Wersja w formacie pdf

370 Pages·2009·2.24 MB·Polish

PAMIĘĆ
I
SPRAWIEDLIWOŚĆ
2 (10) 2006
Warszawa
RADA PROGRAMOWA:
prof. dr hab. Jerzy W. Borejsza, prof. dr hab. Czesław Brzoza,
prof. dr hab. Jan Draus, prof. dr hab. Jerzy Eisler, dr hab. Andrzej Friszke,
dr Janusz Gmitruk, dr Andrzej Grajewski, dr Franciszek Gryciuk,
prof. dr hab. Cezary Kuklo, prof. dr hab. Witold Kulesza, dr hab. Janusz Kurtyka,
prof. dr hab. Grzegorz Mazur, dr Zbigniew Nawrocki,
prof. dr hab. Andrzej Paczkowski, dr Sławomir Radoń,
prof. dr hab. Wojciech Roszkowski, prof. dr hab. Włodzimierz Suleja,
prof. dr hab. Tomasz Szarota, prof. dr hab. Ryszard Terlecki, Jędrzej Tucholski,
prof. dr hab. Janusz Wrona, prof. dr hab. Wojciech Wrzesiński
REDAKCJA:
dr Władysław Bułhak, dr hab. Antoni Dudek, dr Łukasz Kamiński,
dr hab. Paweł Machcewicz, dr Sławomir Poleszak (sekretarz redakcji),
dr Rafał Wnuk (redaktor naczelny), dr hab. Zdzisław Zblewski
Projekt graficzny:
Krzysztof Findziński
Opracowanie redakcyjne:
Aneta Muszel, Małgorzata Strasz, Anna Zawadzka, Piotr Chojnacki
Redakcja techniczna:
Andrzej Broniak
Korekta:
Bożena Maliszewska
Tłumaczenie streszczeń na język angielski:
Anna Madej, Magda Jekiel
Skład i łamanie:
Wojciech Czaplicki, Tomasz Ginter
Druk i oprawa:
Instytut Technologii Eksploatacji
ul. Pułaskiego 6/10, 26-600 Radom
© Copyright by Instytut Pamięci Narodowej
Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
ISSN 1427-7476
Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej
00-869 Warszawa, ul. Towarowa 28, tel. [phone]
faks (0-22) 431 83 80, e-mail: [email protected], www.ipn.gov.pl
PAMIĘĆ I SPRAWIEDLIWOŚĆ
2 (10) 2006
S P I S T R E Ś C I
Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
I . Dwugłos
n Jerzy Eisler – Jakim państwem była PRL
w latach 1956–1976? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
n Błażej Brzostek, Marcin Zaremba – Polska 1956–1976:
w poszukiwaniu paradygmatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
II . Studia
n Dorota Gałaszewska-Chilczuk – Polityka państwa wobec
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w latach 1944–1968 . . . . . 39
n Filip Musiał, Jarosław Szarek – Działania operacyjne SB
wobec „Tygodnika Powszechnego” w latach 1957–1965
(wybrane zagadnienia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
n Paweł Ceranka – Historia pewnego artykułu . . . . . . . . . . . . . . 93
n Paweł Machcewicz – Operacja „Olcha” .
Władysław Bartoszewski, Radio Wolna Europa
i Służba Bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
n Krzysztof Madej – Prawo i wymiar sprawiedliwości PRL
wobec przestępczości gospodarczej (1956–1970) . . . . . . . . . . . . 143
n Konrad Rokicki – Służba Bezpieczeństwa wobec inteligencji
od Października ’56 do Marca ’68 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
III . Varia
n Agnieszka Chyrek – Numeracja i sposób oznaczania
więźniów w obozie Stutthof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
n Aleksandra Arkusz – Polacy internowani w obozie NKWD
nr 270 w Borowiczach w latach 1944–1949 . . . . . . . . . . . . . . . . 209
n Renata Gieszczyńska, Witold Gieszczyński – Żydzi na Warmii
i Mazurach po II wojnie światowej . Zarys problematyki . . . . . . . 231
n Dariusz Małyszek – Narodowe Siły Zbrojne w PRL i na
emigracji w latach 1945–1989 w świetle historiografii,
publicystyki, literatury oraz filmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
n Aleksander Gogun – Stalinowska wojna partyzancka
na Ukrainie 1941–1944, część 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
n Idesbald Goddeeris – Ministerstwo Spraw Zagranicznych
„Solidarności” . Biuro Koordynacyjne
NSZZ „Solidarność”, 1982–1989, część 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
IV . Recenzje i polemiki
n Sprawcy klęski wrześniowej przed sądem historii, red .
Mieczysław Adamczyk, Janusz Gmitruk (Piotr Cichoracki) . . . . . 349
n Barbara Degen – Leuchtende Irrsterne – das Branitzer
Totenbuch . „Euthanasie” in einer katolischen Anstalt
(Hanna Grzeszczuk-Brendel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
n W . Szpicer, W . Moroz – Krajowyj Prowidnyk Wołodymyr
Tymczij – „Łopatynśkyj” (Grzegorz Motyka) . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
n Anna Grażyna Kister – Wydanie drugie niepoprawione .
Odpowiedź na recenzję Sławomira Poleszaka . . . . . . . . . . . . . . . 361
n Sławomir Poleszak – O potrzebie kulturalnej dyskusji .
W odpowiedzi Annie Grażynie Kister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
Wykaz skrótów archiwalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Informacja dla autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
PAMIĘĆ I SPRAWIEDLIWOŚĆ
2 (10) 2006
C O N T E N T S
Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
I . Dialogue
n Jerzy Eisler – The Nature of the PRL State
from 1956 to 1976 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
n Błażej Brzostek, Marcin Zaremba – Poland 1956–1976:
Seeking a Paradigm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
II . Studies
n Dorota Gałaszewska-Chilczuk – State Policy towards
Catholic University of Lublin in years 1944–1968 . . . . . . . . . . . . . 39
n Filip Musiał, Jarosław Szarek – Operational activities
of Security Service against „Tygodnik Powszechny”
in 1957–1965 (chosen issues) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
n Paweł Ceranka – A history of a certain article . . . . . . . . . . . . . 93
n Paweł Machcewicz – Operation „Olcha” .
Władysław Bartoszewski, Radio Free Europe
and Security Service . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
n Krzysztof Madej – Law and jurisdiction of communist Poland
and economic delinquency in 1956–1970 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
n Konrad Rokicki – The Security Service and creative
intellectuals between the Polish October ’56 and March ’68 . . . . 167
III . Varia
n Agnieszka Chyrek – Numeration and way of prisoner
identification at the Stutthof camp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
n Aleksandra Arkusz – Poles interned at the NKVD camp
No 270 at Borovichy in 1944–1949 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
n Renata Gieszczyńska, Witold Gieszczyński – Jews at Warmia
and Mazury after WW2 (outline of the topic) . . . . . . . . . . . . . . . 231
n Dariusz Małyszek – National Military Forces in communist
Poland and at the emigration in 1945–1989 according
to historiography, journalism, literature and films . . . . . . . . . . . . . 245
n Aleksander Gogun – Stalin partisan war
in Ukraine 1941–1944, part 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
n Idesbald Goddeeris – Solidarity’s Foreign Ministry .
The Coordinating Office Abroad
of NSZZ Solidarność, 1982–1989, part 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
IV . Book reviews and polemics
n Sprawcy klęski wrześniowej przed sądem historii, red .
Mieczysław Adamczyk, Janusz Gmitruk (Piotr Cichoracki) . . . . . 349
n Barbara Degen – Leuchtende Irrsterne – das Branitzer
Totenbuch . „Euthanasie” in einer katolischen Anstalt
(Hanna Grzeszczuk-Brendel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
n W . Szpicer, W . Moroz – Krajowyj Prowidnyk Wołodymyr
Tymczij – „Łopatynśkyj” (Grzegorz Motyka) . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
n Anna Grażyna Kister – The second edition unchanged .
In answer to book review by Sławomir Poleszak . . . . . . . . . . . . . 361
n Sławomir Poleszak – The need of cultural discussion .
In answer to remarks of Anna Grażyna Kister . . . . . . . . . . . . . . . . 366
List of abbreviations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
Instruction for authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Od redakcji
Od Redakcji
Tematem wiodącym niniejszego numeru „Pamięci i Sprawiedliwości” są
dzieje Polski „ludowej” w okresie 1956–1976. Mimo iż w ostatnich kilku-
nastu latach ukazało się sporo publikacji poświęconych zarówno „Polsce
Gomułki”, jak i „Polsce Gierka”, to bez wątpienia tzw. środkowy PRL cieszył
się do niedawna nieco mniejszym zainteresowaniem historyków aniżeli okres
narodzin i rozkwitu dyktatury komunistycznej w Polsce (1944–1956), a także
okres jej stopniowego rozkładu (1976–1989). Dlatego też przygotowując numer
do druku zwróciliśmy się do trzech badaczy tej problematyki: Jerzego Eislera,
Błażeja Brzostka i Marcina Zaremby z prośbą o scharakteryzowanie fundamen-
talnych – ich zdaniem – cech polskiej rzeczywistości lat 1956–1976 oraz sformu-
łowanie podstawowych postulatów badawczych. Ich wypowiedzi zamieszczamy
w dziale „Dwugłos”. Mamy nadzieję, że przedstawione propozycje interpreta-
cyjne staną się początkiem szerszej dyskusji historycznej na temat dziejów Polski
zarówno w okresie „małej stabilizacji”, jak i „wielkiego skoku gospodarczego”.
Do poszerzenia naszej wiedzy na temat historii Polski w latach 1956–1976
z pewnością przyczynią się artykuły zamieszczone w dziale „Studia”. Pierwsze
dwa, autorstwa Doroty Gałaszewskiej-Chilczuk oraz Filipa Musiała i Jarosława
Szarka, koncentrują się na działaniach różnych struktur aparatu władzy (w tym
bezpieki) wobec dwóch ważnych instytucji katolickiego życia intelektualnego
w Polsce: Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz krakowskiego „Tygodnika
Powszechnego”. Dwie następne rozprawy stanowią ważne przyczynki do
dziejów Instytutu Literackiego w Paryżu oraz Rozgłośni Polskiej Radia Wolna
Europa. W pierwszej z nich Paweł Ceranka przedstawił okoliczności zamiesz-
czenia w 1962 r. w paryskiej „Kulturze” słynnego artykułu Witolda Jedlickiego
Chamy i Żydy, opowiadającego o kulisach rywalizacji między partyjnymi
frakcjami „puławian” i „natolińczyków” w połowie lat pięćdziesiątych XX w.,
w drugiej zaś Paweł Machcewicz opisał wieloletnią współpracę Władysława
Bartoszewskiego z Rozgłośnią Polską RWE, a także zrekonstruował działania
bezpieki zmierzające do jej przerwania. Dział zamyka opracowanie Krzysztofa
Madeja poświęcone toczonej w okresie gomułkowskim walce z przestępczością
gospodarczą, a także artykuł Konrada Rokickiego omawiający różnorodne dzia- 9
łania SB wobec inteligencji w latach 1956–1968.
W dziale „Varia” zostało zamieszczonych sześć artykułów o bardzo zróżni-
cowanej tematyce. Dwa pierwsze koncentrują się na szeroko pojętej problema-
tyce obozowej: rozprawa autorstwa Agnieszki Chyrek przybliża czytelnikom
system numeracji i oznaczania więźniów obowiązujący w hitlerowskim obozie
koncentracyjnym Stutthof, druga zaś, przygotowana przez Aleksandrę Arkusz,
przedstawia losy Polaków internowanych w latach 1944–1949 w obozie NKWD
w Borowiczach. W kolejnych tekstach Renata i Witold Gieszczyńscy zapre-
zentowali interesujące dane dotyczące powojennych losów Żydów na Warmii
i Mazurach, a Dariusz Małyszek podjął próbę odtworzenia obrazu Narodowych
Sił Zbrojnych zarówno w PRL, jak i na emigracji w latach 1945–1989. Dział
zamykają teksty Aleksandra Goguna o wojnie partyzanckiej na Ukrainie podczas
drugiej wojny światowej oraz Idesbalda Goddeerisa na temat genezy i głównych
Zdzisław Zblewski
kierunków działania Biura Koordynacyjnego NSZZ „Solidarność” w Brukseli
w latach 1982–1989. Zakończenia obu artykułów zostaną zamieszczone w kolej-
nym numerze naszego periodyku.
Dziesiąty numer „Pamięci i Sprawiedliwości” zamyka dział „Recenzje i pole-
miki”. Zamieszczono w nim recenzje Piotra Cichorackiego z wydawnictwa źród-
łowego Sprawcy klęski wrześniowej przed sądem historii, Hanny Grzeszczuk-
Brendel z książki Barbary Degen poświęconej prowadzonej przez nazistów
eksterminacji osób psychicznie chorych na przykładzie zakładu w Branicach,
a także Grzegorza Motyki z biografii autorstwa Wasyla Szpicera i Wołodymyra
Moroza, poświęconej prowidnykowi (kierownikowi) OUN w Polsce w latach
1939–1940 Wołodymyrowi Tymczijowi. W dziale tym zamieszczono również
polemikę Anny Grażyny Kister i Sławomira Poleszaka stanowiącą dalszy ciąg
dyskusji wokół wydanej w ubiegłym roku książki A.G. Kister Studium zniewo-
lenia. Walka aparatu bezpieczeństwa z polskim zbrojnym podziemiem niepodle-
głościowym na Lubelszczyźnie (1944–1947).
Zdzisław Zblewski
10
D
W
Jerzy Eisler
U
G
Jakim państwem była PRL
Ł
O
w latach 1956–1976?
S
W państwach demokratycznych normą jest to, że historiografia czasów współ-
czesnych tworzona jest praktycznie na bieżąco. Mimo braku dostępu do wielu taj-
nych, nierzadko bardzo ważnych dokumentów, niemal co roku ukazują się kolejne
publikacje o mniej czy bardziej wyraźnych ambicjach naukowych. Starają się one
opisywać i analizować otaczającą rzeczywistość. Nie inaczej sytuacja przedstawia się
w Polsce po 1989 r.1, przy czym – w odróżnieniu od reżimów dyktatorskich – i tutaj
(podobnie jak w innych państwach demokratycznych) badacze mają ułatwione
zadanie, gdyż politycy różnych orientacji niemal nieprzerwanie publikują książki
o charakterze wspomnieniowym, udzielają obszernych wywiadów, wydają zbiory
własnych artykułów i przemówień. Poza tym istnieje pluralizm w mediach i obok
radia oraz telewizji podległych władzom państwowym na rynku działają także licz-
ne prywatne stacje radiowe i telewizyjne. Jednocześnie praktycznie bez ograniczeń
funkcjonuje prasa różnych odcieni.
Jak wiadomo, zupełnie inaczej było w czasach PRL, kiedy to zwłaszcza w sytu-
acjach wyjątkowych i kryzysowych niepomiernie rosła rola (niemal permanen-
tnie zagłuszanych) zagranicznych stacji radiowych, nadających audycje w języku
polskim. Bywało też jednak i tak, że nawet one okazywały się bezradne i milczały
na temat niektórych istotnych wydarzeń w naszym kraju. Tak było np. po tym,
jak 8 września 1968 r. w proteście przeciwko inwazji na Czechosłowację wojsk
Układu Warszawskiego – w tym i jednostek Wojska Polskiego – w czasie uro-
czystości dożynkowych w Warszawie samopodpalenia dokonał Ryszard Siwiec.
A przecież ten tragiczny gest protestu miał miejsce w obecności blisko stu tysięcy
osób, w tym Władysława Gomułki i kierownictwa partyjno-państwowego.
Jako pierwszy informację o tej tragedii – po ponad czterech miesiącach 11
– przekazał 27 stycznia 1969 r. francuski tygodnik „Le Nouvel Observateur”.
Było to dwa tygodnie po tym, jak w centrum Pragi podpalił się dwudziestoletni
student Uniwersytetu Karola Jan Palach, w ten dramatyczny sposób protestując
przeciwko złu i zdradzie. Protest Palacha został bowiem zauważony na świecie
i wtedy przypomniano sobie też o Siwcu. Dopiero jednak na przełomie marca
i kwietnia na łamach pisma „Na antenie”, w którym drukowano teksty niektó-
rych audycji Radia Wolna Europa, samokrytycznie przyznano, że „wiadomość
o samobójstwie przez podpalenie na Stadionie Dziesięciolecia dotarła do RWE
wkrótce po tym tragicznym wypadku. Wydała się jednak tak nieprawdopodobna,
1 Wśród już stosunkowo wielu tego typu pozycji tytułem przykładu zob. A. Chwalba, III Rzecz-
pospolita. Raport specjalny, Kraków 2005; A. Dudek, Pierwsze lata III Rzeczypospolitej 1989–2001,
Kraków 2002; J. Karpiński, Trzecia niepodległość. Najnowsza historia Polski, Warszawa 2001;
J.A. Majcherek, Pierwsza dekada III Rzeczypospolitej 1989–1999, Warszawa 1999.
Jerzy Eisler
że nie została powtórzona w programie Rozgłośni”. Pracownicy Sekcji Polskiej
RWE nie mogli bowiem uwierzyć i zrozumieć, „w jaki sposób tego rodzaju scena
mogła przejść niezauważona przez spore grono cudzoziemców – dyplomatów
i korespondentów zagranicznych – znajdujących się na trybunach”2.
Jedną z konsekwencji tego, że PRL była państwem „zamkniętym”, w którym
przez cały czas funkcjonowała cenzura prewencyjna i informacje były ściśle regla-
mentowane, było więc to, że o licznych tzw. faktach prostych z jej historii dowiady-
waliśmy się niekiedy po wielu latach, a czasem nawet dopiero po zmianie w Polsce
ustroju. Tak było np. z tragicznym wypadkiem, do jakiego doszło w Szczecinie
9 października 1962 r., kiedy to w czasie kończącej manewry Układu Warszawskiego
defilady wojskowej jeden z czołgów wpadł w poślizg i wjechał w tłum dzieci, zabi-
jając siedmioro z nich. Kilkadziesiąt dalszych osób zostało rannych3. Prawda o tym
tragicznym wypadku, który przecież rozegrał się na oczach setek osób, dotarła do
szerszej opinii publicznej dopiero w połowie lat dziewięćdziesiątych za sprawą zrea-
lizowanego w gdańskim Studio Video filmu dokumentalnego.
Można więc powiedzieć, że choć w PRL naturalnie toczyła się historia, to nie była
ona na bieżąco rejestrowana. Konsekwencją tej specyficznej sytuacji było to, że przed
1989 r. – o ile nie liczyć niektórych książek i artykułów publikowanych za granicą lub
w kraju w drugim obiegu – w zasadzie nie ukazywały się poważne teksty, przygotowane
zgodnie z naukowymi standardami, dotyczące politycznej historii powojennej Polski,
a już było to zupełnie wykluczone w odniesieniu do okresu po 1956 r.
Najlepiej przebadanym i opisanym okresem w dziejach Polski Ludowej pozostają
zatem lata początkowe 1944–1956 oraz – z innych powodów – końcowa dekada
lat osiemdziesiątych. Wynika to z wielu czynników, ale przede wszystkim jest konse-
kwencją tego, że ze względu na obowiązującą w polskich archiwach trzydziestoletnią
karencję materiały archiwalne dotyczące okresu stalinowskiego zostały udostęp-
nione badaczom w pierwszej kolejności, część z nich nawet jeszcze przed zmianą
ustroju w Polsce. Naturalnie nie bez znaczenia były takie, a nie inne zainteresowa-
nia poszczególnych historyków, jak i fakt istnienia dłuższej perspektywy czasowej,
pozwalającej na formułowanie bardziej ogólnych wniosków.
Natomiast w przypadku ostatniej dekady PRL, jak się wydaje, kluczowe zna-
czenie miało ogromne zainteresowanie, nie tylko zresztą w Polsce, działalnoś-
cią i dziejami „Solidarności” oraz rolą, jaką odegrała ona w obaleniu systemu
12
komunistycznego w Europie Środkowo-Wschodniej. Ważne mogło być także
i to, że w Polsce w wydarzeniach lat osiemdziesiątych osobiście zaangażowa-
nych było stosunkowo wielu historyków, którzy występowali w pewnym sensie
w podwójnej roli: zarazem uczestników, jak i badaczy procesu historycznego4.
2 Szerzej na temat tego wydarzenia zob. J. Eisler, Polski rok 1968, Warszawa 2006, s. 750–752.
3 J. Eisler, Zapomniana tragedia, „Gazeta Polska” 2004, nr 9; P. Miedziński, Parada naszej siły, „In
gremio” 2005, nr 11, s. 28–29. Zob. też datowane na 29 czerwca 2005 r. i wydane przez Dariusza
Wituszkę, prokuratora Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
w Szczecinie, Postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa, w którym jest mowa o tym, że w wyżej
wymienionym wypadku pod gąsienicami czołgu T-54 z jednostki 2959 w Słubicach zginęło sześć
osób, w tym pięcioro dzieci, a dziewięć osób zostało rannych. Za udostępnienie tego dokumentu
bardzo dziękuję Pawłowi Miedzińskiemu.
4 Przykładem niemal klasycznym może być Jerzy Holzer – działacz opozycji demokratycznej
i „Solidarności”, a także autor pierwszej książki o ambicjach naukowych napisanej właśnie na