Table Of ContentFormat 205x297mm, grzbiet 28 mm
INSTYTUT HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK
m
m
0
0
7,
3
Weksylologia jest stosunkowo młodą dyscypliną naukową, uważa- A JAN PTAK
ną powszechnie za tzw. naukę pomocniczą historii. Przedmiotem jej K
badań jest chorągiew, przedmiot złożony z płata materii i dodat-
S
kowychelementówumożliwiającychjegoużytkowanie(weksylium)
L
—zarównowwymiarzepraktycznym,jakisymbolicznym.Zuwagi O WEKSYLOLOGIA
na skąpą literaturę przedmiotu i wciąż kształtujący się obszar P
zainteresowań weksylologii można uznać prezentowaną książkę za
A
jedyne polskie kompendium wiedzy z tej dyscypliny, obejmujące
I
kwestie warsztatowo-metodologiczne oraz przegląd najważniej- G POLSKA
szych części polskiego zasobu weksylologicznego — od średnio-
O
wiecza do czasów współczesnych.
L
O
L
Y
S
K
E
W
K
A
T
P
N
A
J
(Edition La Rama) (Wydawnictwo DiG) Cena 69,00 zł(w tym 5% VAT)
ISBN 979-10-95627-10-4 ISBN 978-83-7181-975-9 ISBN serii: 978-83-7181-533-1
m
m
9 791095 627104 9 788371 819759 9788371 815331 WYDAWNICTWO DiG • EDITION LA RAMA 00
4,
3
WEKSYLOLOGIA POLSKA
Instytut Historii PAN
NAUKI POMOCNICZE HISTORII
seria nowa
pod redakcją
Andrzeja Rachuby i Sławomira Górzyńskiego
W serii dotychczas ukazały się:
Cezary Kuklo,
Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej,
Warszawa 2009
Dariusz Kołodziejczyk,
Zaproszenie do osmanistyki. Typologia i charakterystyka źródeł muzułmańskich sąsiadów
dawnej Rzeczypospolitej: Imperium Osmańskiego i Chanatu Krymskiego,
Warszawa 2013
Anna Sieradzka,
Kostiumologia polska jako nauka pomocnicza historii,
Warszawa 2013
Jan Tyszkiewicz,
Geografia historyczna. Zarys problematyki,
Warszawa 2014
Janusz Tandecki, Krzysztof Kopiński,
Edytorstwo źródeł historycznych,
Warszawa 2014
Dyplomatyka staropolska,
pod redakcją Tomasza Jurka,
Warszawa 2015
Krzysztof Pietkiewicz,
Paleografia ruska,
Warszawa 2015
INSTYTUT HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK
POLSKIE TOWARZYSTWO HERALDYCZNE
Jan Ptak
WEKSYLOLOGIA POLSKA
Zarys problematyki
Warszawa • Bellerive-sur-Allier 2016
Recenzenci
prof. dr hab. Norbert Kasparek, UWM w Olsztynie
prof. dr hab. Leszek Wojciechowski, KUL
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
(Umowa nr 1098/P–DUN/2015)
Redakcja: Michał Zgutka, Wioletta Szebesta
Skład i łamanie: Stämpfli Polska
© Copyright by Wydawnictwo DiG, 2015
© Copyright by Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, 2015
ISBN serii: 978–83–7181–533–1
ISBN (DiG): 978–83–7181–975–9
ISBN (LaRama): 979–10–95627–10–4
Dépôt légal: 1e semestre 2016
Publikacja powstała we współpracy
Wydawnictwo DiG Sp. j.
ul. Dankowicka 16c lok. 2
PL 01–987 Warszawa
tel./fax: (+48) 22 839 08 38
e-mail: [email protected], www.dig.pl
Edition La Rama SASU
29, chem. de la Rama
F 03700 Bellerive-sur-Allier
www.larama.eu
Druk cyfrowy: TOTEM w Inowrocławiu
SPIS TREŚCI
Wykaz skrótów ......................................................................................................................... 7
Wprowadzenie .......................................................................................................................... 9
Część I
Elementy warsztatu weksylologicznego
Rozdział 1. Przedmiot, zakres i kierunki badań weksylologicznych .................................. 14
1.1. Początki i rozwój weksylologii ....................................................................................... 14
1.2. Zagadnienia badane przez weksylologię ......................................................................... 19
1.3. Weksylologia a inne nauki .............................................................................................. 27
Rozdział 2. Słownictwo weksylologiczne ................................................................................ 31
Rozdział 3. Źródła do badań weksylologicznych .................................................................. 47
3.1. Przedmioty materialne .................................................................................................... 47
3.2. Źródła ikonograficzne ..................................................................................................... 53
3.3. Źródła pisane ................................................................................................................... 57
Część II
Charakterystyka polskiego zasobu weksylologicznego
Rozdział 1. Weksylia państwa i jego struktur ....................................................................... 64
1.1. Znaki władzy państwowej ............................................................................................... 64
1.2. Znaki zwierzchnictwa lennego ........................................................................................ 73
1.3. Znaki przynależności stanowej ....................................................................................... 76
1.4. Chorągwie terytorialne i miejskie ................................................................................... 82
1.5. Cywilne weksylia morskie .............................................................................................. 97
Bibliografia ........................................................................................................................... 100
Rozdział 2. Weksylia wojskowe .............................................................................................. 103
2.1. Okres do 1795 roku ......................................................................................................... 103
2.2. Czasy zaborów ................................................................................................................ 120
2.3. U zarania niepodległości ................................................................................................. 133
2.4. Odrodzone Wojsko Polskie 1918–1939 .......................................................................... 143
2.5. II wojna światowa ........................................................................................................... 156
2.5.1. Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie ....................................................................... 156
2.5.2. Ugrupowania zbrojne w okupowanej Polsce ......................................................... 163
2.5.3. Ludowe Wojsko Polskie ......................................................................................... 173
2.6. Okres powojenny ............................................................................................................ 180
2.7. Wojskowe weksylia morskie ........................................................................................... 183
Bibliografia ............................................................................................................................ 189
6 SPIS TREŚCI
Rozdział 3. Chorągwie kościelne ............................................................................................ 195
3.1. Chorągwie procesyjne ..................................................................................................... 195
3.2. Chorągwie okolicznościowe .......................................................................................... 206
Bibliografia ............................................................................................................................ 210
Rozdział 4. Chorągwie i sztandary wybranych korporacji, organizacji i stowarzyszeń ... 211
4.1. Charakterystyka ogólna .................................................................................................. 211
4.2. Wybrane organizacje młodzieżowe ................................................................................. 213
4.3. Organizacje kombatanckie .............................................................................................. 217
4.4. Cechy rzemieślnicze ....................................................................................................... 218
4.5. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” ........................................ 224
4.6. Straże pożarne ................................................................................................................. 229
Bibliografia ............................................................................................................................ 234
Zakończenie .............................................................................................................................. 236
Aneks ......................................................................................................................................... 238
Indeks osobowy ........................................................................................................................ 250
Ilustracje ................................................................................................................................... 259
WYKAZ SKRÓTÓW
AK — Armia Krajowa
AL — Armia Ludowa
Bat. — batalion
Bat.Panc. — batalion pancerny
Bat.Sap. — batalion saperów
Bat.Strz. — batalion strzelców
BCh — Bataliony Chłopskie
BiB — „Broń i Barwa”
BPTHer. — „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”
Bryg. — brygada
DAK — dywizjon artylerii konnej
DAL — dywizjon artylerii lekkiej
DP — dywizja piechoty
Dyw. — dywizja
Dyw.Strz. — dywizja strzelców
Dz.Rozk. — Dziennik Rozkazów Wojskowych (1918–1920); Dziennik Rozkazów (1920–
1939)
Dz.U. — Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (1919–1952 i od 1990); Dziennik
Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1952–1989)
FIAV — Federation Internationale des Associacions Vexillologiques
KHKM — „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”
Leg. — Legiony
LWP — Ludowe Wojsko Polskie
MP — Monitor Polski. Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej (1918–1952 i od
1990); Monitor Polski. Dziennik Urzędowy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
(1952–1989)
MW — „Muzealnictwo Wojskowe”
MWP — Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie (do 1945 r.: Muzeum Wojska)
NRL — Naczelna Rada Ludowa
NSZ — Narodowe Siły Zbrojne
NSZZ „Solidarność” — Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”
OP — Oddział Partyzancki
OSP — Ochotnicza Straż Pożarna
PA — pułk artylerii
PAC — pułk artylerii ciężkiej
PAL — pułk artylerii lekkiej
PH–W — „Przegląd Historyczno–Wojskowy”
PKiBP — „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”
Plot. — przeciwlotnicza
PP — pułk piechoty
PSap. — pułk saperów
PSK — pułk strzelców konnych
PSP — pułk strzelców pieszych
PSPodh. — Pułk Strzelców Podhalańskich
PStP — Państwowa Straż Pożarna
PStrz. — pułk strzelców
PSW — Pułk Strzelców Wielkopolskich
8 WYKAZ SKRÓTÓW
PSZ — Polskie Siły Zbrojne
PSzwol. — pułk szwoleżerów
PU — pułk ułanów
SDDUUW — „Studia do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego” (do 1974 r.
„Studia i Materiały do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego”)
SMHW — „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”
Strz. — strzelców
WP — Wojsko Polskie
WPH — „Wojskowy Przegląd Historyczny”
ZHP — Związek Harcerstwa Polskiego
ZNMWB — „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska w Białymstoku”
ZTNT — „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”
WPROWADZENIE
Celem niniejszej pracy jest próba w miarę całościowego zaprezentowania problematyki weksylolo-
gicznej w ujęciu dostosowanym do potrzeb badań nad historią Polski. Powinien więc to być rodzaj
kompendium, obejmującego kilka zasadniczych zagadnień. Po pierwsze, należałoby w nim zająć
się definicją weksylologii jako dziedziny dociekań naukowych, wskazać jej główne cele, zakres
zainteresowań i miejsce wśród innych nauk. Po drugie zaś, trzeba zwrócić uwagę na jej możliwo-
ści badawcze, uzależnione od zasobu źródeł i potrzeb warsztatu historycznego. Nie należałoby też
pomijać kwestii narzędzi, jakimi dysponuje weksylolog, wśród których główne miejsce powinna
zajmować właściwa dla tej dziedziny terminologia. Innym, istotnym zagadnieniem, koniecznym do
uwzględnienia w tym kompendium, jest omówienie zasobu obiektów, mogących stanowić przedmiot
badań weksylologicznych.
Ogólnie rzecz biorąc, jest to przedsięwzięcie niełatwe, obarczone ryzykiem stworzenia niepełne-
go lub wypaczonego obrazu tej nauki. Wynika to przede wszystkim z niedostatku opracowań mo-
nograficznych, odnoszących się do poszczególnych zagadnień z jej zakresu. Zwykle bowiem ujęcia
syntetyczne bazują na wynikach prac monograficznych i przyczynkarskich, dzięki którym można
formułować bardziej ogólne wnioski z dużym prawdopodobieństwem ich metodologicznej popraw-
ności i merytorycznej trafności. W tym przypadku dotkliwy brak takich prac powoduje konieczność
wykorzystania do tego typu działań „surowego” materiału źródłowego. W efekcie nie ma więc moż-
liwości odwoływania się do ustaleń wcześniej dokonanych przez badaczy, którzy zajmowaliby się tą
tematyką w sposób wszechstronny i dogłębny. Zaledwie kilka kategorii przedmiotów interesujących
weksylologię doczekało się do tej pory bardziej systematycznej i gruntownej analizy. Z pozostałych
grup celem badań bywały zazwyczaj tylko pojedyncze obiekty, natomiast brakuje ich całościowego
oglądu. Ponadto znaczna część publikacji poświęcona tego typu obiektom ma charakter popularny,
stąd podawane w nich informacje powinny być wykorzystywane z dużą ostrożnością. To, że niewy-
starczający zasób odpowiednich opracowań spowodował konieczność bezpośredniego wykorzysta-
nia źródeł lub publikacji popularnych, nie jest dla tej pracy z pewnością zjawiskiem korzystnym.
Niemniej jednak, dało to szansę przynajmniej wstępnego wykorzystania obfitego i niekiedy mało
rozpoznanego materiału.
Weksylologia jest stosunkowo młodą, liczącą sobie zaledwie pół wieku, dyscypliną naukową.
Powszechnie zalicza się ją do grupy tzw. nauk pomocniczych historii, mających na celu wzbogaca-
nie warsztatu historyka o nowe umiejętności i wyposażenie go w narzędzia służące badaniu różnych
kategorii źródeł historycznych.
Badacze, którzy tej dziedzinie nauki nadali odrębność i wprowadzili ją w krąg nauk historycznych,
uczynili przedmiotem jej zainteresowań chorągiew, czyli artefakt złożony z płata materii i dodatko-
wych elementów umożliwiających jego użytkowanie. Takiemu pojęciu chorągwi odpowiada coraz
powszechniej występujący w obiegu piśmienniczym termin weksylium (l. mn. weksylia). W obrębie
zainteresowań tej nauki znajdują się także weksyloidy, czyli przedmioty odbiegające wyglądem od
chorągwi, ale spełniające podobne do niej funkcje. Niniejsza definicja może wydawać się z gruntu
jasna i niebudząca wątpliwości, skoro bez trudu daje się na ogół wyodrębnić chorągwie i weksyloidy
spośród innych wytworów kultury.
Trudności pojawiają się dopiero w toku precyzowania zakresu badań, które weksylologia powinna
podejmować. Częściowo wynika to z sytuacji, w jakiej znajdują się od dłuższego czasu dyscypliny
nazywane tradycyjnie naukami pomocniczymi historii, do których zaliczono ww. dziedzinę wiedzy.
