Table Of Contentiaief
Maria Luisa uberti
W
prowadzenie
HISTORII
do
STAROŻYTNEGO
B
liskiego
wschodu
wuw
1
WPROWADZENIE DO HISTORII
0!
STAROŻYTNEGO
BLISKIEGO WSCHODU
W SERII UKAZAŁY SIĘ:
Maria Luisa Uberti
Barbara Patzek, Homer i jego czasy, przeł. Marta Tycner,
WPROWADZENIE DO HISTORII
red. nauk. Aleksander Wolicki
STAROŻYTNEGO
Jacques Le Goff, Bóg średniowiecza. Rozmowy z Jean-Luc
Pouthierein, przet Krzysztof Kocjan
BLISKIEGO WSCHODU
PRZEKŁAD
ANDRZEJ MROZEK
REDAKCJA NAUKOWA
Marek Stępień
wuw
Tytuł oryginału Introduzione alla storia dcl Yicitto Oriente antico
© 2005, by Societa editrice II Mulino, Bologna
Recenzent
Łukasz Niesiolowski-Spanó Spis treści
Redaktor prowadzący
Szymon Morawski i
Redakcja
Magdalena Pluta
Redakcja techniczna
Przedmowa 7
Zofia Kosińska
Korekta 1. Między pamięcią i odkryciami. . 11
Ruta Matuszak
Cywilizacje Żyznego Półksiężyca . 11
Projekt okładki i stron tytułowych Bliski Wschód w tekstach autorów
Jakub Rakusa-Suszczewski klasycznych i w Biblii...............................16
Ilustracja na okładce Badania archeologiczne wczoraj i dziś ... 19 ii
Tabliczka z serii leksykalnej HAR-ra = lh ub' ul"l u, będącej rodzajem Mezopotamia i państwa „peryferyjne” ... 26
sumeryjsko-akadyjskiego słownika encyklopedycznego
(2 połowa III tysiąclecia p.n.e.) domena publiczna
2. Ludy, języki, pisma......................................30
I
Skład i łamanie Języki semickie.............................................30
Dariusz Górski
Języki niesemickie......................................42
© Copyright for the Polish edition by Wydawnictwa 3. Źródła epigraficzne, archiwa i biblioteki. . 49
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010
Dokumenty epigraficzne i treści
historyczne .... 50
ISBN 978-83-235-0680-5 (druk) ISBN 978-83-235-3162-3 (pdf online) Archiwa i biblioteki. 56
ISBN 978-83-235-3170-8 (e-pub)
ISBN 978-83-235-3178-4 (mobi)
4. Epoka wczesnego brązu (3000-2000 p.n.e.) 61
Okres wczesnodynastyczny i Sumerowie . . 61
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego
Imperium Akadu.............................................76
00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4
e-mail: wuw^uw.edu.pl Okres nowosumeryjski: III dynastia z Ur. .82
księgarnia internetowa: www.wuw.pl
5. Epoka średniego brązu (2000-1600 p.n.e.) 87
Wydanie 1, dodruk 1, Warszawa 2017
Dynastia z Isin i „okres przejściowy”. ... 87
Druk i oprawa: POZKAL
Królestwo staroasyryjskie....................... 89
6 Wprowadzenie do historii starożytnego...
Mari i pierwsza dynastia babilońska . . . 95
Królestwo starohetyckie.......................... 105
Przedmowa
6. Epoka późnego brązu (1600-1200 p.n.e.) 111
Aspekty społeczne i innowacje
technologiczne...........................................111
Królestwo babilońsko-kasyckie....................116
Hegemonia Mitanni....................................121
Królestwo średniohetyckie..........................126 To krótkie wprowadzenie do historii starożyt
Imperium hetyckie.......................................130 nego, przedhellenistycznego Bliskiego Wschodu
Królestwo średnioasyryjskie.......................138 ma na celu przybliżenie studentom wiedzy o sta
Małe państwa syryjskie i palestyńskie . . 143 rożytnym okresie historii ludzkości i o tych cywi
lizacjach, które na styku prehistorii i historii były
7. Epoka żelaza (1200-550 p.n.e.). . 151
świadkami największego osiągnięcia intelektualne
Kryzys społeczno-ekonomiczny
go człowieka: stworzenia pisma. Dotarło ono do
i innowacje kulturowe................ . 151 nas za pośrednictwem kultury klasycznej.
Asyria, Babilonia, Elam między XII
Starałam się pokazać główne i konstytutyw
a IX wiekiem p.n.e.........................
. 159 ne wyróżniki tych cywilizacji, które dominowały
Imperium nowoasyryjskie.............
. 163 w czasie długiej, trwającej trzy tysiąclecia drogi,
Miasta-państwa fenickie
. 188 przebytej przed narodzinami Chrystusa. Usiło
Państwa aramejskie.......................
. 200 wałam włączyć wydarzenia polityczne i militarne
Państwa nowohetyckie
. 206 w kontekst bardziej złożony, już to społeczno-eko
Królestwa Izraela i Judy
. 209 nomiczny, już to ideologiczny, w przekonaniu, że
Królestwo nowobabilońskie
. 220 tylko w takiej perspektywie mogą i powinny one
Epilog................... znaleźć swoje wyjaśnienie.
229
Jednym z celów tej publikacji jest sprowoko
Tablice chronologiczne
wanie pytań oraz wzbudzenie zainteresowania
233
dawnymi czasami i sposobami życia, problemami
Odniesienia bibliograficzne................
. 244 i powodami, dla jakich Bliski Wschód określany
Indeks osób .... jest mianem kolebki cywilizacji. W okresie przed-
248
hellenistycznym na obszarze tym zrodziła się wie
dza w zakresie nauk ścisłych (matematyka, medy
cyna, astronomia) i technicznych (granulacja złota,
8 Wprowadzenie do historii starożytnego...
szkło, stopy metali, włókiennictwo, farbiarstwo),
prawa i dyplomacji, wprowadzono także uroczystą
wymianę darów oraz ideę małżeństwa międzydy-
nastycznego jako środka kontroli polityczno-eko
nomicznej. Hasło ex Oriente lux oddaje kluczowe
znaczenie bliskowschodniego ogniwa kulturowego
w historycznym łańcuchu rozwoju ludzkości.
I
1
£0
I
<3
1. Między pamięcią
i odkryciami
Cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu,
powierzone pamięci historiografii klasycznej i ju-
deochrześcijańskiej, od zawsze stanowiły panora
mę kulturową, której urok z jednej strony wiązał
się z zainteresowaniem egzotyką, a z drugiej -
z mitem „innego”. Ta panorama była od dawien
dawna utożsamiana, z powodu trudności ze zro
zumieniem źródeł pisanych, albo z historią Me
zopotamii, albo „narodu wybranego” - Izraela.
Dopiero od połowy XIX wieku badania archeolo
giczne otworzyły drogę naukowego poznania sta
rożytnego Bliskiego Wschodu. Do opracowania
jego historyczno-kulturowej wizji przyczyniło się
w sposób zasadniczy odnalezienie archiwów i bib
liotek, czyli dokumentacji, która stanowi rodzaj
dziennika pisanego przez samych protagonistów,
w tym wypadku cywilizacje bliskowschodnie.
Cywilizacje Żyznego Półksiężyca
Przed klasyczna historia Bliskiego Wschodu sta
nowi jeden z najbardziej fascynujących obszarów
badań oraz pozwala na intrygujące odzyskiwa
nie przeszłości, której jesteśmy spadkobiercami
za pośrednictwem kultury grecko-rzymskiej i ju-
12 Wprowadzenie do historii starożytnego... 1. Między pamięcią i odkryciami 13
deochrześcijańskiej. To historia cywilizacji, która Syrii, Libanu, Izraela, Jordanii, Iraku, Kuwejtu,
rozwinęła się w regionie geograficznym zwanym Iranu, Arabii Saudyjskiej, Jemenu, Omanu, Emira
„Żyznym Półksiężycem”, jednym z najbogatszych, tów Arabskich, Cypru i Egiptu. Ich obecne granice
jeśli chodzi o znaczące ślady ludzkich dokonań, się nie pokrywają się z granicami organizmów pań
gające czasów prehistorycznych. Region ten, roz stwowych utworzonych przez wyżej wymienione
szerzając się, obejmuje jako własne również procesy ludy, zwłaszcza że zmieniały się one nieustannie
historyczno-kulturowe zachodzące w Anatolii, na w czasie i w przestrzeni.
Cyprze, w Arabii i w Egipcie. Chodzi zatem o cy Bliski Wschód, postrzegany w okresie history
wilizację starożytnej Azji Przedniej oraz znacznej cznym w wymiarze ponadkontynentalnym i oto
części Afryki. czony pięcioma morzami (Morze Śródziemne,
W studiach orientalnych Egipt zawsze jednak Czarne, Kaspijskie, Czerwone i Zatoka Perska),
stanowił, i to słusznie, niezależną dziedzinę badań, charakteryzuje się różnorodnością geomorfolo
chociaż jego cywilizacja współdziałała z azjatyc giczną, która odgrywa niebagatelną rolę w jego
kimi już od epoki wczesnodynastycznej, a ziemie wizerunku. Na obszarze tym niewiele jest terenów
Azji wzbudzały oczywiste pragnienie dominacji, żyznych, za to roztaczają się rozległe suche stepy
ułatwionej ze względu na ciągłość dróg przecina i niekończące się pustynie, poprzecinane nielicz
jących półwysep Synaj (Pernigotti 2004). nymi dolinami. Mało jest wzgórz wykorzystanych
O tych cywilizacjach tradycja grecka i rzym pod uprawy rolne, nie brak za to trudnych do zdo
ska, wraz z tradycją starotestamentalną, zachowa bycia i niebezpiecznych łańcuchów górskich, obfi
ły trwałą pamięć. Ich głównymi bohaterami byli tujących w drewno i rudy metali (Liban, Aman,
Babilończycy, Asyryjczycy, Kananejczycy, Izraeli Taurus i Zagros). Właśnie w tym regionie geogra-
ci Amoryci, Aramejczycy, Chaldejczycy, Moabici, ficzno-kulturowym, na tle nieustannego, ostrego
Edomici, Fenicjanie, Arabowie, Egipcjanie, Hety konfliktu pomiędzy ludami gór i ludami dolin,
ci, Huryci i Persowie, obok Sumerów, Subartów1 realizują się kolejne kluczowe etapy historii ludz
1 Kasytow, o których pamięć zatarła się już w I ty kości. Są one poświadczone najstarszymi znany
siącleciu p.n.e. 7 mi zabytkami piśmiennictwa, które wyznaczyły
ęie 2.bSZar feogrfficzny> na którym cywilizacje te początek cywilizacji. Ma on swoje uzasadnienie
się rozwinęły, odpowiada w ogólnym zarysie te- w uniwersalnej wizji historii, której pierwszy etap,
rytor,um współczesnych państw: Turcji, A^nh,
przy obecnym poziomie wiedzy, stanowi właśnie
starożytny Bliski Wschód (Moscati 1975; Liverani
1988).
o nieznanej przy- W trakcie tych etapów tzw. rewolucja rolni
tamii w III tysiącleciu™,,^' Kreny pólnocnei Mezopo-
cza, która nastąpiła między XII a IX tysiącleciem
1. Między pamięcią i odkryciami 15
14 Wprowadzenie do historii starożytnego...
w pracach. Tak zróżnicowana struktura społeczna
p.n.e., świadczy o tym, że człowiek z myśliwego
rozwija się w kierunku powstania ideologicznego
i zbieracza przeobraził się w rolnika. Uprawa i ho
aparatu politycznego. Do tego jeszcze niektórzy
dowla, ściśle zależne od kontroli nad zasobami
jego funkcjonariusze, mając potrzebę zachowywa
wody, niosą ze sobą możliwości wyboru i stopnio
nia danych administracyjnych, wymyślili pismo.
we zakładanie stałych siedlisk. To zaś sprawiło,
Dzięki temu osiągnięciu, genialnemu w swojej zło
że odtąd człowiek podjął się wykorzystania swych
żonej formie ostatecznej, dokonuje się przekrocze
sił materialnych i intelektualnych mocy, aby za
nie fazy prehistorycznej i nieodwracalne wejście
spokoić coraz bardziej zróżnicowane potrzeby.
człowieka w historię (Liverani 1990). Od tego mo
Ten twardy pojedynek między człowiekiem a śro
mentu źródła archeologiczne i źródła pisane się
dowiskiem prowadzi powoli i z trudem ku „re
uzupełniają, tworząc jeden splot historyczny, a sło
wolucji urbanizacyjnej” w IV tysiącleciu p.n.e.,
wo pisane, dokument odzwierciedlający ówczesną
czyli drugiej rewolucji, a ściślej rzecz biorąc, ku
rzeczywistość miejską, staje się pełne treści, któ
powstaniu miasta i związanej z nim jednoczącej
rej odszyfrowanie społeczno-ideologiczne będzie
organizacji państwa. Państwo zaś, z czasem coraz
bardziej zcentralizowane, ale obejmujące szersze przedmiotem badań historiografów.
Odczytanie źródeł pisanych to jednak długo
terytorium, jest zapowiedzią, choć niepozbawioną
trwałe i angażujące zajęcie. Systemy zapisu, które
momentów kryzysu, przyszłych państw regional
nych oraz „uniwersalnych imperiów” z następnych rejestrują języki używane na omawianym obszarze
tysiącleci. W Uruk, mieście południowej Mezopo geograficznym, są trudne do przyswojenia, a wie
tamii, można prześledzić kształtowanie się struk lość zarówno jednych, jak i drugich zacieśnia krąg
tur miejskich, w ramach tzw. kultury Uruk I. Po badawczy do ograniczonej liczby specjalistów. Do
okresie zastoju osiągnęła ona swój punkt kulmina tych skomplikowanych systemów epigraficznych,
cyjny w fazie określanej jako późny Uruk (3500- których używali starożytni pisarze, oraz do fak
-3000 p.n.e.) i była w stanie wpłynąć, przyśpiesza tu bezpowrotnej utraty tekstów zapisywanych na
jąc go, na proces urbanizacji Górnej Mezopotamii, łatwo zniszczalnych materiałach (pergamin, pa
Lewantu syryjsko-palestyńskego oraz zachodniej pirus, skóra, wosk itd.), stosowanych w I tysiąc
części Wyżyny Irańskiej, dzięki czemu otworzyła leciu p.n.e., trzeba jeszcze dodać historiograficz-
Żyzny Półksiężyc na „drugą urbanizację” (Liverani ną przepaść pomiędzy światem bliskowschodnim
1986; 1998b). a naszym światem zachodnioeuropejskim.
Społeczeństwo, które uczestniczy w kluczowym
przejściu od wioski (wspólnotowa struktura spo
łeczna) do miasta (państwowa struktura społecz
l
na), charakteryzuje się stratyfikacją i specjalizacją
16 Wprowadzenie do historii starożytnego... 1. Między pamięcią i odkryciami 17
- Pliniusz Starszy, który przywołuje techniki
Bliski Wschód w tekstach
rzemieślnicze, florę i faunę tego geograficznego
autorów klasycznych i w Biblii
regionu w swojej Historii naturalnej-,
Starożytny Bliski Wschód zawsze wzbudzał za - Józef Flawiusz, który przytacza jako źródło,
interesowanie i zaciekawienie. Pisarze, historycy otrzymane co najmniej z trzeciej ręki, Annały Ty-
oraz geografowie greccy i łacińscy, a potem euro ru w swoich Starożytnościach żydowskich i w Prze
pejscy z wieków średnich nie poznawali go jednak ciw Apionowi;
za sprawą bezpośredniej lektury źródeł epigraficz- - Klaudiusz Ptolemeusz, który w swoim Kano
nych, ale odwoływali się zarówno do tradycji ust nie przedstawia listę królów Babilonii, począwszy
nej, jak i do tłumaczeń. Mimo to obraz bliskow od VIII wieku p.n.e.;
schodnich cywilizacji, jaki ukształtowali sobie - Euzebiusz z Cezarei, który przytacza cyta
autorzy starożytni i nam przekazali, jest niezwykle ty z Babiloniaki, dzieła historycznego napisanego
interesujący i może się stać przedmiotem historio- po grecku przez Babilończyka Berossosa, kapłana
graficznej egzegezy. Poniższy wykaz zawiera tylko świątyni Marduk w epoce Seleucydów.
przykłady kilku autorów z długiej ich listy: Bezosobowe zwroty „mówi się...; mówią” za
- Homer, który oferuje nam obraz Sydończy- warte w ich relacjach jednoznacznie wskazują,
ków-Fenicjan, znajdujący potwierdzenie w póź- z jaką ostrożnością musimy korzystać z tych po
niejszej historiografii; średnich źródeł. Ukazują one bowiem cywiliza
— Herodot, którego relacje z podróży winny cję bliskowschodnią już skostniałą i niezbyt dob
zapisać się w pamięci niezależnie od zbytniej eg rze odzwierciedlającą wspaniałości okresu brązu.
zotyki mitycznej i pomieszania między Asyryjczy- W dodatku jej kultury są postrzegane jako „obce”,
kami i Babilończykami; przez co budzą konotacje negatywne lub są odczy
- Ksenofont, który z racji swego przebywa- tywane jako egzotyczne. Niemniej jednak świadec
ma posrod greckich wojsk zaciężnych miał bez two tych autorów jest niezwykle cenne i wystar
pośrednią okazję poznania regionu anatolijskiego czyło do utrzymania żywej, w europejskim świecie
i znacznej części Jeziry; naukowym, pamięci o protagonistach najstarszych
- Strabon, który chcial osobiście poznać opisy epok starożytności. Pamięć ta ożyła zwłaszcza
wane przez siebie regiony i w ten sposób przeka- w chwili, gdy uderzenie kilofem przez Paula Botty
ziiaOn h K St kfaiobrazowy wynalezienia w roku 1842 oficjalnie zapoczątkowało badania
szklą na wybrzeżu fenickim; archeologiczne na Bliskim Wschodzie.
- '71 D,jdor Sycylijczyk, który cytuje jako swe Do zachowania żywej pamięci tych ludów,
znacząco nazwanych „poprzednikami Izraela”
(Moscati 1956), przyczyniła się w sposób istot-
