Wstyd i przemoc. Refleksje nad śmiertelną epidemią

304 Pages·2001·5.868 MB·Polish

by  James Gilligan

James Gilligan
WSTYD i
PRZEMOC

James Gilligan
WSTYD i
PRZEMOC
Refleksje nad śmiertelną epidemią
Przełożył Andrzej Jankowski
m •
•
MEDIA RODZINA
Tytuł oryginału
VIOLENCE. REFLECTIONS ON A NATIONAL EPIDEMIO
Copyright © 1996 by James Gilligan, M.D
Copyright © 2001 for the Polish edition by Media Rodzina
Copyright © 2001 for the Polish translation by Andrzej Jankowski
Projekt okładki
Adam Piasek
Wszystkie prawa zastrzeżone. Bez pisemnej zgody Wydawcy nie wolno repro­
dukować i przekazywać w żadnej postaci ani za pomocą jakichkolwiek środków
elektronicznych czy mechanicznych włącznie z fotokopiowaniem i nagrywa­
niem, ani za pomocą innego systemu pozyskiwania i odtwarzania informacji,
żadnej części niniejszej książki.
ISBN 83-7278-004-8
Harbor Point Sp. z o.o.
Media Rodzina
ul. Pasieka 24, 61-657 Poznań
tel. [phone], fax [phone]
www.MediaRodzina.com.pl
Łamanie komputerowe i diapozytywy
perfekt s.c., ul. Grodziska 11, 60-363 Poznań
e-mail: [email protected]
Druk
ABEDIK, ul. Ługańska 1, 61-311 Poznań
SPIS TREŚCI
Przedmowa................................................................................................. 7
Prolog. Przemoc jako tragedia............................................................... 15
CZĘŚĆ I. PATOLOGIA PRZEMOCY
Rozdział I. Wizyta w piekle — zejście do świata więzienia .... 44
Rozdział II. Martwe dusze...................................................................... 59
Rozdział III. Akt przemocy jako język symboliczny. Mit, rytuał
i tragedia..................................................................................................... 70
CZĘŚĆ II. TEORIA O ZARAŹLIWOŚCI PRZEMOCY
Rozdział IV. Jak myśleć o przemocy.................................................... 100
Rozdział V. Wstyd — emocje i moralność przemocy.................... 114
CZĘŚĆ III. EPIDEMIOLOGIA PRZEMOCY
Rozdział VI. Symbolika kary................................................................. 150
Rozdział VII. Jak i dlaczego zwiększyć przemoc............................. 172
Rozdział VIII. Najgorszą formą przemocy jest bieda...................... 200
Rozdział IX. Biologia przemocy.......................................................... . 219
Rozdział X. Kultura, płeć i przemoc. „Nie jesteśmy kobietami” .... 236
Epilog. Cywilizacja i niezadowoleni z niej ......................................... 253
Przypisy ..................................................................................................... 279
Podziękowania.......................................................................................... 299

Przedmowa
Prezentowana polskim czytelnikom książka Jamesa
Gilligana jest dziełem niezwykłym. Niezwykłym dzięki połącze­
niu wiedzy teoretycznej, doświadczeń psychologicznych, refleksji
filozoficznej i własnych przeżyć autora. Niezwykłym za sprawą
głównego przesłania książki, które wielu ludzi oburzy swoją od­
wagą, a innych zadziwi prostotą. Zdaniem Gilligana, głównym
źródłem przemocy jest przemoc. W swej książce analizuje on po­
szczególne ogniwa tego błędnego koła oraz pokazuje, jak je prze­
rwać.
Książka Gilligana ukazała się w Stanach Zjednoczonych
w 1996 roku, u szczytu epidemii przemocy i powszechnego przed nią
lęku, zwłaszcza wśród mieszkańców wielkich miast. Jej polski
przekład ukazuje się w podobnych warunkach. Także i w Polsce
powszechny jest brak poczucia bezpieczeństwa; ludzie boją się
przemocy, napaści, aktów gwałtu. Nikt już dziś nie neguje za­
grożenia; zarówno politycy, jak i zwykli ludzie poszukują środ­
ków zaradczych na przemoc, chcąc jednocześnie zrozumieć
źródła oraz mechanizmy tego zjawiska. Książka Jamesa Gilliga­
na otworzy im oczy na wiele zależności, które zazwyczaj ucho­
dzą naszej uwadze.
Autor jest profesorem psychiatrii. Od 1966 do 2000 roku wy­
kładał na wydziale medycznym Uniwersytetu Harvarda, gdzie
kierował założonym przez siebie Instytutem Prawa i Psychiatrii.
8 Wstyd i przemoc
Obecnie jest dyrektorem prywatnego Centrum Badania Przemo­
cy i nadal wykłada na Harvardzie oraz w New York University.
Ale większość czasu Gilligan spędza w więzieniach. Na począt­
ku swojej kariery został skierowany do jednego z zakładów kar­
nych, by przeprowadzić tam rutynowe testy. Jak wspomina, je­
chał bez entuzjazmu; lęk, niechęć oraz poczucie nieuniknionej
straty czasu zdecydowanie górowały nad zaciekawieniem. Jed­
nakże po wysłuchaniu kilku skazanych zafascynowały go psy­
chologiczne źródła przemocy. Od tego czasu ten sympatyczny
człowiek, raczej słuchający niż mówiący, skromny, pozostający
przez wiele lat w cieniu swej sławnej żony, psycholog Carol Gil­
ligan — przez ponad dwadzieścia lat pracował w więzieniach
z najbardziej gwałtownymi ludźmi w Ameryce.
Właśnie w więzieniach Gilligan wypracował oraz próbował
zastosować swoją teorię. Więzienia są bowiem szkołą przemocy
— większość ludzi trafia tam za przestępstwa popełnione bez
użycia siły. W Ameryce więcej niż jedna trzecia więźniów jest
skazywana za samo posiadanie narkotyków. (Podobnie może
stać się wkrótce w Polsce, jeżeli policja, prokuratura i sądy zacz­
ną rzeczywiście realizować zaostrzoną w 2000 roku ustawę o prze­
ciwdziałaniu narkomanii). W więzieniu ludzie ci podlegają prze­
mocy, homoseksualnym gwałtom, biciu, zastraszaniu, brutaliza­
cji, i to nie tyle ze strony strażników, co innych więźniów, właś­
nie tych gwałtownych. W równym stopniu odnosi się to do pol­
skich więzień, jak do amerykańskich. Ogromna większość ludzi,
którzy trafiają do więzień, wychodzi po dwóch, trzech latach;
wielu z nich odreagowuje doznane krzywdy, stosując przemoc
wobec innych. Toteż najbardziej skutecznym środkiem zapobie­
gania przemocy na wolności byłoby jej zmniejszenie w więzie­
niach.
Taki właśnie cel postawił sobie James Gilligan, gdy w 1981
roku został szefem pionu zdrowia psychicznego w więziennictwie
stanu Massachusetts. Po kilku latach liczba aktów przemocy
w więzieniach spadła znacznie, a pod koniec lat osiemdziesią­
tych przemoc prawie w ogóle zanikła. Ale w 1990 roku wybory
wygrał gubernator, który obiecywał wyborcom zaprowadzenie
prawa i porządku. W połowie lat dziewięćdziesiątych akty gwał­
Przedmowa 9
tu i przemocy w więzieniach tego stanu powróciły do poziomu
z wczesnych lat siedemdziesiątych.
W tym czasie Gilligan pisał niniejszą książkę, w której
w oparciu o swoje doświadczenia próbował zrozumieć mechani­
zmy przemocy. Jego zdaniem przemoc sama się utrwala: aktów
przemocy dokonują przede wszystkim ludzie, którzy wcześniej
sami byli ofiarami przemocy. Skierowana wobec nich, najczęś­
ciej w dzieciństwie, przemoc odarła ich z poczucia własnej war­
tości i zrodziła uczucie wstydu za samych siebie — wstydu
przed innymi i przed samym sobą.
Ale zrozumieć przemoc, to nie znaczy godzić się na nią albo ją
wybaczać. Rozumieć przemoc, to nie znaczy zwalniać ludzi po­
pełniających gwałtowne przestępstwa z odpowiedzialności, uspra­
wiedliwiając ich okolicznościami. Warunkiem wyzdrowienia
z przemocy jest bowiem poniesienie odpowiedzialności za włas­
ne czyny, niezależnie od powodów, z jakich ludzie je popełniają.
Ludzie gwałtowni muszą być odpowiedzialni za swoje czyny, po­
nosić kary, trafiać do więzień. Ale powinni mieć tam szanse wy­
zwolić się z przemocy — z tej, którą stosowali sami i z urazu po
tej, która była wcześniej wymierzona przeciw nim.
Ten wniosek wydaje się aktualny także w Polsce, zwłaszcza
gdy zewsząd płyną głosy, by wytoczyć bezwzględną walkę prze­
stępczości, by nawet za stosunkowo drobne wykroczenia karać
więzieniem. Taka polityka może mieć nieprzewidziane skutki.
Jeżeli będziemy ludzi zamykać w więzieniu, skazując ich na
gwałt, przemoc i brutalizację, wychowamy w więzieniach nowe
pokolenie gwałtownych przestępców. Jeżeli potraktujemy wię­
zienia i areszty jako miejsca, w których można pomóc skaza­
nym poradzić sobie z własnym dziedzictwem emocjonalnym
i oduczyć się przemocy, dopomożemy zarówno im, jak i samym
sobie.
Przemoc jest bowiem zachowaniem wyuczonym i można
się jej oduczyć. Na tym wniosku Jamesa Gilligana opiera
się program realizowany od kilku lat w więzieniach miejskich
w San Francisco. Więźniowie biorą udział w obowiązkowym pro­
gramie psychoedukacyjnym, którego częścią jest leczenie narko­
manii i alkoholizmu obejmującego znaczny procent skazanych.
10
Wstyd i przemoc
Bez opanowania głodu narkotykowego i osłabienia obsesji alko­
holowej trudno bowiem doprowadzić do zmiany zachowań i po­
staw. Najważniejszy element programu polega na pracy nad
własnymi skłonnościami do przemocy. Ta rozpoczyna się od roz­
poznania u siebie wszelkich, nawet najbardziej niepozornych prze­
jawów przemocy emocjonalnej, werbalnej, seksualnej i fizycznej
oraz od uświadomienia sobie, że przemoc jest niewłaściwą stra­
tegią działania. Następnym etapem jest uczenie się opanowywa­
nia emocji i wczesnego powstrzymywania narastającej chęci do
zastosowania przemocy. Kolejnym jest nauczenie się innych,
skuteczniejszych metod komunikowania uczuć, zaspokajania
potrzeb oraz nabierania szacunku dla samego siebie. Środkiem
do tego mogą być proste prace, z których więźniowie mogą
się wywiązać, warsztaty artystyczne, przedstawienia teatralne
oraz nauka zawodu lub zdanie matury.
W więzieniach w San Francisco w pracy nad opanowywa­
niem przemocy uczestniczą jej ofiary, a zdecydowaną większość
zajęć prowadzą byli więźniowie, którzy sami wyzwolili się
z przemocy i potrafili zamienić swoją słabość w siłę. Gilligan
ograniczył swą rolę do oceny skuteczności tych programów, usu­
wając się w cień i pozostawiając codzienną pracę tym, z którymi
ludzie skłonni do gwałtownych zachowań mogą się utożsamić
łatwiej niż z profesorem uniwersyteckim. I to niezależnie od te­
go, że ów profesor znajduje wstrząsające ślady przemocy we
własnej historii rodzinnej.
Osobisty ton Wstydu i przemocy jest niezwykle ważny i po­
uczający. Książka ta mówi bowiem także o tych źródłach prze­
mocy, które kryją się w dzieciństwie, i to nie tylko w okrutnym
traktowaniu, ale też w zwykłym karaniu biciem, w zaniedbywa­
niu, ośmieszaniu czy zawstydzaniu dziecka. Gilligan twierdzi,
że nie wolno tolerować żadnego, nawet najdrobniejszego przeja­
wu przemocy w rodzinie, bo każda drobna przemoc prowadzi do
większej. A pomimo narastającego sprzeciwu wobec przestęp­
czości i użycia siły, ta z pozoru drobna, codzienna przemoc nadal
bywa w Polsce tolerowana. Czytając książkę Gilligana i zwie­
dzając więzienia w San Francisco, przypominałem sobie polskie
dyskusje konstytucyjne, podczas których niektórzy, skądinąd