Wiele historii jednego państwa : obraz dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego do 1569 roku w ujęciu historyków polskich, rosyjskich, ukraińskich, litewskich i białoruskich w XIX wieku

2009·18.2 MB·Polish

by  Błachowska, Katarzyna

Katarzyna Blachowska
WIELE HISTORIIJEDNEGO PANSTWA
Obraz dziejow Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego do 1569 roku
w uj^ciu history kow polskich, rosyjskich, ukrainskich,
litewskich i bialoruskich w XIX wieku
Wydawnictwo Neriton
Warszawa 2009
Redakcja, korekta, indeksy
Gražyna Waluga
Opracowanie graficzne
Elžbieta Malik
© Copyright by Katarzyna Btachowska
© Copyright by Wydawnictwo Neriton
ISBN 978-83-7543-076-9
Tytul dotowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyzszego
oraz Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego
Wydawnictwo Neriton
Wydanie I, Warszawa 2009
Rynek Starego Miasta 29/31, 00-272 Warszawa
tel. [phone] w. 26
www.neriton.apnet.pl
[email protected]
Naklad: 400 egzemplarzy
Objętošč: 29 arkuszy wydawniczych
Druk i oprawa: Fabryka Druku
Spis trešci
Wstęp............................................................................................................. 9
CZĘŠČ I
Imperialnie, narodowo, romantycznie
- ujęcia historii Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego
w pierwszej polowie XIX wieku
Rozdzial 1. Fundamenty naukowej historiografii Litwy i Wielkiego
Księstwa Litewskiego......................................................................... 17
Litwa i Rus w historiograficznej tradycji Rzeczypospolitej: Adam
Naruszewicz............................................................................................ 17
Uniwersytet Wileñski - tam gdzie zaczęla się historiografía Litwy........... 26
Zródta do badañ nad dziejami Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego . . 35
Rozdzial 2. Dzieje Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego w ofi-
cjalnej historiografii rosyjskiej w pierwszej polowie XIX
wieku..................................................................................................... 52
Czas okrešlania wtasnej tožsamošci - gdy Wielkie Księstwo Litewskie bylo
tylko sąsiadem - historiografía rosyjska do koñca panowania Aleksan­
dra I: Michal Szczerbatow i Mikoíaj Karamzin.................................... 52
Kiedy Wielkie Księstwo Litewskie stalo się Rusią Zachodnią - oficjalna
historiografía czasów Mikolaja I: Mikolaj Ustrialow............................ 71
Czy Litwa to Rus? - model Ustrialowa w opracowaniach monograficznych
za panowania Mikolaja I ......................................................................... 85
Rozdzial 3. Wolny lud na pograniczu swiatów - dzieje Litwy i Wiel­
kiego Księstwa Litewskiego w ujęciu Teodora Narbutta . . . . 90
Rozdzial 4. Slowiansko-baltycki krąg cywilizacyjny - Joachimą
Lelewela koncepcja dziejów Polski, Litwy i Rusi..........................116
6 Spis trešci
Rozdzial §. Między modelėm Ustrialowa a historiozofią Herdera
- refleksja nad przeszlošcią Litwy polskich historykow
w kraju................................................................................................. 164
Polska wersja oficjalnej wykladni rosyjskiej: Waclaw Aleksander
Maciejowski.......................................................................................... 164
Historia przez pryzmat historiozofii - dzieje Litwinow oczami Jozefą Igna-
cego Kraszewskiego.............................................................................. 173
Częšč II
Wielosc perspektyw, nowe spojrzenia
- ujęcia historii Wielkiego Księstwa Litewskiego
i tworzących j e ziem w drugiej potowie XIX wieku
Rozdzial 6. Wielkie Księstwo Litewskie w historiografii rosyjskiej
czasow Aleksandra II - ujęcie nieoficjalne i oficjalne................189
„Zwichnięta” Rus - historyczny rozwoj tzw. Rusi Zachodniej w interpre-
tacji szkoly panstwowej: Sergiusz Solowjow....................................... 189
Fatalne skutki alienacji - ujęcie oficjalne wedlug modelu Ustrialowa:
Michal Smirnow................................................................................. 210
Fatalne skutki związkow z Polską - losy tzw. Rusi Zachodniej w ujęciu
oficjalnym. Fuzja modeli Ustrialowa i Solowjowa: Michal Kojalowicz 219
Rozdzial 7. Historiografia regionow w czasach Aleksandra II. Wiel­
kie Ksi^stwo Litewskie - panstwowa kontynuacja Ksi^stwa
Polockiego..............................................................................................224
Wielkie Ksi^stwo Litewskie panstwem bialorusko-litewskim - pocz^tki
historiografii biatoruskiej: Osip Turczinowicz.................................... 224
Wielkie Ksi^stwo Litewskie panstwem polocko-litewskim - uj^cie stowia-
nofilskie: Iwan Bielajew...................................................................... 227
Rozdzial 8. Polska - Rus - Wielkie Ksi^stwo Litewskie. Idee i mity
polskiej historiografii...........................................................................242
Litwa i Rus Czerwona w historiografii polskiej po Wiosnie Ludow -
narodziny tzw. idei jagiellonskiej: Karol Szajnocha............................ 242
Koniec „apologii naszego historycznego spoleczenstwa” - unie polsko-
-litewskie w ocenie koryfeusza tzw. szkoly krakowskiej: Jozef Szujski 257
„Panstwo najwyzszym zwiq.zkiem politycznym” - spojrzenie na unie
mlodszego pokolenia historykow tzw. szkoly krakowskiej: Michal
Bobrzynski............................................................................................ 274
Spis tresci 7
Rozwiane widmo azjatyckiej despotii - spojrzenie na uni^ mlodszego
pokolenia historykow tzw. szkoly krakowskiej: Stanislaw Smolka . . 290
Sita ideij bezsilnosc miecza - dopelnienie apologetycznej wizji unii: Anatol
Lewicki.......................................................................................... 316
Rozdzial 9. Z perspektywy Kijowa i Lwowa - dzieje Wielkiego Ksi$-
stwa Litewskiego w interpretacji historykow ukrainskich . . . 334
Zakonczenie. Paralela dziejöw Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego
w historiografii polskiej i rosyjskiej w XVIII i XIX wieku . . . 349
Summary................................................................................................356
Резюме...................................................................................................358
Bibliografia.............................................................................................360
Indeks osob..........................................................................................386
Indeks nazw etnicznych i geograficznych.....................................403
Wst?p
Wiek XIX to stulecie wspanialego rozkwitu nauki historycznej. Wypra-
cowanie standardow badan, odkrywanie i wydawanie nowych zrodel oraz
upowszechnienie refleksji metodologicznej uczynilo z historii dyscyplin?
naukow%. Dyscyplin?, ktorej zadaniem - jak chcial tego Leopold von Ranke
i o czym przekonana byla wi?kszosc historykow epoki - mialo bye bezstronne,
zrodlowo udokumentowane odtworzenie przeszlej rzeczywistosci i wyjasnie-
nie, „jak to wlasciwie bylo”1. Fundamentem tego przekonania bylo faktyezne
oderwanie historii naukowej od pami?ci zbiorowej, czy raezej pami?ci elit,
co obudzilo nadziej?, ze - jak pisze Krzysztof Pomian - wlasciwa pami?ci
„wybiorezose ust^pi miejsca ujmowaniu przesziosci w jej pelni czy caiosci.
Nadziej? plonn^, bo trzeba bylo z przykrosci^ uswiadomic sobie, ze rowniez
historia jest wybioreza, choc inaezej niz pami?c”2. W XIX w. to wlasnie hi-
storia, a wlasciwie pisz^cy j\ historycy stall si? tworcami zbiorowej pami?ci
b?d^cej najwazniejszym - obok j?zyka, religii i wlasnego panstwa, jezeli
takowe istnialo - czynnikiem integruj^cym ksztaituj^ce si? w tym okresie
wspolnoty narodowe i wspolnoty mieszkancow panstw. Na kartach swych
dziel historycy udzielali odpowiedzi na fundamentalne pytania o historyez-
n^ tradycj? wlasnej wspolnoty, jej prawo do zajmowanej ziemi, jej miejsce
w swiecie wspolczesnym. Odpowiedzi szczegolnie wazne, gdy historia wielu
wspolnot - juz uksztaltowanych bqdz tez wlasnie si? ksztaltuj%cych - zwi^zana
byla z tym samym regionem lub panstwem. W Europie Srodkowej doskona-
1 Tak wlasnie, czyli jako nauk? opisow^ (idiograficzn^), ktöra nie odkrywa praw, bo
odkryc ich nie moze, lecz ustala i opisuje zaobserwowane (za posrednictwem zrodel) jednost-
kowe fakty, zjawiska i - gdy jest to mozliwe - wykrywa zachodz^ce mi?dzy nimi zwi^zki
przyezynowe charakteryzowal historic Henryk Rickert, dopelniaj^c i syntetyzuj^c pogl^dy
filozofow Wilhelma Diltheya (Einleitung in die Geistewissenschaßen, 1883) i Wilhelma Windel-
banda. Pogl^dy Diltheya, Windelbanda i Rickerta dlugo stanowily fundament refleksji nad
charakterem nauk spolecznych (humanistycznych). W D i 11 h e y, Budowa swiata historyezne-
go w naukach humanistycznych, Gdansk 2004; J. S e r c z y k, 25 wieköw historii. Historycy i ich
dziela, Torun 1994, s. 346-348; J. Topol ski, Rozumienie historii, Warszawa 1978, s. 8-25.
2 K. Pomian, Historia. Nauka wohec pami^ci, Lublin 2006, s. 182.
10 Wst?p
iym przykiadem panstwa, z ktorym sw% historic wi^zalo wiele wspolnot bylo
Wielkie Ksi^stwo Litewskie.
Panstwo to w XIX w. nie istniaio, co wi^cej, nie istniaia tez wyrosia na
jego gruncie nauka historyczna, ktorej przedstawiciele formulowaliby kon-
cepcje objasniaj^ce bieg jego dziejow z jego punktu widzenia. Z perspektywy
panstwa, ktore wprawdzie z nazwy bylo panstwem litewskim, lecz wi^kszosc
jego ziem stanowily ziemie ruskie i ktore przez kilka wiekow zwi^zane bylo
unig, panstwowg. z innym panstwem - Krolestwem Polskim, by ostatecz-
nie zostac wl^czone w granice kolejnego panstwa - Imperium Rosyjskiego.
W efekcie powstale w XIX w. interpretacje skomplikowanych dziejow Wiel-
kiego Ksi^stwa Litewskiego nie tworzyly panned jego wlasnej wspölnoty,
gdyz taka si? nie wytworzyla, lecz czynily pami^c o nim czQsdg. pami^ci
wspolnot z nim powi%zanych lub wyroslych w poszczegölnych jego cz^sciach:
polskiej - zwi^zanej z nim historycznie, rosyjskiej - panuj^cej nad jego zie-
miami wspolczesnie, litewskiej, ukrainskiej i bialoruskiej - na jego ziemiach
uksztaltowanych. Panned te w sposob oczywisty roznily si$ mi^dzy sob^,
a niekiedy - jak w wypadku polskiej i rosyjskiej - wykluczaly.
W prezentowanej pracy omowiiam najwazniejsze stanowiska - te, ktore
najsilniej wplyn^ly na ksztalt historycznej pami^ci wspolczesnych - objasnia-
j^ce proces dziejowy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego sformulowane w XIX w.
przez historyköw polskich i rosyjskich, a takze litewskich, ukrainskich i bia-
loruskich. Przy czym najwi^cej uwagi poswi^cilam pogl^dom historyköw
polskich i rosyjskich, poniewaz reprezentowali oni najbardziej rozwini^te
historiografie, a takze skrajnie rozne punkty widzenia. Historycy polscy legi-
tymizowali rzeczywistosc minion^, rosyjscy zas obecn^ i to mi^dzy nimi toczyl
si§ zasadniczy spor interpretacyjny. Przedstawiaj^c jego przebieg, staralam si?
uchwycic kierunki zmian oraz ustalic powoduj^ce te zmiany czynniki zarowno
naukowe, jak i te, ktore z nauk$ bezposredniego zwi^zku nie mialy. A bylo ich
wiele, gdyz - jak pisal Marian Henryk Serejski: „Historyk nie moze oderwac
si? od swej epoki i swego srodowiska; zaleznie od jego zainteresowan, idealow
i problemöw akcentuje, dobiera, opisuje fakty przeszlosci i je wyjasnia”3.
W niniejszej pracy zaprezentowalam uj^cia historii Litwy i Wielkiego
Ksi^stwa Litewskiego formulowane przez historyköw polskich i rosyjskich
pocz^wszy od konca XVIII wieku, gdy spod ich piör wyszly pierwsze naukowe
syntezy rodzimych dziejow, oraz historyköw litewskich, ukrainskich i bialo-
ruskich, ktörych prace zacz^ly ukazywac si$ w wieku XIX. Cezurg, koncowq.
pracy jest wybuch I wojny swiatowej, wydarzenia przelomowego w dzie-
jach wszystkich narodöw i panstw Europy Srodkowej. Praca podzielona jest
3 M.H. Serejski, Problemy historii historiografii, vr.idem, Przesztosc i terazniejszosc. Szki-
ce i studia historiograficzne, Wroclaw 1965, s. 12.
Wstęp 11
na dwie częšci. Podzial ten jest skutkiem wydarzen, ktore mialy miejsce
w Austrii i Rosji w latach 1848-1867 i ktore decydująco wpiynęly na rozwoj
polskiej i rosyjskiej nauki historycznej, a takže otworzyly drogę do narodzin
nowych historiografii narodowych - ukrainskiej i bialoruskiej. W Cesarstwie
Austriackim początek zmian przyniosla Wiosna Ludow, po ktorej nikt juž
nie mogl mieč wątpliwošci, že na politycznej scenie regionu pojawil się nowy
podmiot - narod ukrainski. Akordem koncowym stalo się zaš przeksztalcenie
Cesarstwa Austriackiego w monarchię dualistyczną (1867), czego konsekwen-
cją bylo nadanie Galicji autonomii, pozwalającej na powstanie w regionie
polskich instytucji naukowych - w Krakowie repolonizowany zostal Uni-
wersytet Jagiellonski (1870) i utworzona Akademia Umiejętnošci (1872), we
Lwowie częšciowo spolonizowano Uniwersytet im. Franciszka I (1882, częšč
wykladow byla prowadzona w języku polskim od początku lat siedemdziesią-
tych). Wladze krajowe przejęly takže zarząd nad znajdującymi się w Galicji
archiwami4. W Cesarstwie Rosyjskim przelom spowodowala przegrana wojna
krymska (1856). W jej konsekwencji mlody car Aleksander II zainicjowal
liczne reformy panstwa, m.in. przywrocil autonomię uniwersytetom (1863)5.
Jednoczešnie wybuch powstania styczniowego na ziemiach polskich oprocz
wielu innych skutkow przyniosl rowniez poglębienie polaryzacji stanowisk
historiografii polskiej i rosyjskiej.
Częšč I, zložona z 5 rozdzialow, pošwięcona jest historiografii Litwy
i Wielkiego Księstwa Litewskiego pierwszej polowy XIX w. W częšci tej
omowilam okolicznošci uksztaltowania się oraz losy trzech odmiennych in-
terpretacji przeszlošci Litwy i Wielkiego Księstwa - polskiej, rosyjskiej (ofi-
cjalnej) i litewskiej. Rozdzial 1 tej częšci przedstawia fimdamenty naukowej
historiografii Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego wraz z analizą miejsca
Litwy i Rusi w historiograficznej tradycji Rzeczypospolitej (w ujęciu Adama
Naruszewicza) oraz prezentuje kolebkę naukowej historiografii Litwy, czyli
osiągnięcia Uniwersytetu Wilenskiego. W rozdziale tym omowione zostaly
rowniez dostępne w XIX w. zrodla do badan dziejow Litwy i Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego. Rozdzial 2 prezentuje formowanie się oficjalnej wykladni
dziejow Wielkiego Księstwa Litewskiego w historiografii rosyjskiej czasow
Katarzyny II i Aleksandra I (syntezy Michala Szczerbatowa i Mikolaja Ka­
ramzina), až do panowania Mikolaja I, kiedy to w oparciu o založenia tzw.
teorii oficjalnej ludowošci ustalona zostala oficjalna interpretacja przeszlošci
Wielkiego Księstwa Litewskiego (prace Mikolaja Ustrialowa i in.), ktora
4 Zob. S. Ciara, Archiwa i uniwersytety w Krakowie i Lwowie w latach 1877/78-1918,
Warszawa 2002.
5 Zob. A. Schiller, UNIVERSITASROSSICA. Koncepcja rosyjskiego uniwersytetu 1863
-1917, Warszawa 2008, s. 132-151.
12 Wstęp
w nieco tylko zmienionej formie przetrwala a z do konca istnienia imperium
Romanowow. W rozdziale 3 omowilam syntezę Teodora Narbutta, ktory -
pisząc po polsku i nawiązując do tradycji Rzeczypospolitej - przedstawil
pienvszą opublikowaną drukiem koncepcję proponującą interpretację dziejow
Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego z litewskiego punktu widzenia.
Rozdzial 4 pošwięcony jest ujęciu dziejow Litwy i Rusi, tj. Litwy i Wielkiego
Księstwa Litewskiego oraz Rusi Czenvonej, sformuiowanemu przez Joachimą
Lelewela. Bylo to pogląd, ktory wywarl bardzo silny wpiyw na historykow
polskich drugiej polowy XIX w. W rozdziale ostatnim przedstawilam podjętą
przez Waclawa Aleksandra Maciejowskiego probę przeniesienia na grunt
polski založen interpretacyjnych przyjętych w oficjalnej wykladni rosyjskiej
oraz nad wyraz interesu jący eksperyment metodologiczny Jozefą Ignacego
Kraszewskiego.
Częšč II pošwięcona jest historiografii Litwy i Wielkiego Księstwa
w drugiej polowie XIX w. Sklada się z 4 rozdziatow, ktorych numeracja jest
kontynuacją numeracji rozdzialow częšci I. Tak więc w rozdziale 6 przed-
stawilam uksztaltowane w czasach Aleksandra II stanowisko nieoficjalnej
historiografii rosyjskiej (Sergiusz Solowjow), historiografii oficjalnej (Michal
Smirnow, Michal KojaIowicz) oraz koncepcję najwybitniejszego badacza
dziejow Wielkiego Księstwa Litewskiego przelomu wiekow XIX i XX - Ma-
twieja Lubawskiego. Rozdzial 7 omawia prace pošwięcone dziejom Bialorusi,
ktore mogly powstač w dobie liberalnych reform Aleksandra II, gdy možliwe
stalo się badanie historii regionow Cesarstwa Rosyjskiego. Uwzględnilam
prace historykow bialoruskich Osipa Turczinowicza i Mitrofana Dowbor-
Zapolskiego oraz historyka rosyjskiego Iwana Bielajewa. Došč rozbudowa-
ny rozdzial 8 przedstawia natomiast koncepcje historykow polskich drugiej
polowy XIX w., począwszy od Karola Szajnochy, poprzez reprezentantow
tzw. szkoly krakowskiej - Jozefą Szujskiego i Michala Bobrzynskiego - po
Stanislawa Smolkę, Anatola Lewickiego i in. W rozdziale ostatnim omowi-
lam koncepcje dziejow Wielkiego Księstwa Litewskiego sformulowane przez
historykow ukrainskich - w Rosji (Wlodzimierz Antonowicz) i w monarchii
austro-węgierskiej (Michal Hruszewski). W rozdzialach częšci II tylko margi-
nalnie uwzględnilam liczne prace na temat Rusi Czerwonej (Rusi Halickiej),
ktorym w drugiej polowie XIX w. z przyczyn oczywistych zarowno historycy
ukrainscy, jak i polscy pošwięcali wiele uwagi. Tematyka ta jednak wychodzi
poza ramy podjętego w mojej pracy tematu i ze względu na swą wagę wymaga
odrębnych studiow.
Ze względu na tematykę pracy jej podstawę žrodlową stanowią publi-
kowane teksty historykow. Szczegolną uwagę pošwięcilam pracom autorow
polskich, rosyjskich i ukrainskich, ktorych poglądy byly reprezentatywne dla
danego okresu rozwoju poszczegolnych historiografii i wywarly istotny wplyw
Wst?p 13
na spoleczenstwo. W odniesieniu do historiografii litewskiej i biatoruskiej
uwzgl?dnilam prace autorów, których koncepcje nie zostaly zaakceptowane
przez wspóíczesn% im nauk?. W tym wypadku staralam si? odpowiedziec na
pytanie o przyczyny tego faktu. Pytanie wazne równiez i dlatego, ze np. do
koncepcji sformufowanych przez XIX-wiecznych historyków nawi^zala histo­
riografía bialoruska w latach dziewi?cdziesi%tych XX w. - po uzyskaniu przez
Bialorus niepodlegiosci6.
Prac? uzupelnia indeks osobowy, zawieraj^cy szcz^tkowe informacje bio-
graficzne, oraz indeks geograficzny, które - jak mam nadziej? - uiatwi^ Czytel-
nikowi poruszanie si? po zawilosciach XIX-wiecznej historiografii Wielkiego
Ksi?stwa Litewskiego. Jej dzieje pokazuj^, jaki jest los historycznej pami?ci
o pañstwie, które nie wytworzylo wspólnoty kontynuuj^cej wlasn^ tradycj?,
lecz stalo si? cz?sciq. pami?ci wspólnot powigzanych z nim w róznoraki sposób,
ale nie poczuwaj^cych si? do bycia jego dziedzicami. Te dzieje przedstawiam
na kartach niniejszej pracy.
Tytuly zapisane w j?zykach cyrylickich podano w transliteracji na znaki laciñskie zgodnie
z zaleceniami zawartymi w Polskiej Normie PN-ISO 9 obowi^zuj^cej od 1 lutego 2000 r.
Podzi?kowania
Poczuwam si? do milego obowi^zku podzi?kowania tym wszystkim, którzy
nie szcz?dzili mi pomocy w pracy nad niniejszym tekstem i bez których
z pewnosciq. mialby on zupelnie inny ksztalt. Serdeczne slowa podzi?kowania
kieruj? ku Panu Profesorowi Jerzemu Maternickiemu za nieocenion^ pomoc
w tworzeniu koncepcji pracy. Panu Profesorowi Andrzejowi Wierzbickiemu
gorjeo dzi?kuj? za to, ze byl tak cierpliwym sluchaczem i zyczliwym kryty-
kiem. Pañi Profesor Zofii Zieliñskiej wdzi?czna jestem za pomoc w zbieraniu
niezb?dnych materialów zródtowych. Dzi?kuj? tez Panu Andrzejowi Wroñ-
skiemu z Wydawnictwa „Neriton” za serdecznosc i cierpliwosc.
6 Zob. prace Mykoly Ermalowicza (Belaruskaá dzárzava Válikae Knástva Litouskae, Minsk
2000 i wczesniejsze).