Vedat kitapdüzeltilen.indd

164 Pages·2017·27.2 MB·Turkish

Cafer ÖZDEMİR
Amasya Belediye Başkanı
Osman AKBAŞ
Amasya Belediye Başkanı Yrd.
Enes TİGEN
Amasya Belediyesi Kültür ve
Sosyal İşler Md.
Mehmet Fatih ŞELE
Tasarım ve Dizgi
HAZIRLAYAN
Vedat SÖYLEYİCİ
ISBN: 978-605-9682-14-5
ÖZGEÇMİŞ
Vedat SÖYLEYİCİ
Yazar-eğitimci
10.10.1971 yılında Amasya Taşova’da doğdu. İlkokulu Çakırsu İlkokulu’nda, Liseyi
Taşova Lisesinde tamamladı. 1997 yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sanat Tarihi bölü-
münden mezun oldu. Mezuniyet tez çalışması olarak “Amasya Evleri” konusunda çalıştı.
2001 yılında Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Resim İş Eğitimi Ana Sa-
nat dalında yüksek lisansını “Amasya Yöresi El Sanatları” adlı tez çalışması ile tamamladı.
Sırasıyla Amasya-Taşova, Samsun-Havza-Tekkeköy’de çeşitli okullarda öğretmenlik yaptı.
Halen MEB Orta Öğretim genel Müdürlüğünde kitap yazarı olarak çalışmaktadır. Çalışma-
ları arasında Orta Öğretim Sanat Tarihi dersi öğretim Programı ve ders kitabı, Anadolu
Güzel Sanatlar Sanat Tarihi 12, Genel Sanat Tarihi, Türk İslam Sanatı Tarihi ders kitapları
bulunmaktadır.
Aynalı Mağara
Percy Henry Algernon, 1870
BBAAŞŞKKAANN’’DDAANN
Amasya seneler boyunca Anadolu’nun önemli kültür merkezlerinden
bbiirriissii oollmmuuşşttuurr.. TTaarriihh bbooyyuunnccaa yyeettiişşttiirrddiiğğii ddeevvlleett aaddaammllaarrıı vvee bbiilliimm iinnssaann--
ları ile tanınan Amasya çağların getirdiği kültürel mirası geleceğe taşıyan
bbiirr şşeehhiirrddiirr..
Amasya, kültürel miras konusunda ülkemizin en zengin yerlerinden
bbiirriissiiddiirr.. GGüünnüümmüüzzddee tteekknnoolloojjiikk ggeelliişşmmeelleerree bbaağğllıı oollaarraakk uunnuuttuullaann yyaa ddaa
kaybolan kültürel mirasımızın ortaya çıkarılması için çalışmalar yapıl-
maktadır. Bu çalışmalar sonucunda isimlerini unuttuğumuz el sanatları-
mız, kilim ve diğer dokuma türlerinde bulunan motifl erimiz ortaya çıka-
rılmıştır.
Gümüşhacıköy’de gırnap ip eğiren ustalarımızın alın terini, Merzifon
bbeezzii ddookkuuyyaann kkaaddıınnllaarrıımmıızzıınn ssaabbrrıınnıı,, ççuuhhaa ddookkuuyyaann kkıızzllaarrıımmıızzıınn aağğzzıınnddaann
dökülen türküleri ve manilerindeki temizliği ve safl ığı, bakır ustalarımızın
maden işlemedeki hünerlerini, kilim ustalarımızın maharetlerini yeniden
duyar gibi olmak Amasya’mız için büyük bir onurdur.
Amasya yöresine ait olan Beneki Amasya, Mehmet Dede, Muhacir ya-
rımı ve bütünü, Amasya’nın yarımı, eminem gibi yöresel motifl erin yeni-
den yapıldığını görmek bizim gurur vesilemizdir.
Bizim için önemli olan kültürel mirasımıza sahip çıkarak bunları gele-
cek nesillerimizin de öğrenmesini sağlamaktır. Belediye Kültür Evlerimi-
zin de desteği ile zengin kültürel değerlerimizin ortaya çıkarıldığı bu çalış-
mayı Amasya Belediyesi kültür yayınları arasına katarak Amasyalıların ve
bbuu kkoonnuullaarraa iillggii dduuyyaannllaarrıınn ookkuummaallaarrıınnıı ssaağğllaammaakk bbiizziimm gguurruurr kkaayynnaağğıı--
mız olacaktır. Bu çalışmada emeği geçen herkese teşekkürlerimi sunarım.
Cafer ÖZDEMİR
AAAmmmaaasssyyyaaa BBBeeellleeedddiiiyyyeee BBBaaaşşşkkkaaannnııı
ÖNSÖZ
Milletlerin kendine has özellikleri ve dünya kültürüne hediye ettikleri
değerleri vardır. Türkler, Orta Asya’dan Anadolu’ya göçlerle beraber
taşıdıkları kültürlerini ve değerlerini günümüze kadar devam ettirmişler-
dir. Bu değerlerin en dikkat çekici olanlarından bazıları maden işleri, do-
kumalar, işlemeler ve oyalardır.
Türk kültürüne ait değerlerin yaşatıldığı Amasya şehri, Hitit şehir dev-
letleri, Frigler, Doğu Roma İmparatorluğu, Bizans İmparatorluğu, Büyük
Selçuklular, Anadolu Selçukluları, Beylikler, İlhanlılar, Osmanlı Devleti ile
Türkiye Cumhuriyeti Devletinin kuruluşundaki etkin rolüyle her zaman
Anadolu’nun önemli şehirlerinden birisi olmuştur.
Ülkemiz çok zengin el sanatları varlığına sahiptir. Amasya ve civarın-
daki kasabalar ile köyler ülkemizin bu zenginliğinin oluşmasında tarihten
gelen özellikleriyle önemli bir yere sahiptir. Bu çalışmada Amasya ve çevre
köyleri ile ilçelerinde günümüzde de yapımına devam edilen; Merzifon
bezi dokumacılığı, Amasya ve köylerinde özellikle Yassıçal Beldesi çuha
dokumacılığı, Gümüşhacıköy ilçesi gırnap halat eğirme, bakır ve bakır iş-
lerinden semaver yapımı, Çakırsu köyü kilim dokumacılığı, Gediksaray
köyü içlik merviş dokumaları, kapı tokmakları, işleme ve oya işleri gibi el
sanatlarının yanı sıra Amasya’nın eski ailelerinden olan Topçuzade ailesi-
nin kıyafet ve takı koleksiyonu konusu edilmiştir.
Bu kitapta yer alan çalışmalardaki temel amaç Amasya ve çevre ilçeleri
ile köylerinde devam eden geleneksel Türk el sanatlarımızın tanıtılması,
gelecek kuşaklara aktarılmasıdır.
Çalışmalar sırasında yardımlarını esirgemeyen Amasya Belediye Baş-
kanı Cafer Özdemir’e, Merzifon Halk Eğitimi Müdür Yardımcısı Serkan
Akpınar’a, elinde bulunan Merzifon bezi örneklerini araştırmama ve fotoğ-
rafl amama izin veren Merzifonlu Alev Kalıpçı Hanımefendi’ye, Amasya
Müzesi eski Müdürü Celal Özdemir’e, Amasya Halk Eğitimi Merkezi Mü-
dür yardımcısı Kadir Aydın’a, Çuha dokuma usta öğreticisi Neşe Aşçı’ya,
Gümüşhacıköy gırnap ip eğirme ustası Cemal Talaş’a (Abacının Cemal),
işleme ve oya çalışmalarında elinde bulunan örnekleri incelememe izin
veren Gülhanım Sönmez’e, kilim dokumacısı Hamide Ulaş ve Fadime As-
lan’a, Bakır madeni ve semaver ustaları Murat Olgaç ve Mustafa Sofu’ya,
Amasya Belediyesi Kültür Evleri Koordinatörü Bilge Arı Hanımefendi ve
değerli çalışanlarına, Emekli Öğretmen Gülseren Ertopçu Hanımefendiye,
Osmanlı arşivleri araştırmacısı Fevzi Gür’e, el sanatlarında yardımlarını
esirgemeyen Prof. Dr Recai Karahan’a, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sanat
Tarihi bölüm başkanı Doç. Dr Kemal Özkurt’a, tasarım ve dizgisini yapan
Mehmet Fatih Şele’ye teşekkür ediyorum.
Vedat SÖYLEYİCİ
İÇİNDEKİLER
TAKDİM
ÖN SÖZ
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ
AMASYA’NIN KÜLTÜREL YAPISI 8
TOPÇUZADE HALİL EFENDİ KOLEKSİYONU 10
AMASYA’DA DOKUMACILIK 26
MERZİFON BEZİ 32
YASSIÇAL ÇUHA DOKUMA 45
TAŞOVA ÇAKIRSU KÖYÜ KİLİM DOKUMASI 56
GEDİKSARAY KÖYÜ DOKUMALARI 64
TAŞOVA ÇEVRESİ İŞLEME VE OYALARI 72
GÜMÜŞHACIKÖY’DE GIRNAP VE İP EĞİRME 93
MADEN SANATI 102
SELE VE SEPET ÖRÜCÜLÜĞÜ 123
AMASYA YÖRESEL KIYAFETLERİ 130
AMASYA BÖLGESİ HAMAM TAKIMLARI 138
ERHANİ GÜMÜŞ İŞLEMECİLİĞİ 144
TEL KIRMA (SARMA) 148
...VE USTALARIMIZ 154
KAYNAKÇA 160
GİRİŞ
Fransızların ünlü bir sözü vardır: “Sessizlik içinde sesler” diye. Anadolu
kadını da sustuğu anda konuşur. Bu söz tam Anadolu kadını için söylenmiş-
tir. Anadolu kadını tezgâhının başına geçtiği anda duygularını, meramını ki-
lim, halı, işleme, oya, nakış gibi el sanatlarının içindeki renklerle, motifl erle,
nakışlarla anlatır karşısındakine. Bu bazen bir motif olur buna da isim koyar.
Çiçekli bir bahçenin ortasında bulunan havuza gaga gagaya vermiş iki kuş
koymuş ve adına “kara sevda” motifi demiştir. Bu motifte anlatılmaya ça-
lışılan aslında “al beni yoksa alırlar beni” mesajının verilmek istenmesidir.
Kilimlerde kullanılan renklerin tamamının kendine özgü bir anlamı vardır.
Ezbere renk kullanmaz. Sarı renk sararıp solmayı anlatırken, yeşil murada
ermeyi, aşkına karşılık almayı anlatır. Mavi, umut olur desenlerde, beyaz ise
mutluluktur işlemelerde. Siyah üzerken, pembe karşılık bulamamayı, bozul-
mayı anlatır başındaki çemberinde.
Orta Asya’nın bozkırlarından Anadolu’ya kadar çoğu çorak topraklarda
yeşili, kırmızıyı, maviyi arar Türk kadını. Uzun ve soğuk geçen kış ayların-
da yaz mevsiminin sıcaklığını ve baharın serinliğini arar. Kilimlerinde oluşan
rengârenk motifl er bu özlemlerin yansımasıdır.
UUzzuunn vvee kköökkllüü bbiirr ggeeççmmiişşee ssaahhiipp oollaann mmiilllleettlleerr kküüllttüürrlleerriinnii vvee ssoossyyaall yyaa--
şşaammllaarrıınnıı ggeelleecceekk nneessiilllleerree aakkttaarraammaazzllaarrssaa ggeelleecceekklleerrii ddee oollmmaazz.. YYııllllaarrddıırr ddee--
vvaamm eeddeenn eell ssaannaattllaarrıı üürrüünnlleerriimmiizziinn aarraaşşttıırrııllmmaassıı,, ggeelleecceeğğee ıışşııkk ttuuttaaccaakk kkaayy--
nnaakkllaarrıınn ggeelleecceekk nneessiilllleerree aakkttaarrııllmmaassıı bbiizz aarraaşşttıırrmmaaccııllaarrıınn oolldduuğğuu kkaaddaarr bbuu
iişşlleerrllee uuğğrraaşşaann uussttaallaarrıımmıızzıınn,, eebbeevveeyynnlleerriimmiizziinn,, eeğğiittiimmcciilleerriimmiizziinn eenn bbaaşşttaa
ggeelleenn ggöörreevvlleerriinnddeenn bbiirrii oollmmaallııddıırr.. TTeekknnoolloojjiikk ggeelliişşmmeenniinn hhıızzllaannmmaassıı,, üürrüünnllee--
rrrriiiinnnn ffffaaaabbbbrrrriiiikkkkaaaallllaaaarrrrddddaaaa ddddaaaahhhhaaaa kkkkııııssssaaaa ssssüüüürrrreeeeddddeeee vvvveeee uuuuyyyygggguuuunnnn fifififi yyyyaaaattttllllaaaarrrrllllaaaa iiiimmmmaaaallll eeeeddddiiiillllmmmmeeeessssiiii kkkkaaaarrrrşşşşııııssssıııınnnnddddaaaa
dddeeeğğğeeerrrllliii eeelll sssaaannnaaatttlllaaarrrııımmmııızzz yyyoookkk ooolllmmmaaammmaaalllıııdddııırrr... EEElll sssaaannnaaatttlllaaarrrııımmmııızzzııınnn tttaaammmaaammmııı bbbiiirrrbbbiiirrriiinnndddeeennn
dddeeeğğğeeerrrllliiidddiiirrr... GGGüüünnnüüümmmüüüzzzdddeee bbbiiirrr çççoooğğğuuunnnuuu kkkaaayyybbbeeettttttiiiğğğiiimmmiiizzz eeelll sssaaannnaaatttlllaaarrrııımmmııızzzııınnn ttteeessspppiiitttiii vvveee
kkkaaatttaaallloooggglllaaarrrııınnnııınnn ooollluuuşşştttuuurrruuulllmmmaaasssııınnndddaaa kkkaaayyybbbeeedddiiillleeeccceeekkk hhheeerrr aaannn kkküüüllltttüüürrrüüümmmüüüzzz vvveee gggeeellleeeccceee---
ğğiimmiizz aaddıınnaa ddaa kkaayyııppttıırr..
GGGüüünnnüüümmmüüüzzzdddeee eeelll sssaaannnaaatttlllaaarrrııımmmııızzz iiillleee gggeeellliiişşşmmmiiişşş üüülllkkkeeellleeerrrllleee rrreeekkkaaabbbeeettt yyyaaapppmmmaaakkk iiissstttiiiyyyooorrr---
sssaaakkk gggeeeçççmmmiiişşşttteeekkkiii dddoookkkuuummmaaacccııılllıııkkk vvveee dddiiiğğğeeerrr eeelll sssaaannnaaatttlllaaarrrııınnnııınnn aaarrraaaşşştttııırrrııılllıııppp gggüüünnnüüümmmüüüzzzeee aaakkk---
ttaarrııllmmaassıınnıı ssaağğllaammaammaammıızz ggeerreekkmmeekktteeddiirr..
EEElll sssaaannnaaatttlllaaarrrııınnndddaaa TTTüüürrrkkk iiinnnsssaaannnııı dddaaaiiimmmaaa kkkeeennndddiiinnniii bbbuuulllmmmuuuşşştttuuurrr... KKKuuullllllaaannnııılllaaannn mmmoootttiiiflflfl eeerrr,,,
rrreeennnkkkllleeerrr vvveee kkkooommmpppooozzziiisssyyyooonnnlllaaarrrdddaaakkkiii iiinnnccceee zzzeeevvvkkkiii iiillleee iiiççç dddüüünnnyyyaaasssııınnnııı dddııışşşaaa yyyaaannnsssıııtttmmmaaasssııınnnııı
bbiillmmiişşttiirr..
EEElll sssaaannnaaatttlllaaarrrııımmmııızzzııınnn çççoooğğğuuu bbbiiirrrbbbiiirrrllleeerrriiinnndddeeennn eeetttkkkiiillleeennneeerrreeekkk gggeeellliiişşşiiimmmllleeerrriiinnniii dddeeevvvaaammm eeettt---
tttiiirrrmmmiiişşştttiiirrr... DDDoookkkuuummmaaa sssaaannnaaatttııınnnııınnn gggeeellliiişşşmmmeeesssiii iiillleee bbbeeerrraaabbbeeerrr iiişşşllleeemmmeee sssaaannnaaatttııı dddaaa gggeeellliiişşşmmmiiişşştttiiirrr...
BBBuuugggüüünnn gggeeellliiinnn ooolllaaacccaaakkk gggeeennnççç kkkııızzzlllaaarrrııımmmııızzzııınnn eeelll eeemmmeeeğğğiii,,, gggööözzz nnnuuurrruuu çççeeeyyyiiizzzllleeerrriii dddeee bbbuuu sssaaayyyeee---
ddee oorrttaayyaa ççııkkmmıışşttıırr..
9
AMASYA’NIN KÜLTÜREL YAPISI
Kültür Varlıkları ve Kentsel Dokunun El Sanatlarına Yansıması
Amasya’da doğmuş olan Coğrafyacı-tarihçi Strabon kentin akropolünü,
bugünkü kalesini, saray, mezarlar ( kaya mezarları ) basamaklı kaya tünelleri-
ni, köprülerini olduğu gibi bildirmektedir. Bugün Strabon’un söz ettiği birçok
eseri kentte ayakta görmekteyiz. Yeşilırmağa dikine inen tepede, yüksek bir
kaya üzerinde yer alan ve kente egemen durumundaki Harşene Kalesi, Pontus,
Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde onarılarak kullanılmıştır.
Kalenin, doğu ve güneyinden kente doğru inen surlar, bugün Kızlar Sarayı ola-
rak da bilinen Enderun Kalesi’ni oluşturduktan sonra ırmak kıyısına kadar ine-
rek kenti kuşatan aşağı surlarla birleşmektedir. Yeşilırmak üzerinde Meydan
Köprüsü, Madenus Köprüsü, Kuş (Kunç) Köprü, Alçak Köprü gibi köprüleri
bulunmaktadır.
Amasya’nın; Aynalı Mağara, Kral Kaya Mezarları, Kaleköy Kalesi, Ferhat
Su Kanalı, Burmalı Minare Camii, Halifet Gazi Kümbeti, Gök Medrese Cami,
Torumtay Türbesi, Bimarhane, Ezine Han ,Çağlayan Köprü, Fethiye, Gümüşlü,
Çilehane, Beyazıt Paşa, Yörgüç Paşa, Bedesten, Kilari Süleyman Ağa, Mehmet
Paşa , Sultan II. Beyazıt Camileri ile hamamlar, bedestenler ve türbelerden mey-
dana gelen zengin bir kültürel yapısı vardır.
Strabon
Coğrafyacı-tarihçi
10
AMASYA’NIN KÜLTÜREL YAPISI
Ticaret hayatı Osmanlı mahallelerine pek sokulamadı. Yerel birkaç satıcı ha-
ricinde mahalle aralarında imalat ve ticari faaliyetler neredeyse hiç görülmezdi.
Amasya’nın en eski pazarı dolayısıyla da en eski ticaret merkezi günümü-
zün Dere Mahallesi’nin ortasında kalıyordu. Bu mahallede 14. yy’da Moğol - İl-
hanlı Dönemi’nde, ırmak kenarındaki sahada Saraciye vardı (eyer ve ayakkabı
satılan yer ). 1372 yılında Şadgeldi Paşa tarafından bu bölgeye cami yaptırıldı ve
camiye de Saraçhane adı verildi. Kocacık Çarşısı ise günümüzde hala ayakka-
bı imalatı ve tamiri ile uğraşanların merkezidir. Çarşıdaki bedesten II. Beyazıt
Dönemi’nde, 1483’te yapılmış ve günümüzde de kullanılmaktadır. Bedestenin
güney kısmında, Kilari Süleyman Ağa Camii’nin arkasında 17.yy’dan yapılmış
bir hanın kalıntıları yer almaktadır. Taşhan diye anılan bu yerde tüccarlar at
ve eşyalarını bırakıp alış verişlerini yapıyorlardı. Bir zamanlar canlı bir ticaret
merkezi olan han, günümüzde otel olarak kullanılmaktadır. Buradan taşınan
bakır ve demir ustaları ile kalaycılar Amasya Belediyesi tarafından burmalı
Minare Camii arkasında yaptırılan yeni yerlerinde faaliyetlerine devam etmek-
tedirler.
Saat kulesi ve Köprüler
Percy Henry Algernon, 1870