Table Of ContentV. ULUSLARARASI V AN GÖLÜ
HAVZASI SEMPOZYUMU
09-13 HAZİRAN 2009-VAN
THE FIFTH INTERNATIONAL
SYMPOSIUM
OF V AN LAKE REGION
09-13 JUNE 2009-VAN
EDiTÖR-EDITED BY
Prof. Dr. OKTAY BELLi
THE SUBJECT OF KlZlL IA 'CA~·Z ,
A WORK OF LOGIC WRITTEN BY SAID
NURSI OF BITLIS, ITS SYSTEMATIC AND
ITS PLACE WITHIN THE LOGICAL
CONTEXT
ABSTRACT Hüseyin Subhi ERDEM*
n che environmenc/ cradieian of Islamic thinking Porphyrios' work called Isagoge which is an
I
ineroduction co AriscoreUan cacegories have a significanc place. Num~rous iocerprecacions on İsagoge
and Works resembling ic have been made.
various subjeccs oflogic. le has always been in che popular imaginacion. For this reason, Muslim
Philosophers have seen Isagogy asa guide book which consciruces a syscemacic in che solütion ofPhilosophical
İssues. Thus, almosc every philosopher has incorporaced a work in che framework of an ineroduction an
Isagogy by many works called Isagog,y were penned b. y Farab1, Ibn Sina, Ihvan-ı Safa, Ebher1 and so on.
__
Especially of co 14ch century many incerprecations and hashyahs were made on Ebher!s Isagogy. Though
many parts of che annocations ofEbheris Isagogy are prose, chere are also verse forms. One of chese is
Sullem'ul-Munevrak made by Alıdert Sullem'ul-Munevrak is composed of 100 verses.
This work was read in Occoman Madrasahs from 16.th century on in order co memorize che subjeccs
of logic. Annocacions on Sullem have been made as well. One of these annocacions was made by Bediuzzaman
Said Nurs1 under che name of Kızıl İ'caz . Ir can be considered co be one of che lasc annocacions made in
che hiscarical process. This work was wriccen in Arabic and published in Konya in 1965. In This study
che subjeccs, syscemacic and che status of Kızıl I'caz in Isagogy cradarian will be analyzed.
The main objective of Kızıl İ'caz, an annotaeian abouc Sullem'ul Munevrak, is co be a key in order co
1
explain ıt.k.ıneci ilahiye (divine wisdom). Therefore, ic begins w ith semancics of 'besmele'. Theo, ic is
emphasized that logic is che hearc of other sciences/ knowledge. Here, Ahderi's couplecs are caken as
refeı-eoce and according co cheir syscemacics, copies are·explained. In this sense, ic is emphasized chac "logic
proceccs ideas/nations from miscakes" and benefıts of logic are mencioned.
In Kızıl İ'caz, Nursi opens a seetion abouc che properness/caizlik of logic. He develops anapology against
che facc that some people in Islamic world cansicler logic of Ariscoceles as illicit (haram) and he liscs che
reasons. It is explained that in which environmencs logic may be manipulaced or ~~used. In a new
discussion, psychological and epistemological coherence of che composicion of logos/kelam is expressed.
This topic is investigaced under the seetion of remarks/ideas/casavvurat , however Nursi also pucs emphasis
on the psychological process. The concepc which is developed asa resulc of mencal process is namedas
*Associate Prof. Hüseyin Subhi ERDEM, Yüzüncü Yıl University, Faculry ofSciences and Lerrers, ,.
Department of Philosophy, Van-TURKEY, e-mail: [email protected], [email protected]
536
Hiist·ev Pa;a Camisi ve Kiilliyesi (Aİ. Öztiit'k)
"kavli şarih" and he comments on "kavli şarih" .
He explains "argument/delil", by comprehension, reconciliation and be agreement wirh . This way of
explanation is the contribution of Islamic logicians/ dialecticians to logic. Here, by taking che proportion
of correspondence of word and meaning, a classifıcacion is done. In concepr of "word", the fact whether
che word is composice or single is examined. Composition and singularicy is scrutinized noc only in
linguistic aspecc bur also in ontoldgical aspect. Then fıve universal is emphasized. In anather seccion, che
conneccion berween meanings and words are invesrigated. singulariry of word w ith respecc tomeaning
is scrutinized under five seccions. In anather way, aspecc of demanding and receiving information of word
is studied. It is mentioned that if the demand is coming from God it has the form of order, otherwise that
demand is a prayer. Words berween order and prayer are considered as requesrs. Then, explanations on universal
particular (sracemenrs) of propositions are done.
Topic of desetiption is investigaced in anorher seccion. Description is classified as definicion, illusı:ration
and dedaration. Investigating che concept of propositions, Nursi criticizes how the sernantic coherence
that is pointed out by the propositions deteriorated, under the title "muharrefat mukaddimesi" (dissorteds
preface). He mentions that this topic is analyzed ina detailed way in "Talikat" which is wricten by Gelenbevi
in Book of Burhan.
In Kızıl İ'caz, in che order of copies, opposition and conversion, syllogisme and cypes of syllogisme,
evidence come. Evidence topic is divided i mo cwo: intellecrual and recounting. Imellecrual evidence: rhecoric,
poetica, certain evidence, debare, sophisticated evidence are investigated.
Toeics of Kızıl İ'caz and Süllem'ül Münevnik which is annotared are not resericred to Porphyrios'
Isagoge. On the contrary, it isa book that coverş and facilirates internalizacion of all subjects of logic. It
summarizes the basic issues. In that way, it is coughc as a handbook in madrasahs.
537
BİTLİSLİ SAiD NURSİ'NİN "KIZIL-İ'CAZ"
ADLI MANTIK KİTABININ SİSTEMATİGİ,
KONULAR! VE GENEL MANTIK
KONTEKSTİ İÇİNDE DEGERLENDİRİLMESİ
Hüseyin Subhi ERDEM*
GiRiŞ Süllemü'l-Münevrak adlı eser Alıden tarafından
kaside formunda kaleme alınmış manzum bir
eserdir. Eser yüz beyitten oluşmaktadır. Alıderi'nin
• sagüd Geleneğinin Tarihsel Arkaplanı en meşhur eseri olan bu_kaside, :ımı. yüzyılın büyük
I
Kızıl İ'caz adlı mantık kitabı, Abdurrahman mantıkçısı Es!rüddin Ebher!'ye ait İsagG.cf adlı
Alıden'nin Süllemü'l-Münevrak fi ilmi'i- kitabın manzum şeklidir.
Mantık isimli eserine Bitlisli Said Nursi Esirüddin Ebheri (ö.1265), eserleri başta Selçuklu
tarafından yazılan haşiyedir. Haşiye, bir metnin ve Osmanlı medreseleri olmak üzere İslam
kenarına veya altına eklenen metni açıklayıcı yazı dünyasının pek çok yerinde asırlar boyu ders kitabı
veya not düşmedir. Böylece metnin anlaşılması ve olarak eleurulmuş önemli bir şahsiyettir. Felsefeden
güç kısımlarının açıklanması sağlanır. Haşiye matematiğe, astronomiden mantığa kadar birçok
geleneği kısa ve veciz yazılmış, izaha muhtaç alanda onlarca eser veren Ebher!, daha çok
eserlerin anlaşılmasında sıkça başvurulan bir Hidayetü'l Hikme ve İsaguci adlı eserleriyle şöhret
usuldür. Özellikle felsefi metinlerio okunınası ve bulmuş ve bir mantıkçı olarak tanınmıştır.
açıklamasının yapılması İskenderiye talim Ehberinin İsagG.dsi eserin telilinden sonraki
geleneğinden gelen bir usuldür ve bu usul felsefi dönemlerde İslam coğrafyasının hemen her
metinlerio talebeler tarafından anlaşılınasını sağlama yöresinde şerh edilmiş ve okuculmuşrur. İsagG.d
amacıyla,sürdürülmekte ve ders esnasında üzerine yapılan şerhlerden en meşhurları:
müderrisin başvurduğu bir yöncem olarak devam Büsameddin Hasen el-Kat! (ö. 1359), Şemseddin
ede gelmektedir. Bu fiili açıklama biçimi, Muhammed b.Hamza el-Fenar! (ö. 1431),
metinlerio yazı ortamında açıklanmasına başiye Hayreddin el-Bitlis! (ö. 145 1), Şihabeddin Ahmed
veya şerh biçiminde dönüşür. Şerh, bir eserin zor, b. Muhammed El-Ebd!, Nureddin Ali b İbrahim
anlaşılması güç yerlerini çözüp yorumlayarak eş-Şiraz! (ö. 1458), Zekeriyya b. Muhammed el
açıklama işlemidir. Müşkül konulan çözümleyip Ensar! el-Kahir! (ö. 1504), Hayreddin Hıdır b.
açıklamada bulunan eseriere şerh, şerh i yapana şarih Ömer el-AtG.fi (ö. 1546), Hakim Şah Muhammed
denir. Konumuz olan İsagoji geleneği damlindeki b. Mübarek el-Kazviru (ö. 1559), Muslihiddin ·
Süllemü'l Münevrak ve bunun haşiyesi olan Kızıl Mustafa b. Şa'ban es-Surur! (ö.1561), Nev'i Yahya
t· caz işte bu bağlamada değerlendirilmesi gereken Efendi (ö.1599), MuscafaMoster!, (ö.1707), Davud
eserlerdir. Kars! (ö. 1 ?49), AbdulUarif el-Acem!, Muhammed
*Doç. Dr. Hüseyin Subhi ERDEM, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü,
Van-TÜRKİYE, e-posta: [email protected], [email protected] .
538
V. Ul11slararası Van Gô'lii Havzası Sempozymmt
Hiiseyin Sttbhi ERDEM
The Fifth International Symposimn ofV4n Lake Region
b. İbrahim el- mevcuttur. Yine İsagud şerhi olan Süllemü'l
Hanbeli el-Halebi ve Muhammed b. İbrahim Münevrak üzerine yapılan son başiyelerden olan
Mansuri, Muhammed Şakir. Bu adları sayılan Kızıl İ'caz da Van'da son dönem medreselerde
İsagikl' şarihlerinden Hüsameddin el-Kitl' ile Molla okutulan bir mancık eseri olmuştur. Özellikle
Fe nar!' nin şerhleri üzerine çok sayıda haşiye üzerine şerh ve başiye yapılan Süllem'in müellifi
yazılmıştır. lıagud, geleneksel eğitim sisceminin Ahderi, Süllem'in "merdiven" anlamına geldiğini
bir gereği olarak N ureddin Ali b. Muhammed el beyan eder. Münevrak eecimi ise, nvr, nur, nevvir
Eşmuru ve Abdurrahman b. Seydl' Muhammed el gibi köklerden türecilmiş: çiçek açmak, bir şeyi
Abderı' (ö. 1576) tarafından manzum hale aydınlatmak, bir şeye ışık vurmak, aydınlatmak;
getirilmiş ve bu şekliyle ezberlenmek kaydıyla münevver kılmak, bilgitenmeyi aydınlanmayı
okutulmuştur. Ahder1, Ebherl''nin İsagud'sine istemek, bilgilenrnek ve bir problemi, bir sorunu
yaptığı şerhe Süllemü'l-Münevrak adı.ı;u vermiştir.4 açığa kavuşturmak, netleştirmek, meydana
İsaguc!yi şerhedenlerin isimlerindeki çıkarmak anlamlarını i_çe.rmekredir.6 _
mensubiyederden de anlaşılacağı gibi, Risaletü'l Süllemü'l Münevrak'a ilk şerh çalışması yine
Esiriyye fi'l-Mantık adıyla da bilinen Isagud, hem eseri manzum hale geeiren Abderi tarafından
Batıda hem de İslam dünyasında ilgiye mazhar yapılmıştır ve bu haliyle Osmanlı medreselerinde
olmuştur. 1625'ce T. Nofarandis tarafından tedris edilmiştir. Daha sonra üzerinde pek çok şerh
Larineeye çevrilmiş ve bu çeviri daha sonra Türkçeye yapıldığını gördüğümüz kıı?idenin en meşhur şerhi
ve İngilizceye de tercüme edilmiştir.5 Eser, Demenhurl' tarafından yazılmış olan İzahü'l
günümüzde Türkiye kütüphanelerinin pek çoğunda Mübhem min Meani's-Süllem'dir. Osmanlı
birden fazla nüshasıyla bulunmaktadır. Bunun ulemasından Rıfat Efendi tarafından Vesiletü'l
yanında İsagud Balkaniara kadar ulaşmış ve halen İkan adıyla yapılmış bir Türkçe tercüme ve şerhi
bölgede kütüphanelerde yazma nüshalar halinde de bulunmakcadır.7
varlığını sürdürmektedir. İsagud 'nin şerhi olan Yakın zamanlarda Süllemü'l Münevrak üzerine
Hüsam Karl' ve Fenarı adıyla anılan şerhler halen haşiye yazan Said Nursi, 1878'de Bidis'in Hizan
bölgemizde kütüphanelerde çok faı:klı baskılarıyla ilçesi İsparit nahiyesinin Nurs köyünde dünyaya
gelmiştir. 1888'de Medrese eğitimini tamamlamış
ve ardından 1892 yılında Bitlis Valisi Ömer
Paşa' nın evinde iki yıl kalarak tahsiline devam
etmiştir. 1894'de Van Valisi Hasan Paşa'nın
daveriyle Van'agiderek burada coğrafya, matematik,
jeoloji_, fizik ve kimya gibi müspet ilimleri
öğrenmeye başlamış ve üstün zekasından dolayı
Bediüzzaman lakabı verilmiştir. 1907'de eğitimle
ilgili projelerini padişaha sunmak üzere İstanbul'a
gitmiş, 1909'da 31 Mart Vakası nedeniyle Divanı
Harp mahkemesinde yarg.ılanmış ve beraat etmiştir.
Aksiyoner bir hayat süren Nurs~, 1923'ce Van'a
dönerek Erek dağında iki sene münzevi bir hayat
geçirir. Daha sonra Barla, Kascomonu, Emirdağ,
Afyon gibi yerlerde ömrünün kalan kısmını aksiyon,
mücadele ve mahrumiyec içinde geçiren Nursi,
el yazma isagoji kitabi na ornek nadiı· mr/erden
539
V. UlıtSlararası Van Gö"lii Havzası Sempozymmt
Hiiseyin Srtbhi ERDEM
The Fifth International Symposimn ofVan Lake Region
geleneğine bağlı kalarak eserler vermişlerdir. Gerçi
müslüman düşünürlerin kaleme aldığı İsagud
çalışmaları Porphyrius'un Eisagoge'sinden farklı
düzenleme ve sistematiğe sahiptirler. Antik Yunan
Kültürü yanında farklı bir kültüre sahip olan
müslüman düşünürlerin kendi değerler siscemine
bağlı olarak felsefi konuları ele alış ve açıklama
biçimleri, doğal olarak Ariscoceles geleneğine esas ca
bağlı olan eseriere ayrı bir mahiyet ve orijinallik
vermiştir. Bu eserlerde, İslam düşüncesi ve sorunları
. -~ ·-.~~.;ı.;.~ı\i.ıl!JI!;.J,\.!.II,~~:;i. .·!j çerçevesinde konulara işlevsellik kazandırılrmşcır.
wW~;.i;ıı~•'1.ı.3 ·-·~.w:-- '• j
;,j .,.;,;.ı;,.~_..-;·ı-J .,i,.cu.l.l.-•, .ı! JÜ~y- 7-.~ I(.~..ı.l1,:'~ J~:;::i;.ı-" - lı Bununla birlikte, İslam düşünce ve kültür
~· , ·c:· n-, ~·
~--;ip,;,ı..ıı\;-l!,:~~J~.ut';...,oııı!.;...L:ll,~.;ı i çevreninde Ariscoceles geleneğine bağlı olarak
-.:ıi~t.~~_;:,.~U~~~~,.-.;.i:~1!f.' . ·1
-j mantığı bilimlerin bir aleti olarak gören köklü bir
~-.;.~.~i~.V.·#.~·lu~~..p;ıı 1
-:::1?; : -,- ekol oluşmasının yanında, Ariscoceles mantığını
m/lemubnantik haıiyesi kızrl icaz ilk .sayfası varolan ve tedvin edilen ilimler için gerekli
görmeyen, aslında her dilin ve kültürün kendine
1960'da Urfa'da vefat edel ve geriye aksiyener ait içsel bir mantığı olduğunu.savunan, bu yüzden
yaşamı boyunca ortaya koyduğu, fikirlerini ve ilmi de dilde ve ifade gücünde içkin olan mantığın
çalışmalarını içeren büyük bir külliyac bırakır. gündeme getirilmesini savunan bir ekole de işaret
9
Kızıl İcaz adlı eserini Arapça kaleme alim Nursinin etmek gerekir. İslam düşünce tarihindeki bu
bu eseri 1965 yılında kardeşi Abdulrnecid Nurs! careışma'ya dair günümüzde yapılan kimi
tarafından şerhedilerek Konya' da Arapça harflerle değerlendirmeler, felsefe ve mancık ilmine yönelik
Muhammed Zahid tarafından yayınlanmıştır. İslam dünyasındaki antipacik tutum hakkında
yanlış kanıların oluşmasına neden olmaktadırlar.
t·
İsagücı ve Kızıl caz O halde hem Aristoteles geleneğine bağlı olan hem
Ariscoceles'in Mancık üzerine yazdığı eserlerden de muhalif hüviyecce ve alternatif görüş öne süren
Kategoriler'e giriş olarak Suriyeli Porphyrius düşünürlerin kendi fikri meselelerini açımlamaya
tarafindan ilk olarak kaleme alınan Eisagoge, mantık yönelik devasa çalışmalarını burada anmak gerekir.
ilmine d~ yazılmış en muhtasar eserdir ve bu eser
üzerine farklı kültürlere ait araştıtınacılar tarafindan İsagud ve Kızıl İ'caz'ın Sistematiği
çok sayıda şerh ve çalışma yapılmıştır. İslam düşünce Yukarıda da değinildiği gibi Kızıl İ'caz
evreninde şerh ve haşiye biçiminde telif edilen Ebherl' nin IsagG.cl' sine yapılan şerh üzerine yazılmış
Eisagoge kaynaklı eserlerin daha çok Ebherl'nin haşiyedir. Ebherl'nin İsaguci'sinin formacı ve
İsagucl'si üzerine yapıldığına detaylarıyla değindik konuların işieniş biçiminin Porphyriu.S'un
Bununla birlikte Ariscoceles sonrasında İslam Eisagoge'sinden farklı olduğu belircilrriişti.
düşünce evreninde Ariscoteles'in eserleri üzerine Porphyrius'un Eisagoge'siniq. içeriği şöyledir:
çok ciddi çalışmalar yapan bir gelenek oluşmuşrur. Cins üzerine, tür üzerine, ayrıin üzeri.ne,
Nicekim Ariscoceles düşünce tarihinde muallimi hassalözellik üzerine, ilinek üzerine, beş sesin
evvel, Farabi de muallimi sani olarak anılır. Farabi (genellerin) ortak karakterleri üzerine, cins ile
ve sonra halefi İbn Sina'nın yanında İlıvan-ı Safa ayrımın ortak karakterleri üzerine, cins ile ayrım
gibi daha pek çok düşünce çevresi Eisagoge arasındaki fark üzerine, cins ile türün ortak
-
..
~
540
. .
V. Ulttslararası Van Gö1ii Havzası Sempozyinmt
Hiiseyin Sıtbhi ERDEM
The Fifth International Symposium ofVa~ Lake Region
karakterleri üzerine, cins ile rür arasındaki fark mancık konularını ele alış biçimine benzemektedir.
üzerine, cins ile özelliğin ortak kaynakları üzerine, İslam dünyasında felsefe ile meşgul olan her ekol
cins ile özellik arasındaki fark üzerine, vb ... bu ve zac, 91 s~a gu~c ı" ka ı erne al mı şcır. tı Im.d ı'
açıklama biçimi Eisagoge'de beş rüınel olarak Porphyrius'un Eisagoge'si: Arisroteles1in
adlandırılan ci~s, tü.r (nev'i), ayrım (fasl), hassa, Kategorilerine bir giriş olmasına karşılık; Farabinin
ilinek ve bunların birbirleriyle ortak ve farklılıklarını İsagfı.ct'si: mancık'ın önermeler konusunu,
ortaya koyma rercibi üzerinedir. lO öneemelerin çeşitleri ve unsurlarını, tanım konusunu
Ehberi'nin eseri ise alcı bölümden oluşmaktadır. ve yine eserin girişinde kısaca ele aldığı beş
1. Lafızlarıo delaleti ve kısımları. tümelden oluşmaktadır. İlıvan-ı Safa ise, İsagficiyi:
2. Beş küll1: cins, nev'i, fas!, hassa, araz, şahıs, nev', cins, fasıl, hassa ve arazdan ibarec olan
3. Kavli şarih: açıklayıcı söz," tanım ve çeşitleri. alcı lafzın anlamı, ne oldukları, ortak ve farklı
4. Önermeler: çeşicleri unsurları ve birbirleriyle yönleri, düşüncede yer alan anlamlarını nasıl
olan ilişkileri, gösterdikleri gibi hus~ları içeren bir ~ser olarak
5. Aks: döndürm e areaya koyarlar. İlıvan-ı Safa'nın bu siscematiği
6. Kıyas: unsurları, şekilleri, nicelik bakımından onları Porphyrius ve İbn Sina'dan ayırır. İlıvan-ı
çeşicleri, Nicelik ve değer açısından kı yas çeşicleri: Safa'nın Isagfi.cisinde dil mantığı ve felsefi mantığın
burhan, cedel, hicabe, şiir ve safsaca.11 konu, amaç ve yararlarının incelenmesinin ardından,
Ebh er! nin İsagud'sirun içeriği ve formacı Süllem' de anlamlı lafızlar (elfazü'l dille ale'l mean.l) meselesi,
manzum biçime dönüşürken beyic şeklinde bu isim, isimlendiren (el-müsemmi), isimlendirilen .
konular daha özlü ifadelerle ve kavramlarla yansıtılır. (el-müsemma) ve İsimlendirme (er-tesmiye);
Bu yüzden özlü ifadelerle anlarılan mancık nitelendiren (el-vasıf), niteleme (el-vasf), nitelenen
konularının şerhi ve başiyesine ihciyaç olmuşcur. (el-mevsuf) ve nitelik (es-sıfa) gibi terirolerin ne
İşte Nursinin Kızıl İ'cazı böyle bir ihtiyacı oldukları, anlamları ve bunlar arasındaki ilişkiler
karşılamak amacıyla ele alınmıştır. Beyic şeklinde bağlamında kısaca değerlendiriJmektedir.13 Bundan
olan Süllem'in sisremaciğini yalın biçimde areaya sonra incelenen beş küll1 ya da beş lafız, İlıvan-ı
koymak Ebheri' nin İsagGd'si kadar .kolay değildir. Safa'da alcı lafız olarak ele alınır: burada şahıs, nev'i
Ama konular aynı eksende ele alınmaktadır. ve cins kavramlarının dış dünyadaki reel varlıkları
Süllem'in beyideri yukanda alcı maddede göstermeleri ve nitelenen (mevsuf) durumunda
sınıflandırılan konulara kısa öz ve veciz biçimde olmalarına karşılık; fasıl, hassa ve araz'ın zihindeki
değinmekredir. Said Nurs1, bu konulan hikmeci anlamları gösterdikleri ve nitelik (sıfat) durumunda
14
ilahiye çerçevesinde örneklendirmekte ve oldukları açıklanır .
açımlamaktadır. Nursinin bu yöncemine daha İlıvan-ı Safa'nın İsagfi.c1de ele aldığı konulardan
sonra değinilecektir. biri de bilgi, bilginin öğrenimi ve öğrecimidir. (el
Ebherln in İsagfidsi hacim yönünden küçük ol.ıiı.akla ilm ve't-teallüm ve't-ta'l!m). Bilgi, bilenenin
birlikte konuları yönünden çok kapsamlıdır. Belki (nesne), bilenin (özne) zihnindeki surerinden; sanat
de bu yüzden İsagfı.ct asırlar boyu gündemde ise bilen sanatkarın zihindeki bu suretleri dışa
kalmışrır. Başka bir perspektifren vurup, maddeye uygulamasından başka bir şey
değerlendirildiğinde Ebherl'nin mantığının, İbn değilCI.ir.15 Lafız-anlam ilişkisini beden-mb ilişkisine
Sina'nın siscematiği içinde ele alındığı ve benzecen İhvan'a göre, anlam ile lafzın bir araya
değerlendirildiği söylenebilir. Nicekim Ebber1nin gelmesiyle sözler, (ekavll) oluşur. İlıvan-ı Safa'nın
İsagffdsini oluşturan sistemacik yapı İbn Sina'~n bu açıklama biçimi, içerik yönünden
en-Necat ve Uyunu'l Hikme adlı eserlerindeki farklılaşrırılarak daha sonra Nurs1 tarafından da
541
V. U Imfararası Van Götii Havzası Sempozymmt
Hiiseyin Subhi ERDEM
The Fifth International Symposimn o/Van Lake Region
insanın cinsi ve faslını bağlayan nefesin ne tür bir "Bil ki, şüphesiz ilim gıdadır. Elbecre ki
gaybl durumdan k.imyevi bileşime geçtiği ve hazmedilmesi gerekir. Rahvan ve aceleci zihin
sonuçta sesin, harfın ve kelimenin oluşumunu hakikaclerin kaynağından tüketirnde bulunur, yani
sağladığı bilimsel bir şekilde açıklanır. 16 hakikare varır ama onu kendine mal edemez, sadece
İlıvan-ı Safa'nın IsagG.c!sinin daha çok düşünce nakleder. Ancak hakikar bu durumda onun elinde
dil-mancık ilişkileri konusuna ağırlık verdiğini parçalanır çoğalmaz ve genişlemez. Sonra zihin,
görüyoruz. İbo Sina'nın İsagG.d'si ise, el-Medhal hakikarin parçalarını coparlar, onlardan hafızasında
adıyla kaleme alınmış ve o, ilimler ansiklopedisi kümelenenlerio özelliklerini soyar, onları
malıiyerindeki eş-Şifa'ya giriş olarak tasarlanmış hazmermez ve bilgiyi büyücmez. Aksine hakikader
izlenimi uyandıran konulara değinmekcedir.17 necse zihne mal edilmemiş biçimde ham ve eaş gibi
Ebherl'nin IsagG.cl'si, "herhangi bir ilme yeni durur ve zihni bozar. Zihnin yüzeyselliği ve sapece
başlayanların bilmesi gereken hususları ortaya nakilciliği elem veren bir hastalıkcan daha şiddetli
koyma" şeklinde ~açlao~ırılmışcır. Onun bu sıkıncılar doğurur."20 O bu konuda, "Hakiki
amacı, Nurs! ca.rafi.İıdan k.aJ.eme alınan Kızıl I'caz'da mürşidi alim koyun olur kuş olmaz. Hasbi verir
da mantığın kimler tarafından faydalı bir ilim ilmini. Koyun kuzusuna verir hazm olmuş musaffa
olarak ele alınacağı ve değerlendirileceğine dair bir sücüoü; kuş verir ferhine (yavrusuna) luap alur
giriş yazmasına vesile olmuştur. Ona göre, genelde kayyını (kursağındaki özümsenmemiş ama salgıyla
mancık bir alet ilmidir ve doğru düşünmenin yoğurulmuş ham besini)"21 ifas:lesiyle ilmin
yollarını gösterir. özümsenerek insanlara aktarılmasını, koyunun
-"Mantık fikirleri hatadan korur, ince anlayışcan otları süt haline getirmesine benzermekce; ilmin
perdeleri kaldırır oj özümsenmemesini ise, kuşun yavrusuna kursağında
-Şimdi sen mantığın usul ve kuralarını öğren ki yığdığı özümseomemiş salgıyla ısiatılmış kay'a ya
fenlerini ve faydalarını coplayasın"18. da kay gibi yutmuş olduğu besirılere
Mancık zihnin bileyidir. Bileğitaşı ile benzecmekredir. Zihnin yüzeyselliği en şiddetli
keskinleomeyen bıçaklar bir şey kesemezler. Bu hastalıkcan daha şiddetli bir hascalıkcır. Bu yüzden
yüzden mantık ilmiyle, zihin ve aklı çalışurmanın mantık, insanın sözle konuşmasını takviye eder.
yöncemleri gösterilir. Zihinsel açıklığalkeskinliğe İdrakle konuşmasını (düşünrnesini, casavvur
sahip olmayarıların mancık ilmini yanlış etmesini) kuvveclendirir ve akıl kuvveti artırır.
22
uygulayacaklarına dair endişelerini de "Mantık Doğru tanımlamada bulunmasını sağlar.
öğrenmenfn hükmü kişilere göre farklılık gösterir. Aklın doğru işleyişi, akıl ve makulden oluşan
Kimileri için mancık ilmini öğrenmek menduptur; varlığın bütünlük içinde kavranmasıyla olur. Bu
23
çünkü mancık ilimleri camamlayıcıdır. Kimileri da müsebbib, sebep ve müsebbebin bir bütün
için de mantık ilmini öğrenmek mekruhrur; çünkü · olarak sistem içinde idraki ve bilinmesiyle
mancık bu kişilerin akıllarını karışcırır. Mancık mümkündür. Sebep dairesine bakıldığında Nurs!ye
ilmini öğrenmek gerekli ilmi aleyapıya sahip göre, "mukaddemat (öncüller) üzerine neticenin
olmayarılar için de haramdır. Kimileri için, mancık terectüp etmesi ad!dir; isri'dad! veya cevellüd!
ilmi mübahcır, çünkü bir ilmi bilmek bilmernekten değildir"24 yani, doğru akıl yürütme sonucunda
daha hayırlıdır. Yine mancık ilmini bilmek farzı yapılan bir çıkarımda, kı yas ca, öncüllerden sonucun·
kifayedir. Çünkü mancık akaidi eecbiz eder" şeklinde elde edilmesi zorunludur. Akli çıkarımda uygun
19
ifade eder. ve asli öncüller, sonucu zorunlu olarak ortaya
Nurs!, burada mantığın fayda verecek şekilde koyarlar. Oysa aklın bu işleyişinin doğadaki karşıLğı
kullanılmasına dair şöyle bir açıklamada bulunur: bir zorunluluk değil, isti'dada dayanır. Balıarda
542
. .
V. Ulti.Slararası Van Gô"lii Havzası Sempozythmt
Hüseyin Sttbhi ERDEM
The Fifth International Sympo.rimn ojVtdı_ Lake Region
çiçek açan ağacın daha sonra meyveye durması olmaz. Böylece beka varlık için şarttır. Vücut ve
böyle bir isti'dadın!kabiliyecin gereğidir. Ya da beka varlığın iki cüzüdür ve varlık için şarttır.
insandan bir çocuğun doğması da tevellüdidir. Vücut, mantıkla varlığın gayesini, varoluşunun
Burada sebep sonuç işleyişi varlıkların akıbetini ortaya koyabilir. Varolmak, vücuda
kabiliyederiyle i~gilidir. Aklın çalışması ise, doğru gelmek, ebedi bir varlık keyfiyerine sahip olmayı
düşünme ve aklın formel kuralları neticesinde gerektirir. Akibeti .ebediyet olan vücut için bu
oluşur. İşte mantık hem asklın çalışmasını salt seyri/gidişi idrak, mantık sayesindedir. Mantığı,
aklın formel işleyişi yönünden ele alırken diğer varlığın, varlığa gelişi, varoluşu ve gayesi ve akibeci
taraftan da aynı akıl, doğada varlıklarda olan biten yönünden anlamak mantıkla olur. İşte bu sebepten,
isti'dadi durumları da sebep-sonuç ilişkisi içinde mantık kurallarına uyan ve uymaya devam eden,
değerlenditir ve olgu durumuriu tespit eder. Ancak doğruluk ve İstikametten sapmaz. Burada mantık
Nurs! için salt olgu durumunda kalıp müsebbibi fikirleri hatadan korur, ince anlayıştan perdeleri
görmemek ve idrakten kaçınmak bizatihi doğru kaldırır, şimdi sen mant!ğın usul ve kurallarını
tanıma ulaşmayı sağlaı;naz. Ya da olgu durumunu öğren ki, fenlerini ve faydalarını toplayasın". İşte
bağlı olduğu tümel hakikar ve varlık sferiyle Süllem'in nazmı, mantığın amacına, ranımına,
ilişkilendirmemek, salt olguyu hakikat olarak karşıladığı ihtiyaca ve diğerilimler için vasıraolduğuna
. ed 26
görme ve aslında küll1 gerçekliği idrak edernemenin ışaret er.
sonucunu revlit eder. Bu durumda aklın Mantığa göre delillerini düzenleyen kimse,
sathi/yüzeysel düşünmesi, mantıksal yetinin doğru doğruluk ve iseikamerten sapmaz. Mantık
işletilmemesi neticesinden doğan, yüzeysel bir kurallarına uyan kimsenin delilleri sıhhat ve
hakikar anlayışını haklı kılar. Oysa bu olgu içinde istikamet üzere olur. Mantığın içinde kalarak doğru
kalarak hakikati doğrulama perspektifi, bizatihi bir tanım yapmak, ya da ilgilenilen bağlamda tam
hakikati ifade ermez. Bu yüzden mantığın gereğini bir tanım elde etmek için terimleri, kavramları
hem olumlayıp hem de olumsuzlayatak Süllem'in oluşturan, kavramların işaret ettiği gerçekliği
aşağıdaki beycini şöyle şerh etmektedir: sınıflayan, sınıflanciıran ve çerçeveleyen kavramın
"Bir dil için nahvin ifade ettiği mana gibi mantık işaret ettiği şeyin zati özelliğini, tikelliğini ya da
da diğer ilimierin kalbid ir". 25 tümelliğini gösteren ya da o kavramı aynı sınıfa
Nurs!: "Bil ki burada nazım mantığı sevdirmek, giren diğer türlerden ayıncı özelliği ile ortaya
onda fani olmak ona kemalatını inhisar ertirmek koyan işlem, mantık ve dil içinde kalarak yapılan
için tekid ve reşvikte bulunmaktır. Yaratılmışlar bir işlemdir. Burada mantık ve dilin sırurlarına
için mantığın varlığı şarttır. Çünkü mantık zihni de doğal olarak katmak gerekir. İşte bu işlem
yaratılmışların akledilmesinde ve aklermesinde "şey" hakkında ~ilgi ya da fikir oluşturmayı icap
gerekli olan bir özelliktir. İnsan, varlığın idrak ettirir. Fikir varlığın anahtarıdır. Ve varlıkr.aki
noktasında ve temsili makamında bulunmaktadır. sebepler silsilesini tahlil eder. Tabiattaki
Hikmet sırrıyla insanın varlığı ise kemale ulaşmayı determinizmi, kavramsal düzenekteki bağlam
ve yüce sanatkarı bilmeyi gerektirir. Kemale silsilesini ortaya koyar ve oradan gerekli bilgiyi
ulaşmak için aklın doğru ve istikamet üzere olması alır, terkip yapar ve sanatını icra eder. Bir akıl
şarttır. Aklın İstikameete olması ise, mantık bilmeyi yürütinede büyük terim, orta ter~ ve küçük
zorunlu kılar. O halde nerede vücut varsa orada terimin oynadığı rol, fikrin ortaya çıkmasında etken
mantık olmalıdır. Yani mantığın bekası vücut için konumdadır. İslam düşüncesinde insan varlık
şarttır. Ya da cüz'ün bekası varlık için şarttır. münasebetinde, salt kozalite ve dereeminizmin
Çünkü varlık bunu gerektirir. Aksi durumda vücut kapsamında olan yani meselelerio hallinde güdülen
543
V. U Imiararası Van Göiii Havzası Sempozymnu
Hiiseyin Sıtbhi ERDEM
The Fifth International Symposiımı ofVan Lake Region
sebep-sonuç; causa-effect/etki- tepki dairesinde sıkça kullanılan bir çıkarım ciliii olmakla birlikte
kalarak çözümlerneye çalışmak, yapılan işlemi eksik dedüksiyonu sadece belirleyici bir sistemariğİn
bırakmak anlamına gelir. Sebep-sonuç, causa effect temeli olarak görmemek gerekir. Bu yüzyıllarda
sorunların çözümünde gözerilen alandır ama bunun hukukta ve kelam ilmi dahilinde analoji ve
yanında müsebbibi de gözeterek olaylara, olgulara, tümevarımın sıkça kullanıldığına şahit olmakcayız.
doğaya, evrene daha kuşatıcı bir nazarla bakma, Çünkü bizatihi fıkıh ilminde analojinin ve
tam ve kamil fıkrin oluşmasına neden olur. Bu endüksiyonun çıkarım türü olarak kullanılması,
bakış aklın işleyiş biçimleri içinde küll'den cüz'e, bu ilirolerin dayandığı referansın episcemesinden
tümelden cikele ve tekile doğru olduğu gibi, ve recoriğinden kaynaklanan zorunlu gerekçelere
tekilden cikele ve tümele doğru bir akıl yürütmeye ve semanciğİn yapısına dayanmaktadır.
de dayanır. Akıl yürütme salt dedüksiyon ve
endüksiyonla kalmaz. Bunun yanında olguların Kızıl İ'caz'ın Retoriği
anlaşılmasında ~e hükmi.inlyargının ortak Mancık yüzyıllar boyunca, felsefenin ve
özelliklerinin ortaya çıkanlmasında analojinin de bilimlerin organonu olarak görülmüş ve ayrıca
önemli bir yeri vardır. Bu üç akıl yürütme türü, felsefi düşüncenin bir propedeucik'i (girişi) olarak
düşünce tarihi içinde özellikle Batı dünyası değerlendirilmiştir. Biı yüzden mantık iki bin yılı
açısından modern çağa kadar, aşan tarihi boyunca, oncoloji, metafizik, etik,
dedüksiyonltümdengelimin öne çıktığı bir sürece metodoloji ve retarikle iç içe·geçmiştir. Her ne
işaret ederken, aynı tarihsel süreçte İslam kadar geçen yüzyılın lojistikçileri mantığı bu
düşünürleri tümdengelim, türnevarım (İbn Hazm) özelliğinden soyutlayarak onu salt matematik diline
ve analojiyi, ilmi metodoloji olarak''sıkça indirgerneye çalışınışiarsa da, onlar da sonunda
kullanmışlardır. Batı düşünce tarihinde modern böyle bir indirgemenin sorunlu bir alan olduğunu
çağla birlikte türnevarım daha tercih edilen bir kabul etmişlerdir. 27 İşte bu genel çerçeve içinde
yöntem olarak çıkarımda bulunmanın akli ve ilmi mancık aklın işleyiş kurallarını ve buna bağlı olarak
dayanağı olmuştur. Endüksiyonun öne çıkması doğru düşünmenin formel çerçevesini veren bir
modern bilimlerin gelişmesi ve bağımsızlıklarıqı ilim olarak tanımlansa da, sonuçta akıl yürüemelerin
kazanmalarıyla da yakından alakalıdır. İslam içeriğini oluşturan materyal yüzünden önermeler
düşüncesinde ise, tümdengelim özellikle ıx. ve xıv. ve buna bağlı çıkarımlar/akıl yürütmeler sernancik
yüzyıllarda kaleme alınan kelam ve fıkıh ilminde yönden doğruluk kriterine tabi tutulurlar. Doğruluk
kriteri, önermenin işaret ettiği gerçekliğe uyup
uymadığı sorununu gündeme getirir. O halde
mancıksal ifadeleri formel yapısının yanında içeriksel
yönden de değerlendirmeye alma gerekliliği vardır.
Zaten mancık uygulamada önerme ve kıyasın konu ·
ettiği gerçeklik bakımından daima ilirolerin ispat
aracı olmuştur. Bu yüzderi mantığa ilimierin
organonu denilmektedir.' İşte mantığın ispat etme
gücüne dayanarak yüzyıllar boyunca çeşidi ilimler
kapsamında delillendirme ve ispatlama mantıksal
formlar dahilinde yapılmıştır. Mantığın bu
özelliğinİn modern çağda, salt tümdengelimsel
yöncem içinde kullanılarak uygulanması özellikle
husam katinin giı·iı sayfası
544
Description:The Fifth International Symposimn ofV4n Lake Region b. İbrahim el- Larineeye çevrilmiş ve bu çeviri daha sonra Türkçeye ve İngilizceye de Mübhem min Meani's-Süllem'dir. Osmanlı ulemasından Rıfat Efendi tarafından Vesiletü'l-. İkan adıyla . adıyla kaleme alınmış ve o, ilimler a
