Table Of ContentVEYSEL ATAYMAN
1968 yılında İstanbul Üniversitesi Alman Dili ve Edebiyatı Bölümü’nden
mezun oldu. Aynı yıl Hisar Kısa Film Yarışması’nda, “Birisi” adlı çalışmasıyla
Özel Ödül’e layık görüldü. 1969 yılından itibaren Sinematek’le bağlantılı
çeşitli dergilere çeviriler yapmaya başladı, “Genç Sinema”da sinema yazıları
kaleme aldı. 1973’ten başlayarak, aralarında Mülteci Konuşmaları (Brecht;
Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm), Marksist-Leninist Felsefe Sözlüğü, Mo-
nografiler (Sartre, Freud, Brecht), Kant Felsefesine Giriş, Schopenhauer’in de
bulunduğu bir dizi eserin çevirilerini gerçekleştirdi, 150’ye yakın kitabın
önsözünü yazdı. Edebiyat, edebiyat kuramları, felsefe, sinema gibi dallarda
bilimsel ve yazınsal içerikle pek çok çevirisi bulunan ve İ.Ü. Mütercim Ter-
cümanlık Anabilim Dalı Almanca Bölümü’nde Öğretim Görevlisi olarak
çalışan Atayman, 2009 yılında, Biz Bu Evrenin Çocukları çevirisiyle Dil
Derneği Ömer Asım Aksoy Ödülü’nü kazandı.
25. Kare, Evrensel Kültür, Cumhuriyet ve BirGün gibi dergi ve gazetelerde
sinema yazıları kaleme alan Atayman’ın yedinci sanata ilişkin derlediği ve
kaleme aldığı kitaplar arasında Cinayet Sineması, Ütopik Sinema (Bilim-Kur-
gu), Erotik Sinema, Aşk ve Duygu Filmleri, Şiddetin Mitolojisi, Postmodern
Kurtarıcılar, Sinemamızın Komediyle İmtihanı ve Cinselliğin Mitolojisi de
bulunmaktadır. 2007 yılından bu yana Modern Zamanlar Sinema Dergisi’nin
Yayın Danışmanlığı’nı yapan yazar, evli ve iki kız-iki erkek çocuk babasıdır.
Atayman, 22 Şubat 2016 tarihinde aramızdan ayrıldı.
TUNCER ÇETİNKAYA
Gazi Üniversitesi ve S. Demirel Üniversitesi’nde resim eğitimi aldı. İlk
denemeleri Kırkmerdiven, Şehir Işıkları, Kent ve Sanat gibi dergilerde
yayımlandı, 2000’lerin başında illüstrasyonlarından oluşan “Sanalçağa Es-
kizler” adlı bir dizi kişisel sergiye imza attı. 2007 yılından bu yana, Antalya
merkezli Modern Zamanlar Sinema Dergisi’nin editörlüğünü sürdürmek-
tedir. Yazıları; BirGün, Yurt, Cumhuriyet (Akdeniz) gibi gazetelerde, çeşitli
dergi ve bloglarda yayımlanan yazar, 2013 yılında açılan Behlül Dal Sinema
Müzesi’nin kurucu danışmanlığını yapmış ve kurumda “Film Analizi” ile
“Dünya Sinema Tarihi” atölyelerini yönetmiştir.
Yayına hazırladığı kitaplar arasında, Veysel Atayman’ın Kaleminden Sinema-
mızın Komediyle İmtihanı, Sarayın Dalkavuğu Değil Halkın Soytarısı: İlyas
Salman, Mizah, Muhalefet ve Demokrasi Ekseninde Komedinin Öyküsü,
Yedinci Sanat’ın Şövalyesi: Rekin Teksoy ve Altın Portakal’ın Öyküsü bulun-
maktadır. SİYAD (Sinema Yazarları Derneği) üyesi olan Çetinkaya, Antalya
Ticaret ve Sanayi Odası Güzel Sanatlar Lisesi’nde Resim/Sanat Tarihi grubu
dersleri vermektedir. Evli ve iki çocuk babasıdır.
Ayrıntı: 970
Sinema Dizisi: 7
Popüler Sinema’nın Mitolojisi
Veysel Atayman & Tuncer Çetinkaya
Dizi Editörü
Enis Rıza
Yayıma Hazırlayan
Zeynep Atayman
Son Okuma
Ozan K. Dil
© Veysel Atayman & Tuncer Çetinkaya, 2016
Bu kitabın tüm yayım hakları
Ayrıntı Yayınları’na aittir.
Kapak Fotoğraf
Mirjana Jokovic ve Lazar Ristovski.
Emir Kusturica’nın Yeraltı filminin setinde, Prag, 1993.
Kaynak: Magnum Cinema.photographs
from 50 years of movie-making Phaidon.1998
Kapak Tasarımı
Gökçe Alper
Dizgi
Esin Tapan Yetiş
Baskı ve Cilt
Yazın Basın Yayın Mat. Tur. Tic. Ltd. Şti.
Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: 38-40-42-44
Başakşehir - İstanbul
Sertifika No: 12028
Birinci Basım: İstanbul, Mart 2016
Baskı Adedi 1000
ISBN 978-605-314-077-1
Sertifika No.: 10704
AYRINTI YAYINLARI
Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş.
Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu – İstanbul
Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11
www.ayrintiyayinlari.com.tr & [email protected]
twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari
Popüler Sinema’nın Mitolojisi
Veysel Atayman & Tuncer Çetinkaya
SinemaAyrıntı Dizisi
Sinematografi Üzerine Düşünceler
Zaur Mükerrem
•
Film Eleştirisi
Lale Kabadayı
•
Kara Perde
Derleyen: Hüseyin Köse
•
Sinema Teorisine Giriş
Robert Stam
•
Toplumsal Bellek ve Belgesel Sinema
2000 Sonrası Türkiye Belgesellerinde Gerçek-Temsil İlişkileri
Asuman Susam
•
Politik Kamera
Çağdaş Hollywood Sinemasının İdeolojisi ve Politikası
Michael Ryan & Douglas Kellner
Zorunlu Bir Önsöz!..
Bu kitap,Veysel Atayman arkadaşımıza ait anılarımızın bir hal-
kası oldu ne yazık ki...
Onun ölümünün derin acısı, bu çalışmayla buruk bir gülümse-
meye dönüşüyor.
Veysel’in sinemayla, özellikle de sinema teorisiyle tutkulu iliş-
kisi altmışlı yılların ortalarında başladı, “Genç Sinema Hareke-
ti” ile yol aldı.
Tarihten, felsefeden, bir o kadar da dilden ve hayatın bütün
hallerinden, duygularından geçerek biriktirdiği anlamlar onun
duruşunun özgünlüğünü oluşturdu.
Işıldayarak bakar ve filmleri kare kare anlatırdı: Jestler, mimik-
ler, çerçeveler, açılar, hareketler... Kıyaslamalar yapar, bağlam-
lar kurar, kodları çözer, çağrışımlar bulur, zamansal ilintiler
yakalar ve yeniden yeniden yaşardı değerli bulduğu her filmi.
Politik/felsefi alıntıları, hatırlamaları hiç eksik etmezdi.
Onu çok güzel yapan şeylerden biri herkesi en az kendisi kadar
birikimli sayarak oluşturduğu eşit ilişkilerdi belki de.
Bu kitapta o sinema heyecanının cümleleri var. Ancak kitabını
görme fırsatı bulamadı Veysel.
İyi ki vardı. İyi ki bizimleydi. Onu sevgiyle selamlıyoruz.
Bir not: Kimi zaman da yaşadığımız anların filmlerde karşılı-
ğı olan sahneleri hatırlardı. O olsaydı kimbilir hangi filmlerin,
hangi sahnelerini çıkarırdı hafızasından, kendi cenazesine ve
uğurlanışına bakıp.
Enis Rıza
İçindekiler
— Önsöz Yerine ..............................................................................................9
KOMEDİ
Giriş Yerine ......................................................................................................17
1. “Komik Olan”ın İşlevi ................................................................................19
2. Sinemada Komik Olanın Görünür Hale Getirilmesi ...........................29
3. Klasik Komedi Sineması’nda Öncüler ....................................................40
4. Sessiz Komedi’nin Üç Büyük Ustası .........................................................48
5. Ses ve Komedi .............................................................................................77
6. 30’lardan Günümüze .................................................................................89
WESTERN
Giriş Yerine ......................................................................................................145
1. Western’in Yapıtaşları .................................................................................147
2. Başlangıçtan 40’lı Yıllara ...........................................................................160
3. Mitolojileştirilmiş Tarih.............................................................................167
4. Kahramanın Bunalımı ya da Olgun Western .........................................181
5. Western’in Sonbaharı .................................................................................201
6. Spaghetti Western .......................................................................................224
MELODRAM
Giriş Yerine ......................................................................................................251
1. Yüreğin Pornografisi’ne Giriş ...................................................................253
2. Melodram’ın Anlatma Tarzı ......................................................................259
3. İlk Melodramlar..........................................................................................294
4. Melodram’ın Yükselişi ................................................................................330
KORKU
Giriş Yerine ......................................................................................................365
1. Horror’un Vazgeçilmez Mitosu: Yaratıklar .............................................369
2. Mitlerin Tarih ile İlişkileri .........................................................................378
3. Kara Edebiyat Köprüsü ..............................................................................386
4. Fantastik Olanın Yansımaları....................................................................397
5. Ekspresyonist/Fantastik ............................................................................403
6. Horror’un Popüler Sinemayla İmtihanı ..................................................414
7. Korku’nun Temel Teorik Taşları ve Sinema ............................................441
— Kaynakça ..............................................................................................469
— Dizin .....................................................................................................475
Önsöz Yerine
Sinema eleştirisi, film üzerinde konuşmanın ya da yazmanın
iletişim araçlarındaki tezahürlerini kasteder. Dolayısıyla da o ül-
kede gösterilme tarihine bağlı olarak gündeme alınan tartışmalarla
sınırlıdır. Yorumlar, değerlendirmeler, her ne kadar güncelle sınırlı
da olsalar, en geniş anlamda sinema sanatına, teorisine ve estetiğine
bol bol malzeme üretirler. Sinema eleştirisi, bir yandan da bir filmin
örtük/açık toplumsal sorunlarla kurduğu ilişkileri ele almakta, yorum-
lamakta, buradan bir filmin altındaki tarihsel, ideolojik, estetik vb.
yorumuna, değerlendirilmesine giden yolu ister istemez döşemektedir.
20. yüzyılın başlarında eleştiri, filmleri dedektif gibi izler, tanıtır
ve değerlendirirdi. Dramaturjik yapı kompleksleştikçe, eleştiri de
estetik sorunlara, film ile estetiğinin, dilinin, sınır ve imkânlarının
karşılaştırılmasına yönelmeye başladı.
Propagandanın, politik ideolojilerin hizmetinde bir “durgunluk”
döneminin, yani 2. Dünya Savaşı’nın ardından günlük gazetelerde
değerlendirici eleştiriler, tepeden gelmiş bir buyruğa uyarcasına geri
çekilmişti; yazılardan sadece yüzde ikisi, film tanıtımının, içeriğinin
ötesine geçen yazılardı. 50’lerin sonuna doğru, popüler sinemada,
New Hollywood gibi gözle görülür yenileme adımları atılınca, film
eleştirisi tanıtımı aşan kanallara doğru tekrar evrilmeye başladı.
Yeni Dalga’nın doğrultusunda, 1951’de “Cahiers du Cinema” bir yıl
sonra yayınlanan “Positif” ile yayın rekabetine girmişti. Ayrıca aynı
dönemde, çalışmamızın omurgasını oluşturan sinema kitaplarının
Frankfurt Okulu’nun mirası üzerinden değerlendirilebileceğini hatır-
latarak Almanya’da, “Filmkritik”in okuruyla buluştuğunu hatırlatalım
(1957). Bu iddialı derginin etrafında “toplumsal eleştiriyi” ön plana
çıkaran “yeni bir film/sinema eleştirisinin” temelleri atılmaya başlandı.
Dergi, Frankfurt Okulu’nun “sosyo psikolojik” tezlerine ve “eleştirel
teori” anlayışına dayanmakta, özellikle Kracauer ve Adorno’nun
estetik teorisi görüşlerine sinema değerlendirmelerinde uygulama
kanalları açmaya çalışmaktaydı. Yazarları, kendilerini “toplumsal
10 POPÜLER SİNEMA’NIN MİTOLOJİSİ
eleştiriciler” olarak görüyor, filmi kapitalist endüstrinin bir ürünü
olarak yansıtıyor ve filmde politik önermeleri, sosyal davranışları
inceliyorlardı.
Bu eleştirinin değerlendirme ilkelerinin doğrultusunda hareket
etmeye çalışmamız, sinema eleştirisinin 70’lere doğru içine girdiği
kanallara bakılınca anakronizm temsili gibi görülebilir.
Geçen yüzyılın son çeyreğinde, filmin bir “metin” olduğu tezleriyle
edebiyatta uygulanan çözümleme yöntemleri yaygınlaşan sinema
akademilerine zenginlik olarak yansıdı. Aslında film eleştirisinin
dergilerdeki ya da başka mecralardaki evrimi ile akademik kurum-
ların programlarına yansıması da önlenemez bir etkileşimdi elbette.
Dolayısıyla burada 60’lardan itibaren “eleştirinin” aşamalarına de-
ğinmek yerinde olacaktır.
Öncelikle “Filmkritik” dergisinin çevresinde, 1960-1970 yıllarında
“Politik Sol” ile “Estetik Sol” arasında yoğun tartışmalar yaşandı. Yeni
Dalga’nın etkisi altında yeni film estetiğinin teorisini kurmaya yönelen,
film değerlendirmelerini bu temelde geliştirmeye çalışan tartışmalar
birbirini izledi. “Estetik Sol”, bakışın, gözün önündeki “perdeyi açmayı”
amaçlıyor, seyirciyi (ve eleştiriyi) alışılmamış görüntülere, anlatımın
yadırgatıcı ritimlerine, aralardaki poetik seslere dikkat etmeye çağırı-
yordu. Bu gelişmenin yanı sıra “edebiyatın bir türü olarak film eleşti-
risini tanımlayan” film eleştiricilerini ve yorumcularını da birer yazar
konumunda gören, eleştirinin önemli isimlerini edebiyatın tanınmış
yorumcularıyla bir tutan akım, özellikle Andre Bazin, Karsten Witte
örneklerinde görülebileceği gibi, sinema tartışmasını edebiyat metni
üzerinde konuşmaya yaklaştırdı.
. . .
Bilindiği gibi günümüzde sinema eleştirisi gitgide önemini kay-
betmekte. 70’lere kadar kıyasıya tartışmaların birikim motoru olan
sinema, 80’li yıllarda bizde de ilk adımları atılan sinema okul ve aka-
demilerinde başlı başına bir mesleki öğretim kurumunun tabelasını
oluşturmaya başladı; ama işte bu yıllar, sinemanın çok sayıda başka
mecra ile rekabet etmek zorunda kaldığı bir döneme de işaret ediyordu.
Sinemanın, ürünü olduğu kültürlerin beğeni ve değer kriterlerinin
göreceliğine saygı duymaya yönelmesi, genel ortalama film üretimine
yönelik eleştiriyi sığlaştırıp durdu. Öteki mecraların ürünüyle baş
etmesi gereken sinema yayınları, geçen yüzyılın 20’li yıllarına uzanan
“kısa yoldan tanıtım” tekniklerine tekrar indirgendi.
Aslında sinema okullarının, akademilerin Avrupa’daki tarihçeleri
ve programları, geçen yüzyılın başlarına kadar geri gidiyordu. 1921-
1934 yılları arasında Münih’te Alman Film Üretimi Birliği, resmi
Description:Emir Kusturica'nın Yeraltı filminin setinde, Prag, 1993. Kaynak: Magnum Cinema.photographs from 50 years of movie-making Phaidon.1998.
