Table Of ContentYYYYaaaassssaaaammmmaaaa----YYYYüüüürrrrüüüüttttmmmmeeee ĐĐĐĐlllliiiişşşşkkkkiiiilllleeeerrrriiii vvvveeee
HHHHüüüükkkküüüümmmmeeeetttt SSSSiiiisssstttteeeemmmmlllleeeerrrriiii
Nuray TAMGÜÇ(*)
(cid:1)
GGGGĐĐĐĐRRRRĐĐĐĐŞŞŞŞ ne ihtiyacı var, çünkü bu sistemde her altı
ayda bir hükümet değişmez.”
Ü lkemizde, özellikle 90’lı yıllarda başla- Bütün bu tartışmaların zamanlamasına ba-
yan sancılı ve problemli siyaset süreci, karsak, cumhurbaşkanlarımızın görev dö-
2002’de Ak Parti’nin tek başına iktidara nemlerinin sonuna doğru, konuyu kamuoyuna
gelmesine kadar devam etmiştir. O dönemde sundukları görülecektir. Maalesef bu durum
kurulan kısa ömürlü ve çok partili koalisyon siyasilerimizin, başkanlık sistemini ülke men-
hükümetleri adeta Türkiye’nin kaderi olmuş- faatleri doğrultusunda önerdiklerine inanmayı
tur. Siyasetin (veya siyasilerin) bu vahim güçleştiriyor. Ayrıca, bu tartışmaların Türki-
durumunu bir tarafa bırakırsak; Parlamenter ye’nin sıkıntılı dönemlerinde gündem değiş-
hükümet sistemi ile demokrasimizi iyi yöne- tirme amacıyla arızi olarak ortaya atıldığı da
temediğimiz konusunda tartışmalar yapılmış, ileri sürülmektedir.
mevcut sisteme alternatif olarak “başkanlık
sistemi”teklif edilmiştir. (∗) Başbakan Tayip Erdoğan ve TBMM Anaya-
sa Komisyonu Başkanı Prof. Dr. Burhan Kuzu
Başkanlık sistemi tartışmasını ilk defa gün- da Türkiye için en uygun hükümet sisteminin
deme taşıyan isim 8. Cumhurbaşkanı Turgut başkanlık sistemi olduğunu dile getirmişlerdir.
Özal olmuştur. Hatta Özal, başbakanlığı dö-
neminde, cumhurbaşkanının kararnameler Ara ara Türkiye’nin gündemine sokulan
üzerindeki yetkisini azaltan bir kanun tasarısı sistem tartışmalarının hiçbirinde somut bir
da hazırlatmıştır. Fakat kendisi cumhurbaşka- ilerleme kaydedilememiştir. Bunun nedeni
tartışmaların sağlıklı bir zeminde ve derinliği-
nı seçilince, her nasılsa bu düşünceleri de-
ne yapılmaması, kurumun şahıslara indirge-
ğişmiş, yetkilerinin azlığından şikayet etmeye
nerek olumsuzlanması ve devamında içeriği
başlamıştır.
incelenmeden, Mecliste tartışılmadan rafa
Turgut Özal’ın Başkanlık sistemi önerisine kaldırılmasıdır. Başkanlık sistemine geçebil-
en güçlü muhalefet dönemin başbakanı Sü- mek, yani kuvvetlerin sert ayrılığını gerçekleş-
leyman Demirel’den gelmiştir. 1993’te Turgut tirebilmek için anayasada köklü değişiklikler
Özal’ın ölümünün ardından sona eren tartış- yapılmalıdır. TBMM’de anayasayı değiştirebi-
maları, 1997’de Demirel şu sözleriyle yeni- lecek sandalye sayısına sahip olan AKP’nin,
den başlatmıştır: doğrudan bunu yapmayıp, başkanlık sistemi
lehine düşüncelerini açıklamakla yetinmesi,
“Türkiye’de dört senede altı hükümet değişti.
hükümetin halkı bu fikre alıştırma ve sivil
Böyle bir ülkede her şeyin iyi gittiği söylene-
mez. Türkiye hükümet sisteminde kuvvetler mutabakatı sağlama amacında olduğunu
ayrılışını gerçekleştirmek zorunda. Yürütme- göstermektedir. Bugün için sahip olduğumuz
nin yasama karşısında bağımsızlaştırılması, hükümet istikrarının gelecekte de devam
yasamanın yürütmeyi daha iyi denetlemesi edeceğini kimse garanti edemez. Bu yüzden,
gerekiyor. Belki Türkiye’nin başkanlık sistemi- kriz patlak vermeden bu konu enine boyuna
tartışılmalı, sonuca yönelik çözümler üretil-
meli ve kişisel çatışmalara girmeksizin Türkiye
(∗) Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğrencisi.
Genç Hukukçular Hukuk Okumaları
için ideal çözüm tespit edilmelidir. Türki- eden kuvvetler ayrılığı prensibini incelemeye
ye’nin siyasi tarih ve anlayışına bakıldığında çalışılmıştır. Türkiye’nin derdine hangi siste-
başkanlık sistemine geçişin siyasal mutabakat min derman olabileceğine ise okuyucu kanaat
ve meclisteki oylamayla mümkün olacağı getirecektir.
ortadadır. Benim düşüncem ise bu değişikli-
ğin toplumsal mutabakat sağlanarak ve refe-
randum ile gerçekleştirilmesi gerektiği yö- KKKKUUUUVVVVVVVVEEEETTTTLLLLEEEERRRR AAAAYYYYRRRRIIIILLLLIIIIĞĞĞĞIIII PPPPRRRREEEENNNNSSSSĐĐĐĐBBBBĐĐĐĐ
nündedir.
“Kuvvetler ayrılığı” teorisi anayasal devleti
90’lı yıllarda koalisyon hükümetlerinin et-
kurumlaştırma yolundaki arayışlar esnasında
kili ve iyi yönetimi başaramaması nedeniyle
geliştirilmiş bir teoridir. Bu teori, devletin üç
Türkiye her alanda çok şey kaybetmiştir. Ül-
temel hukuki işlevi olan yasama, yürütme ve
kenin kalkınması ve saygınlığının devamı için
yargı işlevlerinin yerine getirilmesinin ayrı
güçlü ve istikrarlı hükümetlere ihtiyaç olduğu
birer kuvvet veya gücü gerektirdiği düşünce-
muhakkaktır. Ancak göz ardı edilmemesi ge-
sinden hareketle, devletin örgütlenişini, bu
reken bir husus da, yeni bir sistemin berabe-
işlevlerin düzenlenme tarzları açısından de-
rinde yeni değerler getireceği gerçeğidir. “Bu
ğerlendirmektedir.2 Her bir organın işlevi ve
konuya ilişkin tercih sorunu, mekanik bir ana-
organı oluşturan kişiler birbirinden ayrılmalı-
yasal tercih sorunu olmanın ötesinde, kurgu-
dır. Böylece organlar birbirlerini frenleyecek
ladığınız yönetim biçiminde öne çıkarmak
ve hiçbir grup devlet mekanizmasını kontrol
istediğiniz ‘değer’lere ilişkin bir tercihi de
edemeyecektir.
hâlihazırda içinde barındırmaktadır.”1
Bu ilke, Batıda 17. ve 18. yüzyıl siyasi fel-
Sistem tercihinin Türk siyasal, toplumsal
sefesine bağlı olarak gelişmiş olup, kişi hak
ve kültürel anlayışına etkisini ayrı tutarsak,
ve hürriyetlerini korumayı amaçlar. Kuvvet-
Türkiye’nin öncelikle demokrasi anlayışına
ler ayrılığı ile ilgili görüşlerin kişi hürriyetle-
ihtiyaç duyduğu ortadadır. Demokrasi ise
rinin güvencesi olarak ileri sürülmesi, önce
yönetenlerin samimiyetiyle orantılı olarak
Đngiliz John Locke, sonra da Fransız Baron
farklı çeşitte sistemlerde gerçekleştirilebil-
Montesquieu’ya aittir. “18. yüzyıl sonlarında
mektedir.
mutlakıyet rejimlerini yıkmak ve yerine hürri-
Türkiye’nin sistem tercihinde yol alabilmek yet rejimini kurmak için çalışanlarca kuvvet-
için, “işleyen bir demokrasi” arayışı ne kadar ler ayrılığı derde deva olarak kabul edilmiş-
anlamlı olursa olsun, öncelikle “nasıl bir de- tir.”3
mokrasi” sorusunun cevabı zihinlerde belir-
“Kuvvetler ayrılığı prensibi Fransa’da ihti-
lenmelidir. Zira sistemler, değerler üzerine
lalciler tarafından bir ‘siyasi dogma’ olarak
inşa edilir.
kabul edilmişti.”4 Bu ilke en açık ifadesini
Şayet ülkede kendisini dahi idare edeme- 1789 Đnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesi-
yen bir yönetim varsa çözüme varabilmek nin 16. maddesinde bulmuştur.5
için öncelikle sorunun kaynağı tahlil ve tefrik
Bugün artık kuvvetler ayrılığı prensibi aynı
edilmelidir. Sorunun kökenine inmeden,
önemi taşımamaktadır. Çünkü, yasama ve
suçu Parlamenter sisteme atmak ya da tek
yürütme organları arasında Montesquieu’nun
çareyi başkanlık sisteminde görmek kolaycı-
belirttiği anlamda bir ayrım yapmak imkan-
lığa kaçmaktan başka bir şey değildir. Zira
sızdır. Özellikle parlamenter rejimlerde devlet
siyasal sistem yaz boz tahtası değildir. Bu-
yönetimi, yasama ve yürütme organları ara-
nun yanında başkanlık sistemine lanetlenmiş
gözüyle bakılmamalı, önyargılardan kurtul-
malı ve alternatif sistemler dikkatlice ince- 2 M. Erdoğan, s. 167.
lenmelidir.
3 B. Kuzu, s. 167.
Bu çalışmada hükümet sistemlerini, hukuki 4 B. Kuzu, s. 46.
dayanaklarını ve sistemlerin kökenini teşkil
5 1789 Fransız Đnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi M. 16
“Hakların güvence altına alınması sağlanmamış, kuv-
vetlerin ayrılığı belirlenmemiş olan toplumlar asla ana-
1 N. Uluşahin, s. 64. yasaya sahip olamazlar.”
126
Yasama-Yürütme Đlişkileri ve Hükümet Sistemleri / N. Tamgüç
sında gittikçe artan bir ortak çalışmayı, işbirli- Yasama ve yürütme fonksiyonları aynı dev-
ğini zorunlu kılmaktadır. Çağdaş anayasal let organında toplanıyorsa, bu sistemlere
demokrasilerde bile tam kuvvetler ayrılığına “kuvvetler birliği” sistemleri denir.
dayanan bir hükümet sistemi örneğine rast-
• Yasama ve yürütme erkleri seçilmiş olma-
lanmamakta, modern anlamdaki siyasi parti-
yan bir kişi veya kurulda birleşmişse, sis-
lerin varlığı nedeniyle yasama, yürütmenin
temin adı mutlak monarşi veya diktatör-
muhtemel aşırılıklarına karşı bir fren oluştu-
lüktür.
ramamaktadır. Sadece bu modele çok yakla-
şan Amerikan başkanlık sistemini kısmi bir • Bu iki kuvvet, halk tarafından demokratik
istisna sayabiliriz. usullerle seçilmiş bir mecliste birleşmişse
sistemin adı meclis hükümeti sistemidir.
Gerçekten, kuvvetler ayrılığı prensibinin fii-
Buna Đsviçre sistemi örnek gösterilebilir.
len değerden düşmesinin ve bunun sonucu
olarak da icra [yürütme] organının güçlenme- Yasama ve yürütme fonksiyonları ayrı or-
sinin nedeni siyasi parti gerçeği ile izah edile-
ganlara verilmişse bunlara da “kuvvetler ayrı-
bilir. “Zira bugün bir siyasi rejimin işleyişini
lığı” sistemleri denir.
belirleyen, o siyasi rejim için teorik olarak
önceden tespit edilmiş kurallar değil, o siyasi • Bu kuvvetler kesin ve sert bir biçimde bir-
rejimi işletecek olan partilerin sayısıdır. Yani birinden ayrılmışsa, sistemin adı ‘başkanlık
tek partinin veya çok sayıda partinin bulunup sistemi’dir.
bulunmamasıdır.”6
• Kuvvetlerin daha yumuşak ve dengeli şe-
Konumuzla ilgili olmamakla beraber bir bilgi kilde ayrıldığı sistemin adı ise, “parlamen-
notu olarak belirteyim ki; sosyalist rejimlerde ter sistem”dir.
kuvvetler ayrılığı ilkesi kabul edilmemiştir. Çün-
Bu tasnifte yargının konumu göz önünde
kü Marksist anlayışa göre iktidar bölünemez.
bulundurulmamaktadır. Bunun nedeni, de-
Kuvvetler ayrılığı teorisi sosyalist rejimlerde
mokrasilerde artık yargı bağımsızlığının
kabul edilmemekle beraber biraz önce belirtti-
mutlak olarak kabul edilmiş olmasıdır. Bu
ğim gibi liberal çoğulcu rejimler bakımından da
durumda söz konusu tasnifte sadece yasa-
artık aşılmış ve eskimiştir. “Kuvvetler ayrılığı
ma ve yürütme gücünün birbirleri karşısın-
prensibi bir hukuki prensip olmaktan ziyade
daki konumu ve ilişkileri göz önünde tutul-
daha çok bir siyasi sanat prensibidir. Onun
maktadır.
değerini tarihi bakımdan oynadığı role göre
değerlendirmek gerekir. Bu prensip icra or- Bu çerçevede, devlet içinde kuvvetlerin
ganından yasama yetkisini alıp onda sadece dağılımı ve düzenlenişi açısından başlıca üç
yürütme yetkisini bırakmak suretiyle önemli tür hükümet sistemi uygulanmaktadır:
bir rol oynamış ve böylece amacına erişerek
1111.... Kuvvetlerin ayrılığına dayanan Başkanlık
tarihi misyonunu tamamlamıştır.”7
Sistemi,
Günümüzde kuvvetler ayrılığının vazge-
2222.... Kuvvetlerin hukuki-siyasi birliğine dayanan
çilmezliği sadece devletin hukuki işlevlerinin
Meclis Hükümeti Sistemi,
tasnifine yönelik teknik bir araç olmasından
kaynaklanmaktadır. 3333.... Kuvvetlerin hukuki ayrılığına fakat siyasi
birliğine dayanan Parlamenter Hükümet
Devletin hayatiyetini sağlayan yasama,
Sistemi
yürütme ve yargı erkleridir. Yargı erki bir ke-
nara bırakılırsa, yasama ve yürütme fonksi- Ayrıca parlamenter ve başkanlık modelleri
yonlarının tek bir organda toplanması veya arasında yer alan “melez” bir rejim olarak
ayrı ayrı organlara devredilmesi, organların
“yarı-başkanlık hükümeti” de vardır.
birbirleriyle olan ilişkileri, çeşitli hükümet sis-
temlerini ortaya çıkarmıştır. Ben burada konumuzla ilgisi ve önemi ne-
deniyle başkanlık sistemine, parlamenter
sisteme ve kısmen de yarı-başkanlık sistemi-
6 B. Kuzu, s. 48. ne değineceğim. Bir tür kuvvetler birliği mo-
deli olan ve Türkiye’de 1921 Anayasasında
7 B. Kuzu, s. 59.
127
Genç Hukukçular Hukuk Okumaları
öngörülen “Meclis Hükümeti Sistemi”ne gö- nir. Đki organın birbirini dengeleyebilmesi her
rünüşteki farklılığına rağmen, özünde parla- ikisinin de temsil meşruluğuna sahip olması
mentarizmin bir türü olduğuna değinmekle ve birbirlerinin hukuki varlığına son vereme-
yetiniyorum. meleri ile mümkündür.
Sartori’ye göre, tek-başlı yürütme bu sis-
BBBBAAAAŞŞŞŞKKKKAAAANNNNLLLLIIIIKKKK SSSSĐĐĐĐSSSSTTTTEEEEMMMMĐĐĐĐ temin ayırt edici özelliklerindendir. Başkanın
halkoyundan çıkması, sistemin tanımı bakı-
mından zorunlu bir şart olmakla beraber ye-
Başkanlık hükümeti, kuvvetler ayrılığı pren-
terli değildir. Çünkü Avusturya, Đzlanda, Đrlan-
sibinin sert bir şekilde tatbik edildiği ve kuv-
da gibi ülkelerde de cumhurbaşkanı genel oya
vetlerin birbirini kontrol edebildiği temsili bir
dayanmaktadır. Ama bu ülkelerin sistemleri
hükümet biçimidir. Bu sistemde kuvvetlerin
eşitliği, hukuki bir eşitliktir. Siyasi açıdan ise Başkanlık Sistemi değildir.9
yürütmenin yasamaya üstünlüğü gözlen-
mektedir. Bu üstünlük nedeniyle sistem baş-
kanlık olarak adlandırılmaktadır. “Sistemin AAAABBBBDDDD BBBBaaaaşşşşkkkkaaaannnnllllııııkkkk SSSSiiiisssstttteeeemmmmiiii
kurucuları Avrupa’daki merkeziyetçi mutlak
monarşi tecrübesinin kaçınılmaz sonucunun ABD Başkanlık Sistemi’nde hükümetler
güç toplanması ve zorbalığın yaratılması başkanın tekelci yetkisindedirler. Kabine
olduğunu düşünüyorlardı. Birinci tehlikeye bakanlarını başkan kendi takdirine göre tayin
(güç toplanmasına) karşı tedbir olarak federa- eder ve görevden alır. Bakanlar, başkanın
lizmi, ikinci tehlikeye (zorbalığa) karşı da kuv- sekreteri durumundadırlar. Bunların kendi
vetler ayrılığını öngördüler.”8 Bu düşüncenin başlarına teşebbüs ve karar yetkileri yoktur.
bir sonucu olarak yasama ile yürütme hem Bakanların tayininde anayasaya göre senato-
işlevsel hem de organik açıdan birbirinden nun muvafakatini almak lazım ise de uygu-
ayrılmıştır. Đşlevsel ayrılıkla bu erklerin yerine lamada senato, başkanı serbest bırakmakta-
getirdikleri işlevlerin farklı olduğu kastedil- dır. Bakanların kongreye karşı siyasi sorum-
mektedir. Yasama “yasa yapma”, yürütme lulukları yoktur, yani bunları kongre düşüre-
“hükümet etmek (yönetmek)” işlevine sahip- mez. Bakanların sadece başkana karşı şahsi
tir. Her bir kuvvet sadece kendi işlevini ye- sorumlulukları vardır. Bunlar başkanın istişa-
rine getirir, bu işlevlerin birbirine karışması re organı ve icra vasıtasıdırlar. Parlamenter
söz konusu değildir. sistemdeki anlamıyla bir kabine teşkil etmez-
ler. Başkanın yüksek otorite ve nüfuz sahibi
Organik ayrılığın anlamı ise, yasama işle-
olmasının psikolojik ve hukuki olmak üzere
vi ile yürütme işlevinin ayrı ayrı organlar
iki kaynağı vardır. Psikolojik kaynak seçim
tarafından yerine getirilmesi ve bu organla-
sistemidir. Başkanın seçilme yöntemi dolaylı
rın birbirinden bağımsız olmalarıdır. Organik
olmakla birlikte bu yöntem sistemin ayırt
ayrılık, bu iki organın göreve geliş bakımın-
edici özelliklerinden değildir. Başkan iki de-
dan da birbirinden bağımsız olmasını ve
receli bir seçimle seçilir. Đkinci seçmenler
görev dönemlerinin farklılaştırılmasını gerek-
kendi parti adaylarına oy vermek zorunda
tirmektedir. Nitekim Amerika örneğinde
olduğundan (emredici vekalet) halk tarafın-
başkan kongreye yani “Temsilciler Mecli-
dan doğrudan seçilmiş sayılır. Ancak başka-
si+Senato”ya karşı sorumlu olmadığı için
nın daha demokratik bir usul olan tek-
onun tarafından görevden düşürülemez. Yani
dereceli ve gerektiğinde iki-turlu yöntemle
başkanın görev süresi sabittir. Buna karşılık
seçilmesi sistemin mantığına uygundur. Baş-
kongrenin görev süresi de başkan tarafından
kanın otorite ve nüfuzunun hukuki kaynağı
kısaltılamaz. Yani başkanın kongreyi fesih
ise Amerika anayasası ve kanunun ruh ve
yetkisi yoktur.
manası dairesinde yerleşen devlet teamülü-
Yasama organına mensup olan milletvekili- dür.10
nin yürütmede görev alamaması yani bakan
olamaması kuralına “bağdaşmazlık kuralı” de-
9 M. Erdoğan, s. 174.
8 M. Erdoğan, s. 172. 10 B. Kuzu, s. 10, 11.
128
Yasama-Yürütme Đlişkileri ve Hükümet Sistemleri / N. Tamgüç
Kongre üyeleri tek turlu basit çoğunluk nizması ile istisnai olarak görevinden
esasına göre seçilmektedir. Senatörlerin se- uzaklaştırabilir. Đmpeachment mekanizma-
çimi için her federe devletin sınırları bir se- sının işletilebilmesi için başkanın yüksek
çim bölgesi sayılarak altı yıl için iki senatör ihanet, zimmete para geçirmek ya da ağır
seçilmektedir. Ancak her iki yılda bir senatö- suçları nedeniyle itham edilmesi gerekir.
rün 1/3’ü seçimle yenilenmektedir. Temsilci- Temsilciler Meclisince en az 1/3 çoğunluk-
ler için, her federe devletin çıkaracağı temsil- la itham edilen başkanı, Anayasa Mahke-
ciler kadar seçim bölgeleri ihdas edilmektedir mesi Başkanının başkanlığında senato yar-
(dar bölgeli seçim esası). Temsilciler Mecli- gılar. Mahkûmiyet için 2/3 oy çokluğu ge-
si’nde 538, Senato’da 100 üye vardır. reklidir.
Başkan Amerikan ordusunun başkomuta- • Kongre icra ve idare işleri hakkında tahki-
nıdır. Federal devletin askeri kuvvetleri başka- kat açar. Başkan ile kongre arasındaki iliş-
nın emrindedir. Başkan kendi başına savaş kiler “sürekli komiteler” aracılığı ile kurul-
ilan edemez, kongrenin muvafakati şarttır. maktadır. Bu komiteler başkan hariç, bü-
Fakat bir defa savaş ilan edilince, başkan fev- tün yürütme görevlilerini çağırarak yürüt-
kalade yetkiler elde etmekte, savaşın sevk ve me faaliyeti ile ilgili olarak, zaman zaman
idaresi ona ait olmaktadır. Başkanın ayrıca bilgi edinmektedirler. Böylece parlamento
suçluları affetmek, cezaları hafifletmek gibi siyasi sorumluluğa gitme yetkisi olmaksı-
yetkileri de vardır. Başkanın bütün bu yetkileri zın, yürütme faaliyetlerini yakından izleyip
karşısında kongrenin de bağımsızlığı teminat denetleyebilmektedir. Yürütmenin ihtiyacı
altına alınmıştır. Başkanın kanun teklif etme olan mali destek ve yasal düzenlemeler,
yetkisi olmadığı gibi devlet bütçesini hazırlama parlamentonun yetkisinde olduğundan,
yetkisi de yoktur. Hazine bakanı, devletin ihti- yürütme üyelerinin bu komitelere verdikle-
yaçları hakkında kongreye rapor verir fakat bu ri bilgiler, yasama-yürütme ilişkilerinde iş-
bütçe teklifi manasına gelmez.11 Ayrıca baş- birliğini, uzlaşmayı ve giderek aralarında
kanın programını uygulayabilmesi için kong- bir dengenin kurulmasını kolaylaştırabili-
renin kendisine bütçeden yeterli imkânları yor. Buna “Kongre Yönetimi” deniyor. Bu
sağlaması gerekir. Böylece başkan kongre ile devamlı komiteler uzmanlaşmış kişilerden
iyi geçinmek zorunda kalmaktadır. oluşmaktadır.
Başkanın kongreye karşı yetkilerini şöyle • Kongre bütçeye hâkimdir.
sıralayabiliriz:
• Senato, Amerika’nın dış siyasetinde son
• Başkan kongreye rapor verir ve mesaj karar merciidir.
gönderir.
• Başkanın imzaladığı antlaşmaları ve yüksek
• Başkanın veto hakkı vardır. düzeydeki federal görevlilerin atanmasını
onaylama yetkisi senatoya verilmiştir.
• Olağanüstü hallerde meclisleri toplantıya
çağırır. Yasa çıkarma faaliyetinde hem Temsilciler
Meclisi’nden hem senatodan geçen yasa
Kongrenin başkana karşı yetkilerini ise
tasarısı meclis başkanlarınca imzalandıktan
şöyle sıralayabiliriz:
sonra başkana gönderilir. Ancak başkanın
• Kanun çıkarma yetkisi münhasıran kongre- veto hakkı vardır. Veto durumunda tasarının
ye aittir. kanunlaşarak yürürlüğe girebilmesi için iki
meclisin ayrı ayrı 2/3 çoğunluğu ile tekrar
• Kongre, başkanı suçlandırıp mahkûm ede-
kabul edilmesi gerekir.12
bilir Organların karşılıklı bağımsızlıklarının
bir sonucu olarak yasama başkanın siyasi Başkanlık sisteminin en iyi uygulandığı
sorumluluğuna giderek onun görevden çe- ABD’de sistemin yargıya etkisi olumludur.
kilmesini sağlayamaz. Kongre yalnızca ce- Yargı, dünyanın çok az yerinde olduğu kadar
zai sorumluluk yani impeachment meka- güçlüdür. Anayasa Federal düzeyde açıkça
11 B. Kuzu, s. 12, 13. 12 B. Kuzu, s. 24.
129
Genç Hukukçular Hukuk Okumaları
tek bir mahkeme öngörmüştür. Mahkeme Türkiye için önerdiği Başkanlık Sisteminde
üyeleri başkan tarafından atanır. Atama sena- devlet başkanına parlamentoyu fesih yetkisi
to tarafından onaylanır ve üyeler yaşam vardı. Oysa böyle aşkın yetkilerle bozulan sis-
boyu görev garantisine sahiptirler. Federal temlerin uygulandığı ülkelerin yaşadığı siyasi
Mahkeme, başkanın kararlarını iptal etme ve bunalımlar ortadadır.
kongrenin yaptığı yasaları anayasaya aykırı
ilan etme yetkilerini kullanır (Anayasa Mah-
kemesi).13 Anayasa mahkemesi, bir denge PPPPAAAARRRRLLLLAAAAMMMMEEEENNNNTTTTEEEERRRR SSSSĐĐĐĐSSSSTTTTEEEEMMMM
unsuru olarak başkan ile konsey arasında
adeta hakemlik yapar. Parlamenter sistem genellikle, kuvvetlerin
“yumuşak ayrılığı”na veya işbirliğine dayanan
Yasama ve yürütme ayrılığının devlet yö-
hükümet sistemi olarak tanımlanır. Bu rejim-
netiminde koordinasyon ihtiyacı nedeniyle
de yasama ve yürütme organları hukuken
yukarıda saydığım araçlarla dengelenmesi de
birbirinden bağımsızdır ancak devletin işleyi-
bu sistemin yapısında olan bir husustur. Bu
şinde uyum ve işbirliğini sağlamak için bazı
karşılıklı yetkiler “frenler ve dengeler” teori-
mekanizmalar öngörür. Yasama ve yürütme
sinin bir gereğidir. Bu “denetleme ve den-
arasındaki işbirliği işlevsel ve organik olarak iki
geleme” mekanizması dolayısıyla Amerikan
açıdan değerlendirilebilir. Đşlevsel açıdan iş-
Başkanlık Sisteminin kuvvetlerin ayrılmasına
birliği kanunların beraber yapılmasını ifade
ve işbirliğine dayanan bir sistem olduğu söy-
eder. Organik açıdan işbirliği ise başbakan ve
lenebilir. Loewenstein bunu “güçlerin işbir-
bakanlar kurulunun parlamento içinden çık-
liği yoluyla karşılıklı-bağımlılığı” sistemi ola-
masında ve cumhurbaşkanının parlamento
rak nitelendirmiştir. Müellife göre parla-
tarafından seçilmesinde kendini gösterir.
menter rejim ise “bütünleşme yoluyla karşı-
“Cumhurbaşkanının meclis tarafından se-
lıklı-bağımlılık” sistemidir.14
çilmesi zorunlu olmayıp, bu, irsi bir hüküm-
dar da olabilir (Đngiltere, Belçika, Hollanda...),
halk tarafından da seçilebilir (Avusturya, Đr-
BBBBAAAAŞŞŞŞKKKKAAAANNNNCCCCIIII SSSSĐĐĐĐSSSSTTTTEEEEMMMMLLLLEEEERRRR
landa, Đzlanda, Portekiz...).”16
Parlamenter rejimin ülkelere göre iki ya da Parlamenter rejimin unsurlarını şöyle sıra-
çok partili bir siyasi ortamda uygulanabilmesi layabiliriz:17
sonucu “parlamenter rejimler”den söz edildi-
• Yürütme iki başlıdır: devlet başkanı ve
ği gibi bazı ülkeler ABD Başkanlık Rejiminden
bakanlar kurulu. Sistemin monarşi veya
esinlenerek bazı kurumsal düzenlemeler ön-
cumhuriyet olmasına göre, devlet başkanı
görmüşseler de bunların hiçbiri ABD örneğin-
ya hükümdardır ya da cumhurbaşkanı.
deki sürekliliği sağlayamamışlardır. Bu, çoğu
Devlet başkanı hem yürütme organını
Güney Amerika ülkelerinde rejimler ya hükü-
temsil eder, hem de devletin birliğini ve
met darbeleri ile son bulmuş ya da otoriter
ülke bütünlüğünün simgesidir. Bakanlar
nitelikli başkancı rejimlere dönüşmüşlerdir. Bu
kurulu ise hükümet ve idare sorumluluğu-
rejimlerin en belirgin özelliği başkanın yöne-
nu taşıyan başbakan ve diğer bakanlardan
timdeki etkinliği ve iktidarın kişiselleşmesidir.
müteşekkil kolektif bir organdır.
“Ayrıca başkanlık rejiminden farklı olarak fesih
yetkisi, parlamentoya kanun tasarısı sunma • Başbakanın parlamento üyesi olması par-
yetkisi tanınmıştır. Bazılarında parlamentonun lamentarizmin özelliklerindendir. Ancak ba-
çalışma süresi kayıtlanmış, kanun yapma kanların parlamenter olması şart değildir.
yetkisine sınırlama getirilmiştir.”15 Rejim tar-
• Devlet başkanının siyasi sorumluluğu yok-
tışmalarının yoğunlukta olduğu dönemde dö-
tur. Parlamento veya başka bir anayasal
nemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in
organ tarafından görevine son verilemez.
Bunun tek istisnası vatana ihanet veya
13 Hatice Karacan-Züleyha Özdemir, Mart 2005‘te
Hukukçu Hanımlar Derneği’nde sunulmuştur.
14 M. Erdoğan, s. 174. 16 E. Teziç, s. 404.
15 B. Kuzu, s. 98. 17 M. Erdoğan, s. 179.
130
Yasama-Yürütme Đlişkileri ve Hükümet Sistemleri / N. Tamgüç
anayasayı ihlal gibi ağır suçlar nedeniyle kanın istifa etmesi gibi anayasada sayılan
görevden uzaklaştırılabilmesidir. Devlet sebeplerden biri gerçekleşince cumhurbaşka-
başkanının siyasi açıdan mutlak sorum- nı, meclis başkanına danıştıktan sonra seçim-
suzluğunun nedeni parlamento ile hükü- lerin yenilenip yenilenmeyeceğini kendisi
met arasında çıkabilecek uyuşmazlıklarda takdir eder. Bu tür fesih devlet başkanınca,
tarafsız kalabilmesini sağlamaktır. Bunun başbakanın talep ve imzası olmadan, anaya-
için de sahip olduğu yetkileri tek başına sada sayılan belli koşulların gerçekleşmesiyle
değil başbakan ve bakanlarla ortak imzalı otomatik olarak kullanılan bir fesihtir. Fesih
olarak kullanabilir. sonrası yapılacak genel seçimler yasama-
yürütme arasındaki uyuşmazlığın halkın ha-
• Bakanlar kurulu parlamentoya karşı so-
kemliği ile çözülmesini sağlar.
rumludur. Bakanların hukuki, cezai ve si-
yasi olmak üzere üç çeşit sorumluluğu Fesih hakkının başlıca üç fonksiyonu var-
vardır. Parlamento önündeki sorumluluk dır:
ise bakanın uyguladığı politikadan dolayı
1111.... Parlamento ile hükümet arasında dengeyi
parlamentonun bakana karşı güvenini yi-
sağlar.
tirmesi durumunda görevden çekilmesini
gerektiren siyasi sorumluluktur. Siyasi so- 2222.... Parlamentoda istikrarlı bir çoğunluğun kal-
rumluluğun harekete geçirilmesi parla- maması halinde yeni seçimlerle tekrar is-
mentonun girişimi ile (gensoru, Any. m: tikrarlı bir çoğunluğun oluşmasını sağlar.
99) olabileceği gibi, hükümetin kendi giri-
3333.... Daha önce öngörülmeyen çok önemli,
şimi (güven istemi) ile de olabilir. Bakan-
temel bir sorun karşısında seçim yolu ile
lar Kurulunun görevde kalması parla-
halkın görüşünü almayı sağlar.18
mentonun güvenine sahip olmasına bağ-
lıdır. Teorik olarak yürütmenin yasama-
dan bağımsız olduğu söylenmekteyse de YYYYAAAARRRRIIII----BBBBAAAAŞŞŞŞKKKKAAAANNNNLLLLIIIIKKKK SSSSĐĐĐĐSSSSTTTTEEEEMMMMĐĐĐĐ
yasama organı bakanlar kurulunu görev-
den düşürebildiği için, onun hukuken de-
Parlamenter rejim örnekleri çeşitli bakım-
ğilse bile, siyasi olarak yasamadan ba-
lardan farklılıklar gösterir. Özellikle parla-
ğımsız olmadığı görülmektedir. Nitekim
menter cumhuriyetlerde cumhurbaşkanının
Leowenstein parlamenter sistemi, güçle-
statüsü anayasal düzenlemeyle önemli ölçü-
rin bütünleşme yoluyla karşılıklı-bağımlılık
de biçimlendirilebilir. Avusturya, Finlandiya ve
modeli olarak tanımlamıştır. Bütün bunla-
Fransa’da Beşinci Cumhuriyet Anayasasının
ra siyasi partilerin modern parlamenta-
1962’de geçirdiği değişiklik sonucunda görü-
rizmlerde oynadığı rol de eklenince yü-
len sistemlerde cumhurbaşkanına önemli
rütme-yasama bütünleşmesi iyice pekiş-
yetkiler verildiği gibi ayrıca onlar genel oyla
mektedir.
göreve gelmektedirler.
• Hükümetin parlamentonun güvensizlik
oyuyla düşürülebilmesine karşılık denge
FFFFrrrraaaannnnssssaaaa’’’’ddddaaaa
politikası gereği hükümet de parlamento-
yu feshedebilir. Bu sistemde başkanlık sis-
Fransa’da cumhurbaşkanının genel oyla
teminin aksine, yasama ve yürütme birbir-
seçilmesinin öngörülmesinden sonra par-
lerinin hukuksal varlığına son verebilmek-
lamentarizmdeki ikiciliğin [düalizm] bir ikili
tedir. 1982 anayasasında fesih sözcüğüne
iktidara [diyarşi] dönüştüğü ve böylece
değil, seçimlerin yenilenmesi ibaresine yer
parlamentarizmden farklı bir sistem modeli
verilmiştir. Parlamentonun feshi kararı ile
doğduğu düşünülmektedir. Fransız hukukçu
üyelerin temsilcilik statüsünün hukuken
M. Duverger bu modele “yarı-başkanlık hü-
sona ermesine karşılık, seçimlerin yeni-
kümeti’” sistemi adını vermiştir. G. Sartori’ye
lenmesinde temsilcilik sıfatı yeni seçimlere
göre bu sistemin tanımlayıcı özellikleri şöyle-
kadar devam eder.
dir:
Bakanlar kurulunun göreve başlarken veya
görev sırasında güvenoyu alamaması, başba-
18 E. Teziç, s. 418.
131
Genç Hukukçular Hukuk Okumaları
• Devlet başkanı sabit bir dönem için — TTTTüüüürrrrkkkkiiiiyyyyeeee’’’’ddddeeee
doğrudan veya dolaylı olarak— genel oyla
seçilir. Türkiye’de 1982 Anayasası ile yürütme or-
ganı, özellikle cumhurbaşkanlığı kurumu güç-
• Devlet başkanı yürütme yetkisini bir baş-
lendirilmiştir ve sistemimizin bir yarı-başkanlık
bakanla paylaşır (ikili otorite yapısı).
sistemi haline geldiği iddia edilmiştir. Ancak
• Başkan parlamentodan bağımsız olmakla 1982 Anayasası modeli 5. Cumhuriyet modeli
beraber, yalnız başına veya doğrudan kadar Parlamentarizmden sapmamıştır. Bizde
doğruya hükümet etmeye yetkili değildir. düalist yapıdaki yürütme çok daha belirgindir.
Fransa’daki durumun aksine cumhurbaşkanı-
• Başbakan ve kabinesi parlamentoya ba-
nın bakanlar kuruluna başkanlık etmesi kural
ğımlı olup (güvenoyuna) tabidirler. Baş-
değil, istisnadır. Fransız Anayasası m. 16’ya
kandan bağımsızdırlar.
göre cumhurbaşkanı olağanüstü halin gerek-
tirdiği tedbirleri almakta tek başına yetkilidir.
• Đkili otorite yapısı her bir organının bağım-
Duvarger’in deyimiyle m. 16 cumhurbaşkanı-
sızlık potansiyeli devam etmek kaydıyla,
na “çağdaş bir diktatörün tüm yetkilerini hatta
farklı dengelere ve yürütme içinde güç
fazlasını veren” bir maddedir. Türkiye’de ise
ağırlıklarının kaymasına izin verir.19
bu yetki cumhurbaşkanı ile bakanlar kurulu
Yürütmenin bu ikici yapısı nedeniyle Fran- arasında paylaşılmıştır. Fransa’da cumhurbaş-
sız modeli siyasi şartlara ve parlamento ço- kanının doğrudan doğruya halk tarafından
ğunluğu ile bakanlar kurulu arasında uyum seçilmesine karşılık bizde TBMM’ce seçilmek-
bulunup bulunmamasına bağlı olarak, bazen tedir.21
parlamentarizme bazen de başkanlık sistemi-
1961 Anayasası ile Türkiye’ye fazla bol bir
ne yakın bir biçimde işlemektedir. Bu siste-
gömlek giydirilmiş ve yasama-yürütme ara-
min, yürütmenin bölünmüşlüğü nedeniyle
sında çıkan krizler bu anayasa ile çözüleme-
yürütme içinde uyum sağlanması noktasında
miştir. 1982 Anayasası ise muhtemel rejim
sorun çıkaracağı açıktır. “Sistemin Fransa’da
tıkanıklıkları için çözüm mekanizmaları ön-
istikrarlı ve başarılı bir şekilde yürümesini, bu
görmüş, çağdaş batı demokrasilerindeki eği-
iki organın düzenleme alanlarını koruyacak
limi de takip ederek yürütmeyi güçlendirmiş,
yargısal denetim yollarının gerçekleştirilmesi
bakanların başbakana karşı sorumluluklarını
ile uygulanan iki turlu tek isimli seçim siste-
kabul etmiştir. Bu özellikleri ile 1982 Anaya-
miyle sağ ve sol olarak iki büyük parti bloğu-
sasının öngördüğü sistem ““““rrrraaaassssyyyyoooonnnneeeelllllllleeeeşşşşttttiiiirrrriiiillllmmmmiiiişşşş
nun oluşmasına bağlayabiliriz. Fransa’da
ppppaaaarrrrllllaaaammmmeeeennnnttttaaaarrrriiiizzzzmmmm”””” olarak nitelendirilmektedir.
devlet başkanına tanınmış olan geniş yetkilere
Bu sistem klasik parlamentarizm ile yarı-
rağmen, liberal sivil toplumun da etkisiyle
başkanlık rejimi arasında kendine özgü “sui
popülist bir baskı yönetiminin uygulanması
generis” bir sistemdir.
engellenmiştir.”20
Klasik parlamentarizmden hayli uzaklaşan
DDDDEEEEĞĞĞĞEEEERRRRLLLLEEEENNNNDDDDĐĐĐĐRRRRMMMMEEEE
5. Cumhuriyet Anayasasını klasik başkanlık
sistemine de benzetmemek gerekir. Çünkü
Batı demokrasileri esas itibarıyla, mutlak
bu sistemde bakanlar kurulunun millet mec-
monarşilerin anayasallaşması sonucunda
lisi önünde siyasal sorumluluğu korunmuş-
ortaya çıkmıştır. “Parlamenter Sistem tarihsel
tur. Cumhurbaşkanı yürütme yetkisinin tek
süreç içerisinde kendi işlerliğini sağlayacak bir
sahibi değildir. Bakanlar başkanın yardımcı-
mekanizma kurmayı başarmıştır.”22 ABD 1787
larından ibaret değildir, kolektif bir karar
bağımsızlık anayasası hazırlanırken ise sö-
organıdır.
mürge devleti Đngiltere’nin parlamenter sis-
temine karşı bir tepki sistemi kurma düşünce-
si hâkim olmuştur diyebiliriz. Sistemin kuru-
19 M. Erdoğan, s. 186. 21 E. Özbudun, s. 330.
20 Teziç, E., s. 436. 22 N. Uluşahin, s. 64.
132
Yasama-Yürütme Đlişkileri ve Hükümet Sistemleri / N. Tamgüç
cuları kuvvetler ayrılığını kurumlaştırmak ve na dönüşmesi ve beraberinde siyasal ve top-
yasama-yürütme arasında ılımlı ve yeterli lumsal gerginliği artırması mümkündür. Kaza-
ilişkiler kurmak için “kontrol ve dengeler” nanın her şeyi kazanacağı iddiası özellikle
teorisini oluşturdular. Böylece, parlamenter başkanın, kongre çoğunluğunun desteğine
rejimden farklı olarak Başkanlık sistemi beşeri sahip olduğu durumlarda mümkündür. Sabit
aklın bir ürünü, teorik bir model olarak ortaya görev süresi de gerilim riskini artırmaktadır.
çıkmıştır. Yani, “parlamenter sistem kendi Ancak başkanlık ve kongre seçimlerinin eş-
toprağında yeşermiştir. Başkanlık sistemi ise zamanlı olmaması, görev sürelerinin farklılığı
verili koşullara uygun bir şekilde yeşertilmeye başkanın kongre desteğinden mahrum olması
çalışılmış ve sonra toprağına taşınmıştır. Baş- sonucunu doğurabilir ve etkili bir iktidar yok-
kanlık sisteminin kendiliğindenlikten yoksun luğu süreç içinde halk desteğinin azalmasına
olması onun dış koşulların etkisine açık olma- da yol açarsa başkanlık sistemi yasama ağır-
sına neden olmuştur.”23 lıklı bir işleyişe bürünür.25 Üstelik siyasal ikti-
dar yarışı sadece yürütmenin elde edilmesi
Devlet yönetiminde kuvvetler ayrılığı teori-
için yapılmaz; başkanlığı kazanamayanların
sinin ortaya çıkış nedenlerini açıkladık. Parla-
parlamentoda üstünlük sağlamaları mümkün-
menter rejim ve başkanlık rejimi temelde bu
dür. Kongre seçimleri tek turlu basit çoğunluk
teoriye dayanmakla beraber iki farklı sistem
esasına göre yapıldığı için ABD sisteminde iki
olarak ortaya çıkmaları tarihsel sebeplere
parti (Demokratlar, Cumhuriyetçiler) ege-
dayanmaktadır. Her iki sistemin de etkin ve
mendir. Esasen bu iki parti arasında önemli
iyi niyetle uygulandığında demokrasiyi ve
derecede görüş, program ve ideoloji farklılığı
hukukun gereklerini sağlamaya yetkin oldukla-
olmadığı için bu durum hem başkan için hem
rı tecrübelerle sabittir. Ne var ki iki sistemin
de iktidara gelmemiş muhalefet için potansi-
de bazı aksak ve eksik yanları mevcuttur. Bir
yel avantaj teşkil etmektedir. Yine burada
ülkenin siyasal sistemini şekillendiren tek
parti disiplininin olmayışı önemli bir avantaj-
etmen hükümet rejimi değildir. “Seçim siste-
dır. “Parti disiplini, herhangi bir siyasi konuda
mi, siyasal parti anlayışı, toplumsal, ekono-
parti birliğini bozmamak için partinin parla-
mik, kültürel, tarihi altyapı, toplumun de-
mentodaki üyelerinin değişik görüşleri nede-
mokrasi anlayışı kuşkusuz en az hükümet
niyle partisiyle anlaşmazlığa düşmesine engel
rejimi kadar etkilidir. Demokrasilerde hiçbir
olmak için bu fikrinden vazgeçirme metodu-
sistem sorunları çözmenin kapısını tek başına
dur. Yani parti liderinin emirlerinin grup üyele-
açacak bir ‘sihirbaz değneği’ değildir. Demok-
ri tarafından kabul edilmesidir.”26 Sistemin
rasilerde pek çok şey sistemden önce insana
demokratik işleyişinde parti disiplininin olma-
bağlıdır.”24
yışının olumlu etkisi ise yadsınamaz.
Başkanlık sisteminin bir eleştirisi olarak
BBBBaaaaşşşşkkkkaaaannnnllllııııkkkk SSSSiiiisssstttteeeemmmmiiiinnnneeee EEEElllleeeeşşşşttttiiiirrrriiiilllleeeerrrr
sunulan siyasal hayatı kutuplaştırdığı eleştirisi
parlamenter sistem için de geçerlidir. Đngilte-
Başkanlık sistemine yöneltilen eleştirilere
re hariç parlamenter sistemin uygulandığı
Prof. Dr. Mustafa Erdoğan’ın sistematiği ile
diğer ülkelerde güçsüz koalisyon hükümetleri
bakacak olursak:
görülmektedir. Parti disiplininin fazlasıyla
1111)))) Siyasal hayatı kutuplaştırmak suretiyle kullanıldığı parlamenter sistemlerin işleyişi bu
iktidar mücadelesini keskinleştirir. nedenle değişmiştir. Klasik tanımında eşitlik
ve denge prensibine dayanan parlamenter
Başkanlık sisteminin siyasal hayatı kutup-
sistem yürütme lehine değişikliğe uğrayarak
laştırmak suretiyle iktidar mücadelesini kes-
rasyonalize olmuştur. Parti disiplininin parla-
kinleştirdiği ileri sürülmektedir. Buna göre
menter sistemde yaptığı en büyük değişiklik
sistemin doğası yürütme kuvvetinin bölünme-
siyasi mücadeleyi partiler arası mücadeleye
sine elverişli olmadığından siyasi mücadele-
dönüştürmesidir. Parlamenter sistemde yü-
nin tarafları açısından “ya hep ya hiç” oyunu-
rütme yasamadan çıktığı için, yasamada ço-
23 N. Uluşahin, s. 64. 25 N. Uluşahin.
24 M. D. Caniklioğlu 26 B. Kuzu, s. 49.
133
Genç Hukukçular Hukuk Okumaları
ğunluğu elde etmek yürütmeyi de denetim oluşturma iktidarına büyük ölçüde sahipken,
altına almak sonucunu doğurduğu için siyasi bu politikaları uygulamak için gerekli desteği
mücadelenin “ya hep ya hiç” oyununa dö- yasama organında zorlukla temin etmektedir-
nüşmesi ihtimali bu sistemde daha fazladır. ler.”29
2222)))) Yürütme esneklikten yoksundur. Başkanlık sisteminde başkanın görev süre-
sindeki katılık yanında yasama meclisleri ba-
Başkanlık sisteminde yürütmenin esneklik-
kımından da katılık vardır. Uzlaşmaz bir mec-
ten yoksun olduğu iddia edilmektedir. Çünkü
lisin feshedilmesi de mümkün değildir.
sabit olan görev süresi boyunca başkanı uzak-
laştırmak mümkün değildir. Parlamenter sis- 3333)))) Đktidarın kişiselleşmesi eğilimini arttırır.
tem ise oldukça esnektir. Güvensizlik oyu ve
Başkanlık sistemine yöneltilen bir diğer
fesih araçlarıyla sistemdeki tıkanıklıklar çö-
eleştiri, sistemin iktidarın kişiselleşmesi eğili-
zülebilir. Halkın desteğini yitirmiş, iş göreme-
mini artırması tehlikesidir. Başkan, taraftarla-
yen hükümetleri değiştirmek için başkanlık
rının aşırı beklentilerinin odak noktası haline
sisteminde olduğu gibi 4-5 yıl beklemek ge-
gelebilir. Bu durum başkanda plebisitçi ve
rekli değildir, seçim dönemi içinde de hükü-
otoriteryen eğilimleri besleyebilir, deniliyor.
met değiştirilebilir.27
Bu sistemde başkanın böyle ağır bir yük altın-
Bu eleştirinin savunması, başkanın sabit da kalması elbette mümkündür ancak benzer
görev süresinin devlet faaliyetlerinde istikrar durum parlamenter rejimlerde de başbakan
sağlayıcı bir unsur olduğudur. Gariptir ki, baş- için söz konusudur. Bu tür beklentiler sınırsız
kanlık sisteminde yürütmenin esnek olmayı- demokrasi isteği ve refah devleti anlayışından
şından yakınanlar, parlamenter sistemlerin de kaynaklanmaktadır. Ayrıca başkanın kişiliğinin
etkinsizliğinden şikâyet etmektedirler. Bu ön plana çıkmasından bu kadar korkmaya
sistemde hükümetin ayakta durabilmesi, gerek yoktur. Bu özellik, bölünmüş toplum-
parlamentonun güvenine bağlı olduğundan larda başkanın birleştirici bir sembol haline
içerisinde potansiyel hükümet istikrarsızlığı gelmesini mümkün kılar. Kişiselleşme endişe-
vardır. Gerçi Đngiltere tipinde serbest iki parti lerinin bir nedeni de başkanlık sisteminde
sistemi ve istikrarlı bir yürütme vardır, ancak başkanın çok güçlü olduğunun varsayılması-
bu örnek bir istisna teşkil etmektedir. Üstelik dır. Oysa başkanlık sistemindeki başkan,
bu istikrar kuvvetlerin özdeşleşmesi pahasına parlamenter sistemdeki başbakan kadar güçlü
gerçekleşmektedir. Parlamenter rejimlerde değildir. Çünkü başkan sadece yürütme yetki-
yürütmenin dayandığı siyasi çoğunluğun par- sini denetiminde tutarken, başbakan hem
lamentoya da egemen olması durumunda yasamaya hem de yürütmeye büyük ölçüde
yürütmeyi yerinden etmek hemen hemen egemen olabilmektedir. Bu tehlikenin görül-
imkânsızdır.28 me ihtimali daha çok klasik başkanlık siste-
minden sapan, otoriteryen başkancı sistem-
Dolayısıyla demokrasilerdeki istikrarsızlığı
lerde vardır. Parlamenter sistemde başbaka-
hükümet sisteminde değil, öncelikle siyasi
nın “seçilmiş diktatör” haline gelmesi onun
partilerin yapısında, güttükleri amaçlarda,
yetki ve gücünden kaynaklanırken, başkanlık
faaliyetlerinde ideolojik arka planlarında ara-
sisteminde bu ihtimal başkanın yetkisinin
mak gerekir.
aslında sınırlı olmasından kaynaklanabilir.
Bu arada, başkanlık sisteminde başkanın Başkanlık sisteminin dengeli kuvvetler ayrılığı-
politikalarını istikrarlı bir şekilde uygulaması- na dayanması başkanı hareketsizliğe itebilir.
nın o kadar kolay olmadığını belirtelim. Çünkü Ve bu hareketsizlik de başkanı yetkilerini ge-
başkanın kongreye yasa teklifinde ve bütçe nişletmeye teşvik edebilir.30
teklifinde bulunma yetkisi yoktur. Bu zorluğu
Bazen doğrudan halk tarafından seçilen
ancak mesajlar göndererek, basın aracılığıyla
başkanın kendi meşruluğunun yasamanınkin-
veya kongre komiteleri aracılığıyla dolaylı
den daha güçlü olduğunu düşünmesi iktidarı-
olarak aşabilir. “Gerçekten, başkanlar politika
27 K. Gözler. 29 N. Uluşahin, s. 67.
28 M. Erdoğan, s. 177. 30 M. Erdoğan, s. 89.
134
Description:hükümetin halkı bu fikre alıştırma ve sivil mutabakatı sağlama amacında .. menter rejim ise “bütünleşme yoluyla karşı- lıklı-bağımlılık” sistemidir.14.
