6.48. Tevekkül ..................................................................................................... 85
1.6.49. Ümit/Ümitsizlik .......................................................................................... 86
1.6.50. Vuslat .......................................................................................................... 87
1.6.51. Zemzem ....................................................................................................... 89
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
ĠNSAN
2.1. UMUMĠ OLARAK ĠNSAN VE SU ............................................................................. 91
2.2. SEVGĠLĠ VE GÜZELLĠK UNSURLARININ SU ĠLE ĠLĠġKĠSĠ ..................................... 94
2.2.1. Yüz................................................................................................................. 94
2.2.2. BakıĢ .............................................................................................................. 96
2.2.3. Kirpik ............................................................................................................ 97
2.2.4. KaĢ ................................................................................................................. 98
2.2.5. Hat ................................................................................................................. 99
2.2.6. Saç ................................................................................................................. 99
2.2.7. Dudak .......................................................................................................... 100
2.2.8. Gamze ......................................................................................................... 102
2.2.9. Tebessüm .................................................................................................... 104
2.2.10. Alın ............................................................................................................ 105
2.2.11. Yanak ........................................................................................................ 105
2.2.12. Ter ............................................................................................................. 106
2.2.13. Ben ............................................................................................................. 107
IV
2.2.14. Boy/Endam ............................................................................................... 107
2.2.15. Sine ............................................................................................................ 108
2.2.16. Gönül ......................................................................................................... 108
2.2.17. Kol ............................................................................................................. 109
2.2.18. Kemer ........................................................................................................ 109
2.2.19. Bel .............................................................................................................. 110
2.2.20. Lisan .......................................................................................................... 110
2.2.21. Vaat ........................................................................................................... 110
2.2.22. Diğer Özellikler ........................................................................................ 111
2.3. ÂġIK VE ÂġIĞIN BAZI UNSURLARININ SU ĠLE ĠLĠġKĠSĠ ..................................... 112
2.3.1. Göz............................................................................................................... 115
2.3.2. BakıĢ ............................................................................................................ 117
2.3.3. Kirpik .......................................................................................................... 117
2.3.4. Yanak .......................................................................................................... 117
2.3.5. Kol ............................................................................................................... 117
2.3.6. Sine .............................................................................................................. 117
2.3.7. Gönül ........................................................................................................... 118
2.3.8. Akıl .............................................................................................................. 122
2.3.9. Elbise ........................................................................................................... 122
2.4. RAKĠP ................................................................................................................. 123
2.5. MADDĠ-MANEVĠ HÂLLERDE SU UNSURU .......................................................... 123
2.5.1. Gam ............................................................................................................. 123
2.5.2. Mihnet /Isdırap .......................................................................................... 124
2.5.3. Elem............................................................................................................. 124
2.5.4. Dert .............................................................................................................. 124
2.5.5. Hicran ......................................................................................................... 125
2.5.6. Ayrılık ......................................................................................................... 125
2.5.7. Saadet .......................................................................................................... 125
2.5.8. Ah ................................................................................................................ 126
2.5.9. Delilik .......................................................................................................... 127
2.5.10. Hayal ......................................................................................................... 127
2.6. GÖZYAġI VE GÖZYAġINA BENZETĠLEN UNSURLAR .......................................... 127
2.6.1. Su/ Habab ................................................................................................... 128
2.6.2. Abdest Suyu ................................................................................................ 129
2.6.3. Zemzem ....................................................................................................... 130
2.6.4. Kevser ......................................................................................................... 130
2.6.5. Ab-ı hayat ................................................................................................... 130
2.6.6. Akarsu vb./ ÇeĢme ..................................................................................... 131
2.6.7. Deniz/ Dalga................................................................................................ 132
2.6.8. Yağmur ....................................................................................................... 133
2.6.9. ġebnem ........................................................................................................ 134
2.6.10. Nem/ Ter ................................................................................................... 135
V
2.6.11. Tufan/ Sel .................................................................................................. 137
2.6.12. Para ........................................................................................................... 138
2.6.13. TaĢ/ Değerli TaĢ/ GümüĢ ......................................................................... 139
2.6.14. Kan ............................................................................................................ 143
2.6.14.1. ġarap ................................................................................................... 145
2.6.14.2. Gülsuyu ............................................................................................... 146
2.6.15. Çocuk ........................................................................................................ 146
2.6.16. Ay/ GüneĢ.................................................................................................. 147
2.6.17. Gezegen/ Yıldız ......................................................................................... 147
2.6.18. Meyve ........................................................................................................ 149
2.6.19. AteĢ ............................................................................................................ 149
2.6.20. Tohum ....................................................................................................... 150
2.6.21. Kâfir .......................................................................................................... 150
2.6.22. YoldaĢ ........................................................................................................ 151
2.6.22. Asker ......................................................................................................... 151
2.6.23. KumaĢ ....................................................................................................... 152
2.6.24. Nur............................................................................................................. 152
2.6.25. Mürekkep ................................................................................................. 152
2.6.26. Hareke/ Yazı ............................................................................................. 153
2.6.27. Haberci ...................................................................................................... 154
2.6.28. Bazı Duygular ........................................................................................... 154
2.6.29. Diğer (eĢk, girye vb.) ................................................................................ 155
2.7. PADĠġAH ............................................................................................................. 158
2.8. KÖLE .................................................................................................................. 158
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TABĠAT
3.1. SUYUN MAHĠYETĠ ............................................................................................... 160
3.1.1. Temizlik ...................................................................................................... 162
3.1.2. Süreklilik..................................................................................................... 162
3.1.3. DeğiĢkenlik ................................................................................................. 164
3.2. TABĠATTAKĠ BAZI UNSURLAR VE SU ................................................................. 165
3.2.1. Deniz ............................................................................................................ 165
3.2.2. Bulut ............................................................................................................ 166
3.2.3. Yağmur ....................................................................................................... 166
3.2.4. Buhar........................................................................................................... 169
3.2.5. Gökyüzü ...................................................................................................... 169
3.3. GÖK CĠSĠMLERĠ VE SU ....................................................................................... 170
3.3.1. GüneĢ........................................................................................................... 170
3.3.2. Ay................................................................................................................. 171
3.3.3. Dünya .......................................................................................................... 172
3.3.4. Yıldız ........................................................................................................... 172
VI
3.4. MEYVE/ ĠÇECEKLER VE SU ................................................................................ 173
3.4.1. Nar ............................................................................................................... 173
3.4.2. Süt ................................................................................................................ 173
3.4.3. ġarap ........................................................................................................... 174
3.5. HAYVANLAR VE SU............................................................................................. 175
3.5.1. Yılan ............................................................................................................ 175
3.5.2. Turna........................................................................................................... 175
3.6. FELAKET ............................................................................................................. 176
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
SUYUN DĠĞER UNSURLARLA MÜNASEBETĠ
4.1. SOYUT BAZI KAVRAMLAR VE SU ....................................................................... 178
4.1.1. Zaman ......................................................................................................... 178
4.1.2. Ömür ........................................................................................................... 178
4.2. EġYALAR VE SU .................................................................................................. 179
4.2.1. Ayna ............................................................................................................ 179
4.2.2. Mücevher .................................................................................................... 180
4.2.3. Kılıç ............................................................................................................. 180
4.3. YAZIYA DAĠR BAZI UNSURLAR VE SU ............................................................... 181
4.3.1. Kalem-Mürekkep ....................................................................................... 181
4.3.2. Kitap ............................................................................................................ 183
4.3.3. Harf ............................................................................................................. 183
4.3.4. Yazı/ Satır/ Nokta....................................................................................... 183
4.3.5. Söz/ ġiir ....................................................................................................... 184
4.3.6. Mana ........................................................................................................... 186
4.3.7. Mecaz .......................................................................................................... 187
4.3.8. Vezin ............................................................................................................ 187
4.4. SES/ MUSĠKĠ VE SU ............................................................................................. 188
4.4.1. Ney ............................................................................................................... 190
4.4.2. Tambur ....................................................................................................... 190
4.5. SU YAPILARI ....................................................................................................... 190
4.5.1. ÇeĢme/ Havuz/ Kuyu ................................................................................. 190
BEġĠNCĠ BÖLÜM
DEYĠM / ATASÖZLER- KÜLTÜR/GELENEK VE SU
Deyim / Atasözler- Kültür/Gelenek ve Su.............................................................193
SONUÇ ......................................................................................................................... 203
KAYNAKÇA ............................................................................................................... 214
DĠZĠN ........................................................................................................................... 225
ÖZGEÇMĠġ.................................................................................................................245
Description:uzuvları (önce) belirsiz, (sonra) belirlenmiş canlı et parçasından (uzuvları zamanla oluşan ceninden) yarattık ki size (kudretimizi) gösterelim. Ve dilediğimizi, belirlenmiş bir süreye kadar rahimlerde bekletiriz; sonra sizi Âdâb-ı ubûdiyyeti eşcârdan öğren. Aksin bile tâ„a