XVII əsr Qərbi Avropa ölkələri ədəbiyyatı. Ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti.

395 Pages·2012·3.25 MB·Turkish

AFAQ YUSİFLİ İSHAQLI

XVII ƏSR
QƏRBİ AVROPA ƏDƏBİYYATI

Ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti

Azərbaycan Respublikası
Təhsil nazirinin
16 may 2012-ci il tarixli
837 saylı əmri ilə nəşr
olunur.

BAKI – 2012
Afaq Yusifli İshaqlı

Elmi redaktor: Əlyar Səfərli
AMEA-nın müxbir üzvü
Rəyçi: Nəzakət Əliyeva
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Afaq Yusifli İshaqlı.
XVII əsr Qərbi Avropa ölkələri ədəbiyyatı.
481 səh.

Qərbi Avropa ölkələri ədəbiyyatının müxtəlif dövrləri, ədəbi
hadisələri və şəxsiyyətləri haqqında Azərbaycanda müxtəlif xarakterli bir
sıra əsərlər yazılıb çap edildiyi halda XVII əsr Qərbi Avropa ölkələri
ədəbiyyatı haqqında sistemli məlumat verən heç bir əsər yoxdur. Müəllif
bu cəhəti nəzərə alıb XVII əsr Qərbi Avropa ölkələri ədəbiyyatı haqqında
sistemli, ardıcıl və yığcam məlumat verən bir kitab hazırlamışdır.
Kitabda italyan, alman, ingilis, ispan və fransız ədəbiyyatlarından əsas
hadisə və şəxsiyyətləri gözdən keçirilmiş, bu və ya başqa bir ədəbi
hadisənin ictimai, tarixi kökləri araşdırılmışdır. Əsrin Lope de Veqa,
Molyer, Kornel, Rasin, Milton, Kalderon və başqa nümayəndələri barədə
ayrıca oçerklər verilmişdir. Kitab yazılarkən müəllif rus dilində olan
ədəbiyyatdan bəhrələnmiş, xarici ölkələr ədəbiyyatı üzrə apardığı
mühazirələrdən istifadə etmişdir.
Kitab ali məktəb müəllimləri, tələbələr və Qərbi Avropa ölkələri
ədəbiyyatı ilə maraqlanan geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

 Afaq Yusifli İshaqlı, 2012

2
XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı

XVII YÜZİLLİYİN QƏRBİ AVROPA
ÖLKƏLƏRİ ƏDƏBİYYATI

İstər tarixşünaslıqda, istərsə də ədəbiyyatşünaslıqda
XVII əsr Qərbi Avropa xalqlarının tarixində keçid dövrü
kimi səciyyələnir. Bir tərəfdən İntibahla, digər tərəfdən
Maarifçiliklə bağlı olan, onların hər ikisi ilə müxtəlif şəkildə
bağlanan XVII əsr mahiyyət etibarilə bu dövrlərin heç biriylə
eyniləşmir, tam doğmalaşmır. Onu İntibah və Maarifçiliklə
birləşdirən cizgilər ayıran keyfiyyətlərdən daha azdır. İntibah
və Maarifçiliyə nisbətən XVII əsr daha mürəkkəb daxili
ziddiyyətlərə malikdir. İntibah dövrünə nisbətən XVII əsrdə
qabaqcıl sosial-siyasi qüvvələrin mübarizəsi daha yüksək
ictimai inkişaf sayəsində aparılır. Eyni zamanda
mühafizəkar, mürtəce qüvvələrin də çox güclü tərzdə
fəallaşması müşahidə olunur. Tarixin irəliyə doğru hərəkətini
dayandırmaq feodal dünyasının parçalanmasının qarşısı
almaq üçün çox ciddi addımlar atılır. Bu addımlar bəzi
hallarda uğurla nəticələnir. Bu əsrin mürəkkəbliyi,
ziddiyyətlərinin kəskinliyi birinci növbədə buradan irəli
gəlir.
XVII əsri İntibah və Maarifçilikdən fərqləndirən mü-
hüm əlamətlərdən biri onun keçid, ara, orta mərhələ təşkil
etməsidir. Daha doğrusu, təzə-təzə təşəkkül tapan, get-gedə
qüvvətlənən burjua münasibətlərinin təzyiqi altında
feodalizmin tədricən süquta uğraması prosesində ara mərhələ
olmasıdır. İntibah dövrü bu hərəkatın başlanğıc, Maarifçilik
isə yekun mərhələsidirsə, XVII əsr irəliyə doğru hərəkət
zəncirində orta həlqəni təşkil edir.
Artıq XVII əsrdə iki sosial-iqtisadi sistemin toq-
3
Afaq Yusifli İshaqlı

quşması nəticəsində Niderlandiya və İngiltərədə yeni burjua
dövlətinin ilk nümunələri meydana gəldi. Yeni iqtisadi
sistemin oyanmaqda olan qüvvələrindən ilk zərbələr alan,
müvazinətini itirən feodalizmi tamamilə məhv etmək üçün
bir əsrlik vaxt lazım idi. XVII əsrin ədəbiyyatını öyrənərkən
o vaxt Qərbi Avropa ölkələrində baş verən tarixi döyüşləri
mütləq nəzərə almaq lazımdır.
XVII əsr ədəbiyyatı və bütünlükdə dövrün əqli
hərəkatını İntibah dövrünün nailiyyətlərini nəzərə almadan
düzgün başa düşmək və qiymətləndirmək çətindir. Çünki bu
dövrün bütün ən mühüm hadisələri bu və ya başqa şəkildə
özündən əvvəlki tarixi mərhələnin axtarışları, kəşfləri,
mübarizələri ilə bağlıdır. İntibah mərhələsinin nəhəng
kəşfləri xalqların şüurunu yerindən oynatdı, orta əsrlər
gerçəkliyinin ənənəvi həyat normalarını sarsıtdı. Müasir
materializmin banisi, ingilis filosofu Frensis Bekon məhz bu
cəhətə işarə edərək yazmışdır: "Kitab çapı, barıtın və
kompasın kəşfi insan münasibətlərinə elə bir təsir göstərdi
ki, heç bir hakimiyyət, heç bir təriqət, heç bir ulduz belə bir
təsirə malik olmamışdır".
XV əsrin sonlarında Amerikanın kəşfi, Kopernikin
heliosentrik sisteminin meydana çıxması, antik mədəniyyətin
dirçəlməsi insanların təsəvvürlərini alt-üst etdi, yerin coğrafi
quruluşu haqqındakı fikirlər dəyişdi, insanlar kainata başqa
cür yanaşmağa başladılar, humanist alimlərin antik
mədəniyyəti dirçəltmələri bəşər tarixinə baxışda inqilab
yaratdı, xristianlıq ideologiyasına əsaslanan orta əsr
dünyagörüşünün saxtalığını, əsl mahiyyətini üzə çıxartdı.
Burjuaziyanın ictimai həyatda mövqeyi gücləndikcə,
qüvvətləndikcə ticarəti, daxili iqtisadi inkişafı, ordunun
silahlandırılması və dənizçilik işini öz əlinə aldı. O, elmlərin
və materialist dünyagörüşünün praktik əhəmiyyətini başa
düşdüyündən yeni elmi axtarışlara tərəfdar çıxdı. İnkişaf
4
XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı

etməkdə olan yeni istehsal qüvvələri elmdən yeni-yeni
axtarışlar, tapıntılar, ixtiralar, kəşflər tələb etdi. Azad əmək
bazarına və hər cür qayda-qanundan, məhdudlaşdırmalardan
azad bazara maraqlı olan burjuaziya bərabərlik, milli
quruculuq haqqındakı humanist ideyaları müdafiə etdi,
ölkənin ərazi, mədəniyyət və dil birliyi, məhəlləçilikdən azad
olması meyllərinə tərəfdar çıxdı. Hələ təzə həyata atılan
burjuaziyanın ideoloqları olan İntibah dövrünün xadimləri
bəşəriyyətin gələcəyi üçün yol açırdılar. Bir cəhəti nəzərə
almaq lazımdır ki, İntibah dövrünün idealları, qayə və
məqsədləri burjuaziyanın sinfi vəzifələrinin çərçivəsinə
sığınmışdı, ondan çox-çox geniş və yüksək idi. Lakin həmin
tarixi mərhələdə onlar, hər şeydən əvvəl, burjuaziya ilə,
burjuaziyanın qarşısında duran praktik məqsədlərlə əlaqəli
idi.
Burjuaziyanın simasında güclü mərkəzləşmiş kral
hakimiyyətinə əlverişli tərəfdar tapan Avropa hökmdarları
XVII əsrdə elm və incəsənətin inkişafına qayğı göstərir,
sənətkarları əzizləyir, onlara vəzifələr, rütbələr, mükafatlar
verir, kilsəyə qarşı cəsarətli hücumlarına göz yumurlar. Yeni
ideologiyada, yeni baxışlarda necə bir odun, alovun
gizləndiyini axıra qədər başa düşməyən ən yüksək kilsə
xadimləri də, hətta katolikliyin beşiyi olan Roma da ümumi
rəyin, dəbin təsiri altına düşür. Papa X Lev özü ətrafına
alimlər, rəssamlar, heykəltəraşlar toplayır, İsa haqqındakı
əfsanələrlə bağlı atmacalar söyləyir.
Onu da qeyd edək ki, burjuaziyanın feodalizm
əleyhinə mübarizəsi bir sıra ölkələrdə kilsə islahatı uğrunda
mübarizə şəklini alır. Məhz bu mübarizələrin nəticəsində bir
çox ölkələr, o cümlədən İngiltərə, Niderland, Skandinav
ölkələri, Cenevrə, alman knyazlıqlarının bəziləri katolik
Romasının nüfuz dairəsindən çıxaraq onda bir gəlir vergisi
verməkdən imtina etdi. Fransada dini təriqətlər ucbatından
5
Afaq Yusifli İshaqlı

qanlı döyüşlər baş verdi. İnqilabi tufan az qaldı ki,
feodalizmi silib atsın, əsrlər ərzində formalaşan sosial hüquqi
sistemi darmadağın etsin.
Necə bir odla oynadıqlarını ancaq indi başa düşən
Roma papası və bütün Avropa mütləq hakimləri yeni
baxışlara və görüşlərə qarşı qəti hücuma keçdilər. Elm,
ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələrinə qarşı onların
əvvəlki münasibətlərindən əsər-əlamət qalmadı. Nəzakətli,
maarifpərvər bir hökmdar kimi tanınan, "ədəbiyyatın atası"
sayılan fransız kralı I Fransisk yeni fikrə qarşı hücumun ilk
cərgələrində dayandı. Feodal-katolik irticası tonqallar və dar
ağacları vasitəsilə tarixin irəliyə hərəkətinin qarşısını almağa
çalışdı.
Bu irticanın ən mühüm təzahürlərindən biri inkvi-
zisiya (latıncadır, axtarış, istintaq deməkdir) ali məhkəmə-
sinin yaranması idi. İnkvizisiya sonralar III Pavel adı ilə
papa olan kardinal Karaffanın təşəbbüsü ilə 1542-ci ildə
Romada təşkil edilmişdir. 1559-cu ildə konqerqasiya adı ilə
Roma papasının müəyyən məsələlərə baxan xüsusi bir
idarəsi yaranır. Ağıllar, şüurlar üzərində nəzarəti həyata
keçirmək və qadağan olunmuş kitabların siyahısını –
indeksini tərtib etmək bu idarəyə həvalə olunur. Bu siyahıya,
gözlənildiyi kimi, xristian dininin ruhuna və hər cür formal
xüsusiyyətinə zidd olan çap kitabları daxil edilirdi. Bu
siyahıya ayrı-ayrı əsərlərin daxil edilməsi işi indi də davam
etdirilir. Həmin "indeks"də Volter, Didro, Hüqo kimi ən
məşhur sənətkarların adlarına rast gəlmək olar. Trident şəhə-
rində çağırılan ümumdünya kilsə məclisi papanın günahsız
olduğunu etiraf etməklə ona qeyri-məhdud hakimiyyət verdi.
İspan rahibi İqnat Loyola tərəfindən Yezuit Ordenini
1540-cı ildə papa III Pavel rəsmi şəkildə təsdiq etdi.
Yezuitlər təşkilatı XVII-XVIII əsrlərin Avropa həyatında
dərin izlər buraxdılar. Tərbiyə işinə nəzarəti ələ alıb xüsusi
6
XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı

məktəblər açdılar. XVII və XVIII əsrlərin bir çox böyük
sənətkarları yezuit kollecində oxumuşdur. Yezuitlər belə
hesab edirdilər ki, özünü allaha həsr etmək istəyən hər bir
kəs iradəsindən əlavə ağlını da ona verməlidir.
Feodal katolik irticası öz tədbir və hücumları ilə
İntibah dövrünün əsas nailiyyətlərini məhv edə bilməsə də,
tarixi inkişaf sürətini xeyli ləngitdi, qabaqcıl ideallar uğrunda
mübarizə aparan ziyalılar arasında narahatlıq saldı,
feodalizmin qəti tarmar edilməsi vaxtını uzatdı, güclü hücum
qarşısında qalan feodal zadəgan sinfinə bir müddət nəfəs
almaq, özünə gəlmək imkanı verdi. İrtica qüvvələri öz
hərəkətləri, təqibləri, inkvizisiya tonqalları ilə insanların
şüurunda fəci bir ikitirəlik, parçalanma, ideya düşkünlüyü
əmələ gətirdi. Bəşəriyyətin yetişdirdiyi bir çox ağıl, kamal
dahilərini cismən məhv etdiyi kimi, bir çox iradəcə zəif
olanları da doğru yoldan uzaqlaşdırdı.
Qərbi Avropada katolik irticasının təsiri ilə şüurlarda
əmələ gələn dəyişmələri göstərmək üçün XVI əsrin görkəmli
italyan şairi Torkvato Tassonun taleyini xatırlamaq
kifayətdir. Katolik irticasının güclü təsiri altında Tasso antik
mədəniyyətdən, İntibah dünyagörüşündən əl çəkir, katolik
dininin norma və tələblərinə baş əyir. O, hətta yeni xristian
eposu yaratmaq müddəasını irəli sürür. "Həqiqətəuyğunluq
və möcüzə, demək olar ki, həmişə bir-birinə əksdir. Halbuki
bu xüsusiyyətlər qəhrəmanlıq poemasının ən zəruri şərt-
ləridir. Şairlik sənəti ondan ibarətdir ki, onları birləşdirsin.
Xristian şair buna ancaq o vaxt nail ola bilər ki, belə
möcüzəli hərəkətləri allaha, onun mələklərinə, müqəd-
dəslərinə, yaxud fövqəltəbii qüvvə bəxş olunanlara, yəni
iblislərə, cadugərlərə və pərilərə aid etsin. Həqiqətəuyğunluq
isə burada ona görə mümkündür ki, biz beşikdən başlayaraq
bu sayaq möcüzələr haqqında söhbətlər eşidirik. Beləliklə,
yeni epik poema ancaq ya xristianlıq, Avropa məzmununa
7
Afaq Yusifli İshaqlı

malik olmalıdır".
Tassonun bu mülahizələrində katolik irticasının təsiri
aydınca hiss olunur. Gördüyümüz kimi, Tasso özü başa düşür
ki, möcüzə və həqiqətəuyğunluq bir-birini rədd edən
keyfiyyətlərdir. Lakin katolik irticasının təzyiqi altında
İntibah dövrünün sağlam insani dünyagörüşündən geri
çəkilən şair bu birləşməz keyfiyyətləri birləşdirməyə ümid
edir, görünür, daha çox insanların dini hisslərinə arxalanır.
Məhz şüur və baxışlarda əmələ gələn bu cür parçalanma və
ziddiyyətlər bir sıra Qərbi Avropa ölkələrinin incəsənətində
barokko adlandırılan üslubi cərəyanın meydana gəlməsinə
səbəb oldu. Bu üslubi cərəyanın daxili mahiyyəti şən, nikbin
İntibah dünyagörüşü ilə yenidən bərpa edilən kədərli,
bədbin, tərki-dünya orta əsrlər xristian baxışları arasındakı
ziddiyyətlərlə şərtlənir. İnsanların şüur və hislərini feodal
katolik irticası orta əsr xristianlığına, tərki-dünyalıq,
həyatdan küskünlük əhval-ruhiyyəsinə doğru çəkirsə, İntibah
onu sevincə, şadlığa, təbiətə, həqiqətəuyğunluğa doğru
meylləndirir. İnsan qaranlıqla işıq, elmi dünyagörüşlə dini
xurafat arasında sərgərdan qalır.
Bu baxımdan Tassonun "Azad edilmiş Yerusəlim"
poeması diqqəti daha çox cəlb edir. Şair əsərində daim bir-
birilə düşmən və barışmaz olan həzz ideyası ilə xristian
asketizmi ideyasını birləşdirməyə, barışdırmağa can atır.
Poemada Yerusəlim (Beytülmüqəddəs, Qüds) di-
varları qarşısında dayanan xristian cəngavərlərinin qəhrə-
manlığından söhbət açılır. Bulonlu Qotfrid onların
sərkərdəsidir. Müəllifin fikrinə görə, o, xristian idealları
uğrunda vuruşan bir sərkərdə kimi oxucunun diqqətini daha
çox cəlb etməli, onun idealına çevrilməlidir. Türklərin
Avropada yerləşməsi və İtaliya dəniz ticarətinin Şərqə
yolunu bağlaması baxımından poemanın mövzusu aktual
səslənirdi. Poema italyanlara qəhrəmanlıq ruhu aşılayıb,
8
XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı

onları türklərə qarşı ümumxalq mübarizəsinə
ilhamlandırmalı idi. Digər tərəfdən poemada təsvir edilən
xristianlarla kafirlərin döyüşü müasirlərin şüurunda
katoliklərin islahatçılığa qarşı mübarizəsi ilə səsləşirdi.
Göründüyü kimi, Tassonun səlib yürüşlərini və xristian
cəngavərlərini tərənnüm etməsi tamamilə aktual, müasir
səciyyə daşıyırdı.
Tasso poemasının əsas süjetinə bir sıra aşiqanə
epizodlar da artırmışdır. Olind və Sofroniya, Tankred və
Erminiya, Armida və Rinaldo epizodları buna misal ola bilər.
Poemanın XVI nəğməsində cadugər Armidanın tilsimli
bağları, onun öz sehrli kəməri ilə cəngavər Rinaldonu
sehrləməsi təsvir olunur.
Armida surəti Tasso tərəfindən böyük məharətlə
yaradılmış, epizodik səciyyə daşımasına baxmayaraq əsas
qəhrəmanı kölgədə qoymuşdur. Poemada o, tədricən
xristianlığa nifrət edən, onları məhv etməyə çalışan
cadugərdən adi bir qadına çevrilir. Rinaldoya bəslədiyi
məhəbbət ona qalib gəlir. Rinaldo Armidanı dərin ehtiraslı
bir məhəbbətlə sevsə də, allaha xidmət xatirinə dünyəvi
sevgidən əl çəkir, Armidanın sehrli bağından uzaqlaşır.
Rinaldo xristian dini qarşısında borcunu yerinə yetirib
Armidadan ayrılsa da, onu unuda bilmir, Armida da özünü
məcbur edə bilmir ki, Rinaldoya nifrət bəsləsin.
Qəhrəmanların səhrada axırıncı görüşü, özünü zəhərli
oxla öldürmək istəyən Armidanın qarşısında Rinaldonun
həqiqəti etiraf etməsi, onun cəngavəri və qulu olduğunu
bildirib xristianlığı qəbul etmək üçün ona yalvarması
Tassonun baxışlarındakı ideya ziddiyyətlərindən xəbər verir.
Xristian asketizmi, tərkidünyalığı ilə bütpərəst
hissiyyatlığının, həyatsevərliyinin toqquşmasında faktiki
olaraq hiss və ehtiras qələbə çalır. Tassonun bütün cəhdlərinə
baxmayaraq onun poemasında xristian ideallarının qələbəsi
9
Afaq Yusifli İshaqlı

təsdiq edilmir.
Tasso özü də başa düşür ki, birləşməz, yovuşmaz
ünsürləri birləşdirmək, qovuşdurmaq mümkün olmamışdır.
Ona görə də, qəfəsdə quş kimi çırpınır, gah onu Romaya
aparıb mütəxəssislərin müzakirəsinə verir, gah özünü bidətdə
təqsirləndirərək könüllü şəkildə inkvizisiya məhkəməsinin
mühakiməsinə təqdim edir. İnkvizisiya məhkəməsi ona
bəraət qazandırsa da, şairin şübhələri dağılmır, poemanı
yenidən işləməmiş çap etmək istəmir. Tasso gah istəyir ki,
poemada dünyəvi, həqiqətəuyğun nə varsa məhv etsin, gah
da allahı unudur, məhəbbətə və gözəlliyə həsr edilmiş
səhifələr üzərində göz yaşı tökür.
Bu dövrdə Qərbi Avropanın hər yerində eyni vəziyyət
hökm sürürdü. İspaniyada katolik şair Kalderon bir sıra
əsərlərində, o cümlədən "Ölümdən sonra sevgi" dramında
dünyəvi insan məhəbbətinə heyranedici bir himn yaradır.
İngilis şairi Con Donnun şeirlərində dini mistika ilə cismani
sevginin tərənnümü bir-birinə qarışır.
Feodal sistemin başlanan böhranı ilə əlaqədar Qərbi
Avropa ölkələrinin ədəbiyyat və incəsətində barokko
cərəyanı formalaşır. Tarixdə həmişə olduğu kimi, aparıcı
mövqeyini itirən siniflər özlərinin xəstə, cılız həyat
fəlsəfəsini işləyib hazırlayırlar. Ölən siniflərin bədbin,
ümidsiz əhval-ruhiyyəsi xüsusi estetik formalara bürünür.
Vahiməli və dəhşətli mənzərələr şair və rəssamları daha çox
cəlb edir. İntibah dövrü humanistlərinin dinə şübhə ilə
yanaşan görüşlərinin yerini dini vəcd və çılğınlıq tutmağa
başlayır.
Allah özü də qəddar, amansız bir qüvvəyə çevrilir.
İnsanın ilahinin qorxunc qüdrəti qarşısında acizliyi,
miskinliyi mövzusu barokkonun ən sevimli mövzusu olur.
Xüsusi forma şikəstliyi, hiss və duyğulardakı sınıqlıq,
parçalanma, bir-birini rədd edən uyğunsuzluqlar ölən bir
10