yavuz özkan sinemasında türk aile yapısı ve değerlerinin temsili

234 Pages·2007·2.77 MB·Turkish

T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
Radyo – TV – Sinema Anabilim Dalı

YAVUZ ÖZKAN SİNEMASINDA TÜRK AİLE YAPISI
VE DEĞERLERİNİN TEMSİLİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Diler KOŞAR

DANIŞMAN
Yrd.Doç.Dr. Alev Fatoş PARSA

İZMİR - 2007
İÇİNDEKİLER

GİRİŞ......................................................................................................................3
I.BÖLÜM: KÜLTÜREL AÇIDAN TÜRK TOPLUMUNUN AİLE YAPISI
VE DEĞERLERİ...................................................................................................9
1) AİLE KURUMU VE ÖNEMİ....................................................................10
A) Bir Toplumsal Kurum Olarak Aile......................................................10
B) Toplumsal Yaşamda Aile ve Önemi......................................................15
C) Toplumsal Yaşamda Aileyi ve Önemini Reddeden Görüşler.............17
D) Toplumsal Yaşamda Aile Tipleri ve Fonksiyonları.............................20
2) TARİHSEL SÜREÇTE AİLE YAPISI VE DEĞERLERİ.....................29
A) Aile Kurumu Üzerine İlk Bilimsel Araştırmalar.................................29
B) Cumhuriyet Dönemi Türk Aile Yapısı.................................................34
C) Modern ve Postmodern Süreçte Toplum-Aile Yapısı ve Değerleri...35
II. BÖLÜM: TÜRK SİNEMA SANATI VE YAVUZ ÖZKAN SİNEMASI.62
1) TÜRK SİNEMA SANATI..........................................................................62
A) Türk Sinema Tarihine Genel Bakış......................................................63
B) Türk Sinema Sanatı'nda Aile Yapısı ve Değerleri...............................72
a) Aile Olgusunun Doğuşu......................................................................73
b) Türk Sinema Sanatı’nda Aile Kurumu ve İşleniş Biçimi................74
2) YAVUZ ÖZKAN SİNEMASININ ÖZELLİKLERİ................................80
A) Yavuz Özkan Biyografisi.......................................................................80
B) Yavuz Özkan Filmografisi.....................................................................81
a) Yönetmen Filmografisi.......................................................................81
b) Yapımcı Filmografisi..........................................................................86
c) Senaryo Filmografisi...........................................................................87
d) Oyuncu Filmografisi...........................................................................88
e) Sanat Yönetmeni Filmografisi............................................................88
f) Ödülleri.................................................................................................89
C) Yavuz Özkan Sinemasının Üslubu........................................................90
a) Yavuz Özkan Sinemasında Zaman ve Mekan..................................90
b) Yavuz Özkan Sinemasında İnsan......................................................96
c) Yavuz Özkan Sinemasında Oyunculuk...........................................106
d) Yavuz Özkan Sinemasında Tema....................................................109
e) Yavuz Özkan Sinemasında Dil.........................................................111
f) Yavuz Özkan Sinemasında Toplumsal ve Kişisel Yansımalar......114
D) Yavuz Özkan Sineması’nın Sinemasal Özellikleri............................116
III. BÖLÜM: YAVUZ ÖZKAN FİLMLERİ ARASINDAN SEÇİLEN
ÖRNEK FİLMLER ÇERÇEVESİNDE TÜRK AİLE YAPISI VE
DEĞERLERİNİN SUNUMU...........................................................................120
1) ARAŞTIMANIN HİPOTEZİ, TEKNİĞİ, YÖNTEMİ VE
DEĞERLENDİRİLMESİ.............................................................................120
1
A) Araştırmanın Hipotezi.........................................................................120
B) Araştırmanın Yöntem ve Tekniği.......................................................121
C) Araştırmanın Değerlendirilmesi.........................................................123
2) YAVUZ ÖZKAN FİLMLERİ ARASINDAN SEÇİLEN ÖRNEK FİLM
ÇÖZÜMLEMELERİ....................................................................................125
A) Maden (1978)........................................................................................126
B) Büyük Yalnızlık (1989).........................................................................139
C) Yengeç Sepeti (1994)............................................................................150
D) Bir Kadının Anatomisi (1995).............................................................167
E) Bir Sonbahar Hikayesi (1994).............................................................179
F) Bir Erkeğin Anatomisi (1996)..............................................................194
SONUÇ...............................................................................................................208
IV. KAYNAKÇA...............................................................................................219
EK -1...................................................................................................................226

2
GİRİŞ
Yavuz Özkan Sinemasında Türk Aile Yapısı ve Değerlerinin Temsili
konulu bu araştırma, Türk toplumundaki aile yapısı ve değerlerini geçmişten
günümüze kadar geçirdiği yapısal değişimlerle ortaya koymayı amaçlamakta ve
Yavuz Özkan sinemasında bu değerlerin nasıl ve hangi ölçüde ele alındığını
tespit etmeye çalışmaktadır. Bu tespitin yapılabilmesi amacıyla, Yavuz Özkan
sinemasından seçilen örnek filmler çerçevesinde incelemeye alınan “Türk aile
yapısı ve değerlerinin temsili” konusu, Türk Sinemasının tarihsel bağlamından
kopartılmadan incelenmektedir.
“Yavuz Özkan sinemasında Türk Aile Yapısı ve Değerlerinin Temsili”
konulu bu araştırmada, ilk önce, temsil düzeyinin değerlendirilebilmesi amacıyla
Türk aile yapısı ve değerleri bağlamında inceleme yapılmaktadır. Bu nedenle, aile
ve tarihsel bazda gösterdiği değişim toplumsal yapı ve kültürel değerler dikkate
alınarak incelenmektedir.
Aile, insan neslinin devamını sağlayan biyolojik ilişkilere bağlı yapısı ile
birlikte, üyesi açısından toplumsallaşma sürecinin ilk ortaya çıktığı, bireylere
toplumsal cinsiyet rollerinin aktarıldığı ve toplumsal değer yargılarının kültür,
inanç, örf-adet, gelenek-görenek aracılığıyla nesilden nesile iletiminin
gerçekleştirildiği sosyal bir kurumdur. Aile aynı zamanda, üyeleri arasında
duygusal ilişkilerin yoğun olarak yaşandığı birincil grup olma özelliği nedeni ile
psikolojik, ürettiği kadar tüketen yapısıyla ekonomik, toplumsal düzenin
korunmasına hizmet eden yönüyle siyasal ve kuruluş şekliyle de hukuksal özelliği
bulunan bir toplumsal alt kurumdur.
Aile varlığı ile hem toplumsal yapı üzerinde egemen düzenin sürekliliğinin
sağlanması yönünde bir etki yapmakta hem de kendi yapısal özelliklerinin
değişimine neden olan içinde bulunduğu toplumun sosyal, kültürel ve ekonomik
yapısından etkilenmektedir. Bu süreç içinde aile ve toplum karşılıklı olarak
birbirleri üzerinde etki yaratırken birey hem aile kurumunun hem de toplumun
3
yapısal özelliklerinden etkilenmektedir. Bu karşılıklı etkileşim sürecinde her iki
taraf içinde baskın olan temel güç, kültürdür. Kültür gerek aile gerekse toplum
üzerinde bir baskı mekanizması olarak toplumu alt kurumları ile birlikte kontrol
altına almaktadır. Kültürün genelde toplum üzerinde sahip olduğu bu güç, özelde
ailenin yapısını ve işleyişini de etkilemektedir. Bu nedenle aile, üyelerinin
birbirine kan bağı ile bağlandığı, çıkara dayalı olmayan duygusal ilişkilerin hakim
olduğu birincil bir grup olmakla birlikte aynı zamanda toplumsal bir kurum
olarak da adlandırılmaktadır. Toplumsal bir varlık olarak birey temel karakteristik
özelliklerini bu toplumsal kurumdan, aileden, almaktadır. Bu nedenle aile, bireyin
doğumuyla elde ettiği en büyük sosyal güç olarak değerlendirilmektedir. Doğumla
kazanılan bir hak olarak insanın dünyaya geldiği ilk andan itibaren ölümüne kadar
geçen sürede aile, bireyin kişilik özelliklerinin oluşumunda ve yaşantısının
şekillenmesinde cinsiyet, vatandaşlık, din, kültür gibi kişisel tercih içermeyen
diğer kazanılmış haklara oranla çok büyük ve önemli bir etkiye sahiptir.
Bireyin aile kurumuna bağlı olarak edindiği davranış kalıpları ve düşünce
tarzı, ailenin de içinde bulunduğu toplumun kültürel özellikleri başta olmak üzere
gelenek, görenek, örf ve adetlerine bağlı olarak değişmektedir. Kültürler yani
toplumlar arası değişime bağlı olarak ortaya çıkan bu fark aynı toplum içinde
coğrafi bölgelere göre değişebildiği gibi aynı toplumda zaman içinde de değişime
uğrayabilmektedir. Sözkonusu bu değişim, yaşanan toplumsal sorunların
belirlenmesinde önemli rol oynamaktadır.
Yavuz Özkan, filmlerinde toplumsal sorunları temel alarak bu sorunların
bireyler ve aileler üzerinde neden olduğu değişimleri göstermeyi amaçlamaktadır.
Bu değişim sürecinde birey filmde anlatılmak istenen temel düşünce karşısında
kendinin ve ailesinin hayata karşı duruşunu fark edecek ve farklı bir dünyada
yaşantısına anlam kazandırmaya çalışacaktır.
Sinema, izleyicisine içinde yaşadığı hayata farklı bir çerçeveden bakarak
kendi yaşantısını yeniden sorgulama imkanı vermektedir. Sinema sanatının
izleyicisine sunduğu bu imkan sayesinde kişi kendini ve hayatını film süresince
4
tekrar kurgulamakta belki de hayal ettiği yerde ve şekilde yaşama şansını elde
etmektedir. Bu duyguyu yaratacak temel unsur izleyicinin perdedeki kendisiyle
özdeşim kurmasından kaynaklanmaktadır. Bir yönetmeni meslektaşları arasında
farklı kılan ve onu başarılı yapan unsur, perdeye yansıttığı çerçevede
kompozisyonu nasıl kurduğuna, mizanseni oluşturma becerisine ve bunu
izleyicisine sunma yeteneğine bağlıdır. Bu yetenek ölçüsünde izleyici perdedeki
kendini görme olasılığını yakalamaktadır.
Yavuz Özkan sinemasının temel özellikleri Şükran Kuyucak Eser’in
“Sinemamızda Bir Auteur Ömer Kavur” adlı kitabındaki biçimsel yapı temel
alınarak araştırılmıştır. Bu araştırma modelinde Yavuz Özkan sinemasında üslup
zaman-mekan, oyunculuk, insan, tema, dil, filmlerdeki toplumsal ve kişisel
yansımalar olmak üzere temel altı kriter üzerinden değerlendirilmekte buna bağlı
olarak Özkan sinemasının üslup özellikleri yani sinemasal dili belirlenmektedir.
Yavuz Özkan Sineması’nda Türk aile yapısı ve değerlerinin temsili konulu
araştırma, sürekli değişim gösteren toplumun dinamik yapısına bağlı olarak
meydana gelen değişimlerin, sosyal bir kurum olan ailenin yapısı ve işleyişi
üzerinde de değişimlere neden olacağı hipotezini savunmaktadır. Bu hipotezin
sinema sanatında sorgulanması amacıyla Özkan filmleri, göstergebilimsel
çözümleme yöntemindeki gösterge çözümlemeleri aracılığıyla içerik analizi
yapılarak incelenmiştir. Modernizm kuramının desteği ile yapılan örnek film
çözümlemelerinde içerik analizinin kullanılması konunun, mantıksal açıdan
sorgulanmasından, kompozisyona ve dil yapısına kadar geniş bir perspektiften
incelenmesinde önemli rol oynamaktadır. Göstergebilimsel metodoloji, temel
anlam sorgulaması yapan içerik analizi ile birlikte anlamlandırma sürecinde yan
anlam olarak izleyiciye sunulan göstergelerin anlaşılmasında etkili olmaktadır.
Yavuz Özkan sinemasında Türk aile yapısı ve değerlerinin temsil
sorununu inceleyen bu araştırma, aile kurumunu toplumsal bağlam içinde ele
almakta ve gelişim sürecini de toplumsal olaylarla açıklamaya çalışmaktadır.
5
Araştırmanın birinci bölümünde, sosyal bir boyuta sahip olan aile kurumu
ve önemi iki düzeyde ele alınmaktadır. İlk olarak toplumsal bir kurum olarak aile
kavramı üzerinde durulmakta, ve yine sosyal bir kurum olarak ailenin amaçları
belirlenmektedir. Aile kavramının toplumsal çerçevede belirli bir temele
dayandırılmasından hemen sonra toplumsal yaşam sürecinde aile ve aile
kurumunun önemi açıklanmaktadır. Bu başlık altında hem aile kurumunun
toplumsal düzenin sürdürülmesi açısından gerekliliği savunulmakta hem de
işlevleri sorgulanmaktadır. Bu amaca hizmet edecek şekilde ilgili başlık altında,
toplumsal yaşamda aileyi ve önemini reddeden görüşlere yer verilmekte ve ailenin
gereksiz olduğu savını ileri süren araştırmacıların görüşleri çerçevesinde aile
kurumunun hem kendi bünyesindeki üyeleri açısından hem de toplumsal
yaşamdaki önemi açısından gerekliliği pekiştirilmektedir. Toplumsal yaşamda aile
kurumunun varlığı, önem ve gereklilik açısından incelenerek açıklandıktan sonra
yapısal yönüyle incelenmek üzere tarihsel bağlamda ele alınmaktadır. Geçmişten
günümüze kadar geçen sürede aile kurumunun yapısında meydana gelen
değişiklikler ve bu değişikliklerin toplumsal yapı ile arasında arasındaki bağın
tespit edilmesi, ailenin tarihi süreç içinde yapısında meydana gelen değişikliklerde
sosyal, ekonomik, kültürel ve çevresel koşulların ne derece etki sahibi olduğunun
anlaşılmasını sağlamaktadır. Farklı şekillerde isimlendirilen ve niteliksel açıdan
farklılıklar gösteren aile modellerinin incelenmesini de sağlayan bu bölümden
sonra, günümüz aile kurumunun işlevsel ve yapısal özelliklerinin modern ve post-
modern süreçte değerlendirilmesi yapılmaktadır. Bu amaçla ilk önce kavramların
anlamları ve adını verdikleri dönemin toplumsal açıdan taşıdığı özelliklerin
açıklaması yapılmaktadır. Modern ve post-modern dönemin toplumun ve
bireylerin yapısında meydana getirdiği değişimlerden sonra bu dönemin aile
kurumu üzerindeki etkisi açıklanarak toplumsal bir kurum olarak modern ve post-
modern ailenin yapısal özellikleri ve fonksiyonel amaçlarının anlatımı
yapılmaktadır.
Araştırmanın ikinci bölümünde ilk olarak Türk sinema sanatının tarihi
üzerinde durulmaktadır. Türk aile yapısı ve değerlerinin sinema sanatı içinde
6
incelemesinin yapılabilmesi için aile kurumu, yapısal özellikleri ve fonksiyonları
ile birlikte Türk sinema sanatı hakkında da bilgi sahibi olunması gerekliliği ortaya
çıkmaktadır. Aile yapısı ve değerlerinin temsil düzeyinin sorgulanacağı bir sanat
dalı olarak Türk sinemasının günümüzde geldiği noktanın doğru belirlenmesinde
tarihsel açıdan bakış zorunlu hale gelmektedir. Bu nedenle araştırmanın ikinci
bölümünde öncelikli olarak Türk sinema tarihi hakkında bilgiler aktarılmış ve
Türk sinemasının değişim çizgisi belirlenmiştir. Türk sinema tarihi üzerine
yapılan incelemelerden sonra araştırmanın ikinci bölümü, hipotezin sorgulanmaya
başlandığı ve yanıtların arandığı Türk sinema sanatında aile yapısı ve değerlerinin
temsil düzeyinin sorgulanmasıyla devam etmektedir. Bu başlık altında yer alan
bölümün amacı, aile olgusunun doğuşundan başlayarak günümüze kadar gelen
sürede Türk sinema sanatında aile kurumu ve işleniş biçiminin nasıl ve hangi
düzeyde ele alındığının tespit edilmesidir. Aile yapısı ve değerlerinin Yavuz
Özkan sineması içinde nasıl ve ne ölçüde temsil edildiğinin incelendiği bölüme
geçmeden önce Yavuz Özkan’ın yönetmen olarak sahip olduğu sinemasal dilin
yani üslubunun bilinmesi gerekmektedir. Yavuz Özkan’ın ilk önce birey olarak
biyografisinin aktarılmasından sonra mesleki açıdan değerlendirilmesinin
yapılması amacıyla yönetmen, oyuncu, yapımcı, senarist, sanat yönetmeni
filmografileri ve ödülleri aktarılmaktadır. Mesleki geçmişinin incelendiği
bölümden sonra Y. Özkan’ın filmlerindeki anlatısal özellikler İstanbul Ihlamur
Kasrı’nda 15.07.2006 tarihinde kendisiyle yaptığımız röportaj çerçevesinde
detaylıca incelenerek sinemasal anlatı yapısının belirlenmesi amaçlanmıştır.
Özkan’ın filmlerindeki biçimsel ve anlatısal özelliklerin belirlenmesi, seçilen
örnek filmlerde çözümlemelerin nasıl yapılması gerektiği konusunda belirleyici
rol oynamaktadır.
Araştırmanın üçüncü bölümünde Türk aile yapısı ve değerlerinin temsili
Yavuz Özkan filmlerinden seçilen örnek film incelemeleri ile sunulmaktadır. Bu
filmler “Maden” (1978), “Büyük Yalnızlık” (1989), “Yengeç Sepeti”(1994), “Bir
Sonbahar Hikayesi” (1994), “Bir Kadının Anatomisi” (1995) ve “Bir Erkeğin
Anatomisi” (1996) adlı filmlerdir. Bu nedenle üçüncü bölümde araştırmanın
7
hipotezi, yöntem ve tekniği belirtilerek araştırmanın değerlendirilmesi yapılmıştır.
Film seçiminde, toplumun farklı kesimlerini temsil etmesi amacıyla farklı gelir ve
çevre grubuna dahil olan ailelerin yer aldığı filmler göz önünde tutulmuştur.
“Maden” (1978) filminde, toplumun belirli bir kesimini temsil eden işçilerin,
hakları için verdikleri mücadele toplumsal yansımaları ile birlikte anlatılmaktadır.
Bu anlatım içerisinde geleneksel ve sosyo-ekonomik düzeyi düşük ailelerin
yapılanmaları ve aile üyelerinin aile içindeki rolleri incelenebilmektedir. “Büyük
Yalnızlık” (1989) adlı film, postmodern kültürün gerekli kıldığı tüm tüketim
öznelerine sahip olan ve yine postmodern kültürün sonuçlarından biri olarak
görülen parçalanmış bir aileyi inceleme imkanı vermektedir. Yengeç Sepeti
(1994), Özkan filmleri arasındaki tam bir aile filmi olması nedeniyle tercih
edilmiştir. Sosyo-ekonomik düzeyi belirli bir seviyede olan ve özünde geleneksel
bir aile yapılanmasına sahip bir ailede üç farklı kuşak arasındaki çatışma
anlatılmaktadır.“Bir Sonbahar Hikayesi” (1994) adlı filmde, anarşi ve kaos
içindeyken devrim ve sonrasında değişim sürecini yaşayan bir toplumun yapısında
meydana gelen değişikliklerin ortaya çıkardığı sonuçların gelir ve çevre grubu
yüksek olan eğitimli bir aile açısından yansımaları incelenebilmektedir. “Bir
Kadının Anatomisi” (1995) ve “Bir Erkeğin Anatomisi” (1996) adlı filmler,
geleneksellikten modernliğe ve modernlikten postmodernliğe geçiş aşamalarında
toplumlarda meydana gelen değişimlerin aile içi yansımalarını kadın ve erkek
açısından doğurduğu sonuçları iki farklı cins üzerinden inceleme imkanı
vermektedir.

8
I.BÖLÜM: KÜLTÜREL AÇIDAN TÜRK TOPLUMUNUN AİLE
YAPISI VE DEĞERLERİ
Toplumlar, tarihi kökenleri üzerinde temellenen kültürel özellikleri ve bu
kültürel özelliklerine bağlı olarak oluşan toplumsal yapıları ile diğer toplumlardan
farklılık gösterebilen ve gösterdiği farklılığın niteliksel ve niceliksel boyutuna
bağlı olarak toplumsal çapta gerçekleşen sürekli değişim yönünü belirleyerek
uluslararası platformda kendine yer edinmektedir. Bu nedenle kültürel açıdan bir
toplumu yada topluma ait bir alt kurumu incelerken oluşabilecek anlam
karmaşasını önlemek için toplum, kültür ve kurum kavramlarının içeriğinin
bilinmesi önem kazanmaktadır.
Toplum, aynı toprak parçası üzerinde bir arada yaşayan ve temel
çıkarlarını sağlamak için işbirliği yapan insanların tümü olarak
adlandırılmaktadır.1 Buna bağlı olarak Türk toplumu, Türkiye Cumhuriyeti
Devletinin sınırları içinde yaşayan ve temel çıkarları doğrultusunda milli birlik ve
beraberlik duygusu aracılığıyla bir araya gelmiş bireylerin oluşturduğu bir
kültürel-toplumsal yapılanma olarak değerlendirilir.
Kültür kavramının kullanım alanlarına göre birbirinden farklı çok sayıda
tanımları bulunmakla birlikte, sosyal psikolojide en yaygın anlamında, belirli bir
grubun, değerlerini, inançlarını, eşyalarını, davranış ve iletişim tarzlarını da içine
alan özel yaşam tarzı şeklinde tanımlanabilir.2 Dünya arenasında farklı grupları
temsil eden toplumların kültürel yapıları ve değişimleri yine toplumun geçmişte
sahip olduğu kültüre ve toplumsal yapıya bağlı olarak ortaya çıkmaktadır.
Toplumsal bir kurum olan aile yapılanmasının incelenebilmesi için kurum
kavramının da anlamsal olarak belirlenmesi gerekmektedir. Kurum
(ing.institution) sözcüğü, etimolojik kökeninde kalıcı bir şekilde tesis etmek
anlamındaki Latince instituere sözcüğünden gelmektedir. Kurum, insanların

1TDK, Türk Dil Kurumu Sözlüğü, http://www.tdk.gov.tr/TR/SozBul 2007.
2 Nuri Bilgin, Sosyal Psikoloji Sözlüğü, Bağlam Yayıncılık, İstanbul, 2003, s.213.
9