Table Of ContentAzərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Firidun bəy Köçərli – 150
Məşhur maarifçi, böyük ziyalı və
“ürəyi atəşli” müəllim
Hüseyn Əhmədov
pedaqoji elmlər doktoru, professor
“F.Köçərli böyük müəllimlər nəslini
tərbiyələndirib yetişdirən “ürəyi atəşli”
bir müəllim... ədəbiyyat tənqidçisi,...
görkəmli bir mühərrir... yorulmaz bir
ədəbiyyat tarixçisi idi”
Abbas Zamanov
Açar sözlər: Azərbaycan ədəbiyyatı, ədəbi tənqid, tərcümə, pedaqoji fikir.
Ключевые слова: азербайджанская литература, литературная критика, пере-
вод, педагогигеская мысль.
Key words:Azerbaijan literature, literary criticism, translation, pedagogical thought.
2013-cü ildə Azərbaycanın görkəmli olan, bu gün nankor qonşularımızdan olan
ədəbiyyatşünas alimi, tanınmış maarifpər- erməni millətçilərinin işğalı altında qalan
vər, ictimai xadim, publisist-yazıçı, tənqidçi Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. F.Kö çər-
və tərcüməçi Firidun bəy Əhməd ağa oğlu linin həyatı və elmi-pedaqoji fəaliyyətinin
Köçərlinin anadan olmasının 150 illiyi əsas dövrü, həm də ən məhsuldar illəri,
tamam olur. demək olar ki, 1876-cı ildə Gürcüstanın Qori
Azərbaycan Respublikasının Prezi - şəhərində əsası qoyulmuş, tarixə Qori
denti İlham Əliyevin 14 fevral 2013-cü ildə Müəllimlər Seminariyası kimi daxil olmuş,
imzaladığı “Firidun bəy Köçərlinin 150 illik Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası ilə
yubileyi haqqında” sərəncamda deyilir: “Fi- (ZMS) bağlı olmuşdur.
ri dun bəy Köçərli Azərbaycan ədəbiyyatının Firidun bəy Köçərli zəngin elmi-
tarixi inkişaf yoluna dair qiymətli mənbə pedaqoji və ədəbi-tənqidi yaradıcılığı ilə
təşkil edən əsərlər yaratmış və çoxcəhətli XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində
zəngin fəaliyyəti ilə ictimai-mədəni fikrin Azərbaycan mədəniyyətinin, o cümlədən
təşəkkülünə mühüm töhfələr vermişdir. Öl - ədəbiyyatımızın, xüsusilə də pedaqoji fik-
kəmizdə təhsil sisteminin milli əsaslar üzə - rimizin inkişafında mühüm xidmətləri olan
rində qurulması prosesində onun maarifçi görkəmli şəxsiyyətlərdən biridir.
ziyalı kimi apardığı işlər böyük əhəmiyyətə F.Köçərli mədəniyyət tariximizə
malikdir”. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə dair ilk
F.Köçərli 1863-cü il yanvarın 26-da əsərlərin müəllifi kimi daxil olmuşdur. Onun
Azərbaycanın füsunkar diyarlarından bir 1903-cü ildə rus dilində nəşr etdirdiyi
106
“Azərbaycan məktəbi” 2013/5
“Azərbaycan tatarlarının ədəbiyyatı”, həm- sırasında Məşədi İsmayıl Hacı Kazımzadə
çinin 1908-ci ildə yazdığı, lakin yalnız 1925- “Bəzmi”, Mirzə Kazım Qazi Əsgərzadə,
1926-cı illərdə çap edilmiş 2 cild 4 hissədən Axund Əhmədov “Müttəle”, Axund Mirzə
ibarət olan məşhur “Azərbaycan ədəbiyyatı Əli, Mirzə Abbas Məhəmmədov, Hacı Seyid
tarixi materialları” adlı dəyərli tədqiqat Rza Əmirzadə “Sabir”, Mirzə Həsən Rüş-
əsərləri qiymətli mənbə kimi bu gün də öz diyyə Təbrizli və başqaları var idi. F.Köçərli
dəyərini saxlayır. irəvanlı ziyalıların ədəbi və maarifçilik
Tanınmış ədəbiyyatşünas alim Abbas fəaliyyətlərinə xüsusi diqqət verir və onları
Zamanovun sözləri ilə desək, “böyük müəl- yüksək qiymətləndirirdi.
limlər nəslini tərbiyələndirib yetişdirən “ürə- F.Köçərli İrəvan ziyalılarından söhbət
yi atəşli” bir müəllim, müasiri olan ya zı çıla- açarkən deyir ki, Şəhri-İrəvan keçmişdə
rın inkişafına ciddi təsir göstərən ədə biyyat mərkəzi-üləma, füzəla və şüəra olub, Axund
tənqidçisi, zamanın mühüm icti mai-siyasi Molla Məhəmməd İrəvani kimi böyük alim
hadisələrinə səs verən görkəmli bir mühərrir, və müctəhidlər yetiribsə də, axır vaxtlarda
nəhayət, Azərbaycan xalqının ədəbi irsini belə fazil və alim şəxslərdən və dəqiq ədib-
coşqun ilhamla tədqiq edən yorulmaz bir lərdən və xoştəb şairlərdən məhrum qalıbdır.
ədəbiyyat tarixçisi idi” (1. səh. 125). F.Kö- Elm və mərifət əshabı varsa da, onların ədə-
çərli eyni zamanda tərcüməçilik fəaliyyəti di asvama nisbət çox azdır, yoxluq mən zələ-
ilə də məşğul olmuşdur. O, “Təlimati-Sok- sindədir. İrəvan şairlərindən məşhuru Məş-
rat” kitabını (1881), A.S.Puş kin, M.Y.Ler- hədi İsmayıl Hacı Kazımzadə “Bəzmi” tə-
montov, A.B.Koltsov və A.Seretelinin bəzi xəllüsdür” (2, səh. 202).
əsərlərini Azərbaycan dilinə, M.F.Axundza- F.Köçərli Məşədi İsmayıl “Bəzmi”
dənin “Aldanmış kə va kib” əsərini isə rus (1846-1888) haqqında yazır ki, “bizim mək-
dilinə tərcümə etmişdir. təblərdə ata-babadan bəri işlənən köhnə
F.Köçərli ədəbiyyata qüdrətli bir qayda üzrə dərs verməyin qüsurunu anlayıb,
tərbiyə vasitəsi kimi baxırdı. Onun fikrincə, üsuli-sövti ilə təlim vermək üçün özü təzə
hər bir ədib və şairin başlıca arzusu məhz bir əlifba tərtib etmişdi...O, öz işində sa-
oxucusunun qəlbinə girməkdən, ona təsir bitqədəm və möhkəm dururdu... Şeirləri nin
gös tərməkdən ibarət olmalıdır. Ancaq yük- çoxu qəzəl, rübai və müxəmməs for masında
sək hislər, nəcib duyğular əsasında ürək qanı olub (2, səh. 203).
ilə yazılan əsərlər belə böyük bir təsir F.Köçərli Mirzə Kazım “Müttəle”
gücünə malik ola bilər. (1832-1892) haqqında isə aşağıdakı məlu-
F.Köçərlinin adı Azərbaycan məktəb matı verir: “Mirzə Kazım cənabları ilə biz
və pedaqoji fikir tarixinə görkəmli ziyalı, yaxın aşina idik və tez-tez onunla görüşüb,
müəllim, metodist, maarifçi-demokrat kimi təlim və tədris məsələlərindən bəhs və söh-
daxil olmuşdur. bət edərdik. Mərhumun təlim-tərbiyə məsə-
F.Köçərlinin çox mühüm xidmətlərin - lələrindən səva fikri-zikri yox idi” (2, səh.
dən biri özünün müasirləri ilə yanaşı, 207).
Azərbaycanın XIX əsr görkəmli nümayən - Məşədi Molla İsmayıl Hacı Kazı -
dələri barəsində xeyli və əsaslı məlumat movun (1845- 1888) 1882-ci il martın 28-də
verməsidir. O, hələ 1885-1895-ci illərdə açılan ana dili məktəbinin bütün İrəvan
İrəvanda müəllimlik edərkən yerli ziyalıları quberniyasında böyük şöhrət qazanmasın -
axtarıb tapır və onlarla dostluq əlaqələri dan xəbər verir.
yaradırdı. F.Köçərlinin İrəvandakı dostları F.Köçərli Axund Mirzə Əlini oxu cu-
107
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
larına “artıq qeyrətmənd və çalışqan cavan səbəbdən də onun 100 illik yubileyi 1912-ci
bir müəllim” kimi təqdim edir (3, səh. 128). ildə deyil, 1911-ci ildə qeyd edilmişdir.
F.Köçərlinin fəaliyyətində XIX əsr Lakin M.F.Axundov özü tərəfindən yazılmış
Azərbaycan klassik şair və yazıçılarının və “Kəşkül” qəzetinin 1887-ci ildəki 43, 44
yaradıcılığına həsr etdiyi məqalələr ayrıca və 45-ci saylarında dərc edilmiş “tərcümeyi-
əhəmiyyət kəsb edir və bu gün ən mötəbər hal”da təvəllüd ili 1812-ci il qeyd olun-
mənbə kimi çox qiymətlidir. muşdur).
F.Köçərli XIX əsrdə Rusiyada və F.Köçərli M.F.Axundovun yaradıcılı-
Qərbi Avropada böyük şöhrət qazanan, ğı na böyük qiymət vermişdir. O, M.F.Axun-
Azərbaycanda ilk maarifçilik ənənələrinin dova bizim böyük və möhtərəm ədibimiz,
formalaşmasında xüsusi rolu olan M.Ş.Va- milli ədiblərimizin atası, dram əsərləri
zehi (1792-1852) filosof adlandırır və yazanlarımızın kamil ustadı, ədəbiyyatı mı-
M.F.Axundovu ruhani olmaq fikrindən zın fəxri, əvvəlinci dram yazanlarımız və
bilmərrə daşındırmağını xüsusi vurğulayır. müqtədir mütəfəkkirimiz hesab edirdi. O
O yazırdı: “Bəli, Mizə Şəfi cavan Fətəlinin yazırdı: “Mirzə Fətəlinin təbində elə bir
ağlını, fitri zəkavət və fərasətini müşahidə zəriflik, yaratmaqlıq qüdrəti, yoxdan vicuda
edib və gözlərindən yağan anlaq və mərifət gətirməklik qüvvəsi var imiş ki, bunun misli
nurunu dərk edib, gələcəkdə ondan böyük az mühərrirlərdə müşahidə olunur. Bu bir
xidmətlər vüqua gəlməsini Mirzəyə bəşarət Allah vergisidir ki, hər qələm əhlinə nəsib
verir və onunla bir neçə müddət görüşüb olmaz, ədiblik iddiasına düşən məsud qıl-
danışandan sonra filosof Mirzə Şəfi cavan maz” (5, səh. 243).
Fətəlinin fikir və xəyalatını başqa bir sənətə F.Köçərli həmin əsərində M.F.Axun-
çevirir” (4, səh. 427). dovun həyat yoluna işıq saçır, onun
F.Köçərlinin böyük hörmətlə yad yaradıcılıq yolunu ardıcıllıqla şərh edir,
etdiyi müasirləri arasında M.F.Axundov oxucuya çatdırır və yüksək qiymətləndirir.
ayrıca yer tutur. Onun 1911-ci ildə Tiflisdə F.Köçərli həmin əsərinin sonunda bu
“Kultura” mətbəəsində kitabça şəklində çap vaxta qədər onun qədrinin bilinmədiyindən
etdirdiyi “Mirzə Fətəli Axundov həzrət ləri- xəcalət hissi keçirməyi də unutmur. Əsər bu
nin təvəllüdündən yüz il mirur etmək mü- sözlər ilə bitir: “bu anacan biz qəflətdə ol-
nasibəti ilə yazılmış risaləyi yadigarənidir” duq, sənin qədrini bilmədik, kərəm et, bizi
adlanan bu kitabça xüsusi əhəmiyyət kəsb əfv qıl. Bundan sonra bacardığımız xidməti
edir. haqqında müzayiqə etmərik, ....... əsərlərini
F.Köçərlinin tanınmış tədqiqatçıla - çap etdirib əbnayi-vətən arasında yayarıq ki,
rının, o cümlədən “Seçilmiş əsərləri”nin onları mütaliə edib, amal və əfkarını bil-
tərtibçilərindən olan K.Talıbzadə ilə sinlər, nicat və səadət yoluna düzəl sin -
N.Məm mədovun fikrincə bu kitab “inqilaba lər.......” (5, səh. 275).
qədər M.F.Axundov haqqında yazılmış ilk Böyük maarifçi və ziyalı F.Köçərlinin
qiymətli tədqiqat əsəridir” (5, səh. 318). arzuları zəmanəmizdə artıqlaması ilə həyata
1911-ci ilin dekabrında Tiflisdə M.F.Axun - keçirildi. Qədirbilən xalqımız böyük ədib və
dovun anadan olmasının yüzillik yubileyinə maarifçi M.F.Axundovun xidmətlərini yük-
həsr edilmiş təntənəli yığıncaqda Köçərli bu sək qiymətləndirmişdir. Bu gün Azərbay-
kitabın əsasında məruzə etmişdir. (o vaxt - canın kənd və şəhərlərində bir çox mədəni-
larki bəzi mənbələrdə M.F.Axundovun ana- maarif müəssisələri onun adını daşıyır.
dan olması 1911-ci il kimi göstərilirdi. Bu Respublikanın Mərkəzi Dövlət kitabxanası-
108
“Azərbaycan məktəbi” 2013/5
na onun adı verilmiş, Paytaxt Bakıda heykəli F.Köçərlinin Həsənbəylə ilk tanışlığı
ucaldılmış, vətəni Şəki şəhərində mənzil Qafqaz müsəlman müəllimlərinin 15 avqust
muzeyi fəaliyyət göstərir. 1906-cı ildə Bakıda keçirilmiş birinci qu -
Azərbaycan Respublikasının Prezi - rultayında baş vermişdir. Həsənbəy həmin
denti İlham Əliyevin 12 yanvar 2004-cü il qurultaya sədr seçilmişdir. F.Köçərli yazır ki,
tarixli sərəncamı ilə M.F.Axundovun əsər- onun yaşının çox olmasına baxmayaraq
ləri latın qrafikası ilə kütləvi şəkildə üç cild- pedaqoji xarakter daşıyan hər hansı bir
də yenidən nəşr olunaraq ölkə kitabxana- məsələnin həllində o, canlı zəkaya, xeyli təc -
larına hədiyyə edilmişdir. rübə və biliyə malik olduğunu büruzə verir di.
F.Köçərlinin ədəbi və pedaqoji irsində F.Köçərlinin haqqında ürək yanğısı ilə
diqqətəlayiq cəhətlərdən biri də “Müsəl - bəhs etdiyi şəxsiyyətlərdən biri də Azərbay-
manlar arasında məşhur ictimai xadimlərdən can ədəbi və pedaqoji fikrin görkəmli sima-
biri” adlandırdığı Həsənbəy Zərdabi haq- larından olan Seyid Əzim Şirvanidir. F.Kö-
qında söylədiyi dərin məzmunlu fikirləri idi. çərlinin fikrincə Hacı Seyid Əzim Şirvani
Tiflisdə rus dilində nəşr edilən “Zaqafqazye” nəinki yalnız Şirvan vilayətinin, bəlkə ta-
qəzetinin 6 dekabr 1907-ci il tarixli 256-cı mam Azərbaycan türklərinin böyük və
sayında “Müsəlmanlar arasında” ümumi əzəmətli şüarasından biri olub. Onun şan-
başlığı altında çap etdirdiyi məqaləsində ya- şöhrəti və yüksək rütbəsi hal-hazırda vətən
zırdı: “Böyük həyati təcrübəyə və fitri zə- oğlanlarının arasında (2, səh. 29) kamalınca
kaya malik olan Həsənbəy hər şeydən daha məşhur olmayıbsa da gələcəkdə olmasına
çox bizim məktəblərin təbii ehtiyaclarına və şüb hə yoxdur.
tələblərinə diqqət yetirirdi; o, boş və gurul- F.Köçərlinin S.Ə.Şirvani ilə bağlı belə
tulu ibarələri sevmirdi və həyatla az tanış narahatlığına səbəb onun əsərlərinin vax tın-
olan bəzi gənc pedaqoqların söylədiyi nitq- da çap edilməməsi, çap edilənlərin isə səli-
lər, görünür, onu dilxor edib əhvalını pozur- qəsiz, “həddən ziyadə səhv və qələtlər” ol-
du, bütün bunlarla birlikdə, onda böyük səbr ma sı idi. Bu hala acıyan F.Köçərli vurğu-
var idi və başqalarının mülahizəsinə lazımi layırdı “Əgər Hacı Seyid Əzim kimi şair,
bir hörmətlə yanaşırdı” (5, səh. 151). Avropa əhlini hələ kənarda qoyaq, bizim
F.Köçərli Həsənbəyin xidmətlərini qon şularımız erməni və gürcü tayfalarının
yüksək qiymətləndirir, onun öz həmməz- içində vücuda gəlmiş olsaydı, onların əsər-
həblərinin oyanmasına ilk təkan verən hesab ləri dəfələrlə çapdan çıxıb, oxucular arasında
edir, Həsənbəyin “Əkinçi” qəzetinin məq- bir dərəcədə intişar tapardı ki, uşaqdan bö-
sədini müsəlmanların mədəniyyətsiz kütlə- yü yə kimi hamısı onları oxuyub əksəriy -
ləri arasında faydalı kənd təsərrüfatı bilik- yətini əzbərdən bilərdilər”. Bununla belə
lərini yaymaqda, bilik və elm ziyasını mü- F.Köçərli gələcəkdə bizim ədiblərimizin də
səlmanların cahil kütlələri arasında təbliğ qədri-qiyməti bilinəcək, qəflət yuxusundan
etməkdə, elmi-əbdanla peyğəmbərimizin ayılmış millətimizin zirək və qədrşünas
dünyəvi elmlərin həyat üçün əhəmiyyəti və balaları onların məşhur adlarını şöhrətlərini
zəruriyyəti haqqındakı sözlərinin əhəmiyyət uca məqama qaldıracaqlar.
və mənasını bərpa etmək məqsədini qeyd F.Köçərli S.Əzimi farsların Sədisi və
edirdi. F.Köçərli deyirdi ki, bu qəzet öz Hafizi ilə müqayisə edir, onu rusların Puş-
qüvvəsi daxilində cəhalət zülmətindən Al - kininə, ingilislərin Bayronuna və polyak-
lahın işıqlı dünyasına çıxmaqda öz həm - ların Miskevicinə bərabər tutur, pedaqoji və
məzhəblərinə kömək etməyə borcludur. ədəbi fəaliyyətinin uğurlarından ətraflı bəhs
109
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
edir. xidmətə gedənləri tənqid atəşinə tuturdu.
Nəhayət, şairlərimizin məşhurlarından F.Köçərlinin 1912-ci ildə qələmə
biri olan M.Ə.Sabir haqqında da F.Köçər li- aldığı “Soltan Məcid Qənizadə” adlı məşhur
nin fikirləri maraqlıdır. O, Sabiri əsrimizin məqaləsində deyilir: “Çox müəllimlərimizin
ən müqtədir, ən qüdrətli, güclü, qüvvətli, ba- müəllimlik sənətindən qaçmasına, bir tərəf-
carıqlı və yaxşı təbi olan, istedadlı şairlərin- dən, bu sənətin ağırlığı və qiymətsizliyi, o
dən biri kimi qiymətləndirmişdir. F.Köçərli biri tərəfdən də camaatımızın bu müqəddəs
“Molla Nəsrəddin” jurnalında (22 may sənətə alçaq bir nəzərlə baxması səbəb olur”.
1911-ci il, № 19) çap etdirdiyi “Sabir F.Köçərli S.M.Qənizadənin müəllim-
haqqında” adlı məqaləsində oxuyuruq: onun lik peşəsinə daim sadiq qalmasını və bu
“Molla Nəsrəddin” səhifələrində dərc olun- sahədə böyük hünər göstərməsini xüsusi
muş şeirləri oxucuları bir yandan güldürür, vurğulayırdı. O, ürək ağrısı ilə olsa da böyük
bir yandan da ağladırdı. “Onun yazdığı iftixarla deyirdi ki, müəllimliyin ağır
şeirlərin çoxu açıq və sadə ana dilində olub, işlərini, müqəddəs vəzifə və təkliflərini
məişətimizin eynini göstərdiyinə görə əzbər əmələ gətirməkdə sabitqədəm durub, hünər
öyrənilirdi” (5, səh. 276). F.Köçərli Sabiri göstərən müəllimlərimizdən biri də möhtə-
S.Əzimin dəstpərvərdəsi, yəni yetişdirməsi rəm bəradərimiz Soltan Məcid Qənizadə cə-
hesab edirdi. nablarıdır ki, iyirmi beş il sərasər maarif yo-
F.Köçərlinin çox mühüm xidmətlərin- lunda dili, fikri və qələmi ilə səy etməkdədir.
dən biri də Azərbaycanın görkəmli şair və F.Köçərli S.M.Qənizadənin həyatı və
yazıçıları ilə bərabər məşhur müəllim və fəaliyyətindən böyük iftixarla bəhs edir,
məktəbdarlar haqqında da müfəssəl məlumat onun yazdığı bədii əsərləri yüksək qiymət-
verməsidir. ləndirir, tədris vəsaitləri hazırlamasını xü-
F.Köçərlinin 1887-ci ildə Bakı şəhə- susi qeyd edirdi. Həmin məqalədə deyilir:
rin də əsası dövrün məşhur pedaqoqlarından Tə lim və tədrisə lazım olan kitablarla bə-
olan S.M.Qənizadə ilə H.Mahmudbəyov rabər türk dilində bir çox hekayə və ro-
tərəfindən qoyulmuş və tariximizə “Rus- manlar yazmışdır ki, bunların hər birinin
azərbaycan məktəbi” adı ilə daxil olan başqa vəsf və tərifə ehtiyacı vardır. Uşaqlar
məşhur təhsil ocağının 25 illiyi ilə əlaqədar üçün nəzm ilə yazdığı “Tülkü və çaqçaq
yazdığı məqalə bu cəhətdən çox xarak terik- bəy” nağılı Qənizadənin təbi-səlim sahibi ol-
dir. F.Köçərli S.M.Qənizadənin dörddə bir duğuna şəhadət verir. “Məktubati-Şeyda -
əsr xalq maarifi yolunda ləyaqətlə çalış- bəy” sərlövhəsi ilə yazdığı “Müəllimlər ifti-
dığını yüksək qiymətləndirir, böyük hünər xarı” və “Gəlinlər həmayili” adlı kitabçalar
hesab edirdi. O yazırdı ki, 25 il xalq maarifi Qənizadənin iqtidarlı bir ədib olduğunu
yolunda çalışmaq böyük hünərdir. “Bizim bildirir. Bu əsərlərin hər birində təzə fikirlər,
maarif qədri bilməyən avam camaat arasında vüsətli xəyallar, dərin mənalar, nazik işarə-
bu əmri əmələ gətirmək daha böyük hü nər - lər, gözəl əqidələr var ki, hər kəsə onları
dir” (5, səh. 288). oxumağı tövsiyə edirik (5, səh. 291).
F.Köçərli müəllimliyi özünə peşə F.Köçərli millətin naxoşluğunu müa-
seçib ömrünün sonunadək bu peşəyə sadiq licə edənlərə, xalqı cəhalət qaranlığından
qalanları yüksək qiymətləndirir, bu sənətin işıqlığa çıxaranlara-müəllimlərə ümid edir-
ağırlığına dözməyib, başqa yüngül işlə, di. O yazırdı ki, “müəllimlərin səyi və qey-
yaxud avam camaatın nəzərində daha hör - rəti sayəsində çox qövm və təyfalar xoşbəxt
mətli sayılan vəzifələrə, o cümlədən polisdə olub ağ günə çıxıblar, şan və hörmət qa -
110
“Azərbaycan məktəbi” 2013/5
zanıblar, dövlət və qüvvət kəsb ediblər”. (5, səh.200).
O haqlı olaraq qeyd edirdi ki, müəllim F.Köçərli deyirdi ki, İsabəyin haqqı
məktəbin canı və içində olduğu camaatın bizim üstümüzdə çoxdur. İsabəy bizim Pes-
çırağı məqamındadır. Müəllim öz peşəsini talotsimiz məqamındadır. Və lakin belələri
sevsə, öz şagirdlərini övladı kimi istəsə, çox azdır, beş-on nəfər ancaq tapılar. Yerdə
onların təlim və tərbiyəsinə can yandırsa, qalanları öz şüğllərinə soyuyubdur, ürəklə-
əha linin gözünü açmağa və xeyirverici bilik- rin də olan atəş sönübdür və hər şeyə həyat
lər ilə onları həyata hazırlasa böyük kəra- verən məhəbbət çeşməsi quruyubdur. Bun-
mətlər göstərər, xalqın rəğbət və hörmətini lar dan hər birisi iyirmi ildən ziyadədir ki,
qazanar. Köçərli belələrinə misal olaraq İsa müəllimlik etməkdədir. Bunlar qulluq sarı-
bəy Abakarov ilə Əhməd ağa Mustafayevi dan artıq bir tərəqqi etməyiblərsə də və tə-
göstərirdi. rəqqi etmək qeydinə dəxi düşməyiblərsə də,
İsabəy Abakarov Azərbaycanın dilbər camaatın məhəbbətinə şayəstə (layiq-M.Ş.)
guşələrindən olan Zaqatalada anadan olub. olublar. Hansı kənddə müəllimlik ediblərsə,
O, 1884-cü ildə Qori Müəllimlər Semina ri- orada mərifət çırağını yandırıb, əhalinin
ya sını bitirib, onun həyatı və müəllimlik fəa- gözlərini açıb, mənəvi tərəqqilərinə bais
liyyəti əsasən Qazax qəzasının Birinci Şıxlı olub lar. İsabəyin təhti-tərbiyəsindən yüzlər-
kənd məktəbi ilə bağlı olub. Sənədlərdən cə rəiyyət balaları çıxıb, kamali-təhsil edib,
birində deyilir: “Burada məktəb açılana çörək sahibi olublar. İsabəy çox fəqir şəxs-
qədər əhali oğurluq və adam öldürmək kimi lərin övladına atalıq edib, azacıq məvaci bin-
kütləvi cinayət törədirdi. Məktəb açılandan dən onlara xörək və puşak verib oxudubdur.
sonra bunlar azalıb, məişətdə də yaxşılığa İmtahan mövsümündə onları öz xərci ilə
doğru çox dəyişiklik olub. Əhali öz uşağını Tiflisə, Gəncəyə, Qoriyə göndərib və çox
böyük həvəslə məktəbə qoyur, hətta qızlar vaxtı özü aparıb bəzisini sənət məktəbinə,
üçün xüsusi şöbə açmağı xahiş edirlər” (6, kimisini feldşer şkolasına, kimisini semina-
səh. 245- 246). riyaya və hətta bir neçəsini gimnaziyaya
Məhz bütün bunların nəticəsidir ki, qoyubdur.
F.Köçərli Azərbaycan xalqının həyat tərzinə, Müəllimlik sənətinin qədrinin böyük
adət-ənənələrinə, təlim-tərbiyə, elm və ma- bilicisi olan və onu yüksək qiymətləndirən
arif məsələlərinə həsr etdiyi və “Tərəqqi” unudulmaz maarifçi, ustad pedaqoq olan
qəzetinin 1908-ci ilin dekabr və 1909-cu ilin F.Köçərlinin böyük fəxrlə adını çəkdiyi
fevral aylarındakı saylarında nəşr etdirdiyi Əhməd ağa Mustafayev 1864-cü ildə Qazax
“Məişətimizə dair” adlı silsilə məqalələrin- qəzasının Salahlı kəndində anadan olub.
dən birində, “müəllimlərimiz və onların 1885-ci ildə Qori Müəllimlər Seminariyasını
halı” başlıqlı üçüncü məqaləsində yazırdı: bitirib. 50 ildən artıq kənd məktəblərində
müəllimin məktəbin canı olduğunu və mə - müəllimlik etmiş, Təkcə Salahlı kəndindən
həb bət ilə çox işlər açdığını əcnəbi qövm və Qori seminariyasına 30-dan artıq tələbə
tayfaların içində görürük. Bizim müsəlman - hazırlamışdır. Onun yetirmələri 1910-cu ildə
lar dəxi belə həqiqi millət xadimlərindən Dilicanda öz müəllimlərinin 25 illik yubi-
məhrum deyillər. Kənd müəllimlərinin için - leyini qeyd ediblər.
də İsabəy Abakarov, Əhməd ağa Mustafayev 1920-ci ildə F.Köçərli Qazaxa köçür-
kimi bir neçə möhtərəm şəxslər var ki, düyü Müəllimlər Seminariyasının müdiri
həqiqətdə millət xadimi olub, cani-dildən tə - vəsifəsindən getdikdən sonra Ə.Mustafayev
lim və tərbiyə işlərinə ömürlərini sərf ediblər bu seminariyanın müdiri təyin olunub (7,
111
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
səh. 27). 6. Hüseyn Əhmədov. XIX əsr Azər-
F.Köçərli Azərbaycan xalqının tərəq- baycan məktəbi (III nəşr), Bakı, 2006.
qisinə böyük inam bəsləyirdi. O, məşhur 7. Zaqafqaziya (Qori) müəllimlər Se-
gürcü şairi Akaki Seretelinin “müsəlman minariyası Azərbaycan şöbəsi-130. Foto-
qar daşlarıma” sərlövhəli şeirində müsəlman- albom, tərtibçilər: H.Əhmədov, İ.İsayev,
ların qəflətdən ayılmağını müşahidə edərək M.İlyasov, A.Rüstəmov. Redaktoru H.Bay -
dediyi “Çox çəkməz ki, Sizi zəif, bacarıqsız ramoğlu. Bakı, 2009.
və elmsiz bilənlərdən siz qüvvətli, bacarıqlı
və elmli olacaqsınız” fikrinə inanırdı. Həyat Г.Ахмедов
A.Sereteli və F.Köçərlinin arzu və fikir ləri-
nin doğruluğunu təsdiq etdi. Известный просветитель боль-
F.Köçərli pedaqoji fəaliyyəti ilə bəra- шой интеллигент и учитель с “огнен-
bər ədəbi və publisistik məqalələri ilə dövrü- ной думой”
nün bir çox vacib elmi-pedaqoji, ədəbi və
metodiki problemlərinə aid bu gün də Резюме
əhəmiyyətini itirməyən fikirlər söyləmişdir. В статье говорится об оказанных
Nəticə etibarı ilə qeyd edək ki, bir услугах ученым, выдающимся литерато-
maarifçi-demokrat kimi F.Köçərlinin məq- ром, критиком, переводчиком Ф.Кочарли.
sədi xalqı maarifləndirməkdən, mədəniləş- Отмечается что, он один из выдающихся
dir məkdən ibarət idi. Özünün məşhur личностей, имеющий важные услуги в
müasir ləri kimi o da ictimai bəlaların kökü- развитии педагогической мысли, литера-
nü cəhalətdə, nadanlıqda, elmsizlikdə görür, туры нашей, азербайджанской культуры
maarifə, elmə, xalqı azadlığa çıxaran bir va- конца XIX и начала XX века со своей
sitə kimi baxırdı. O, xalqı qəflət yuxusundan богатой литературно - критической и
ayıltmağa cəhd edir, S.Ə.Şirvaninin “Nadan- начуно-педагогической делтельностью.
lıq dərdinin dərmanı elmdir”, “hər kimin el-
mi var, o insandır” müddəasını təbliğ edir di. H.Ahmadov
İstifadə edilmiş ədəbiyyat Welknown enligtner and great ped-
1. Abbas Zamanov. “Firidun bəy agogue
Köçərli” monoqrafiyası haqqında. / (tənqid
və biblioqrafiya) //Azərbaycan SSR EA Summary
xəbər ləri. İctimai elmlər seriyası, 1964, № 1. In the article it is spoken about the out-
2. Firidun bəy Köçərli. Azərbaycan standing literary scientist, well-known enlig-
ədəbiyyatı. İkinci cild, Bakı: Elm, 1981. h tener, critic and translator, F. Kocharly’s
3. Azərbaycan pedaqoji antologiyası. contribution to the history of Azerbaijan Li-
Üç cilddə, II cild. Bakı, 2011. Tərtib edən və terature. It is noted that with his rich scien-
çapa hazırlayan Hüseyn Əhmədov. tific-pedagogical and literary-critical literary
4. Firidun bəy Köçərli. Azərbaycan activity, F. Kocharly is one of the great per-
ədəbiyyatı. Birinci cild, Bakı: Elm, 1978. sonalities who contributed to Azerbaijan cul-
5. Firidun bəy Köçərli. Seçilmiş əsər - ture, Azerbaijan literature and especially
ləri, Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı. Bakı, contributed to the pedagogical thoughts of
1963. Tərtib və qeydlər Kamal Talıbzadə və Azerbaijan at the end of XIX and beginning
Nadir Məmmədovundur. of XX century.
112
