Uygur Türkçesi

16 Pages·2013·0.16 MB·Turkish

by  Isa Sarı

TTÜÜRRKK DDİİLLİİ VVEE EEDDEEBBİİYYAATTII BBÖÖLLÜÜMMÜÜ

____________________________________________________________________________

UUYYGGUURR TTÜÜRRKKÇÇEESSİİ
DDEERRSS NNOOTTLLAARRII

______________________________________________________

22.. SSıınnııff -- 22.. DDöönneemm

______________________________________________________

İİssaa SSAARRII
wwwwww..iissaa--ssaarrii..ccoomm
GENEL BİLGİLER Uygur Türkleri Soğd alfabesini az olarak
kullanmışlardır. Daha çok, bu alfabenin kendi
Maniheizm alfabelerine uydurulmuş şeklini tercih etmişlerdir.
Moğollar da Uygurlardan görüp almışlardır. Bu dille
M.S. II. Y.Y.’da İran’da yaşayan din filozofu Mani ilgili ilk belgeler M.Ö.’sinin ilk yıllarına, 7., 8. ve 9.
tarafından kurulmuş bir dindir. Mani, insanın kötü asırlarına dayanır.
prensip tarafından yaratılmış olup; ancak doğru bilgi
ile tartılabileceğini iddia etmiştir. Maniehizm iki sınıfa Toharlar ve Tohar Dili
ayrılır:
1. Yeni kabul edenler Hint-Avrupa kökenli bir kavimdir. Hunların baskısı
2. Ermişler karşısında, aşağı yukarı M.Ö. 165’te bir ülkeye (?),
M.Ö. 128’de de Siston’a sığınmışlardır.
Bunların dışında on iki havari vardır ve on iki
havariler on iki piskopos yardım eder. Bu din, İran, Toharca, Hint-Avrupa dillerinin Asya’da konuşulmuş
Hindistan ve Çin’de; sonradan da Afrika, Güney bir koluna verilen addır. Bu dilin kalıntılarına Doğu
İtalya ve Japonya’da (M.S. 5. Y.Y.) ve nihayet Türkistan’da rastlanılır. 20. asrın başındaki kazılarda
Avrupa’da (M.S. 11. Y.Y.) yayılmıştır. Bu inanç bulunan Toharca metinler, Brahmi yazısı ile
sistemine göre yeryüzündeki iyi ve kötü birbirinin yazılmışlardır. Toharca dilinin birbirinden farklı iki
aynasıdır. kola ayrıldığı anlaşılmaktadır. Birinci kola Toharca A
veya Doğu Toharca adı verilmiştir. İkinci kola ise
Budizm Toharca B veya Batı Toharca denmektedir.
Toharca, Sanskritçenin ağır baskısı altında
Buda (Buddha), Sanskritçede “uyanık” manasına kalmıştır. Üzerinde pek çok araştırma yapılmış ölü
gelektedir. Budizm’in kurucusuna verilen adı bir dildir.
Gôtama idi. Kendisine Şiddharta (Snk. Amaçları
gerekleşen) ismi de verildiği gibi Şakyamoni (Sakya Halaçlar
aşiretine mensup keşiş veya veli) Bhagavat (efendi)
ve Tathâgata (eren) lakaplarıyla da anılmaktadır. Türk kabilesidir. 10. Y.Y.’dan beri İslam
Buda’nın tarihi bir şahsiyet olduğu sanılmıştı, fakat kaynaklarında adlarına rastlanılmaktadır. Oğuz
araştırmala onun gerçekten yaşadığını ortaya Kağan destanında bu ad “Kalaç” şeklinde yer
koymuştur. almıştır. İlk İslam coğrafyacılarının kanıtlarından,
Halaçların 10. asırdan çok daha önce Ceyhun
Budizm’in dört yüksek hakikati ve sekiz kat yolu Nehri’nin batısına ve güneyine geçerek bugünkü
olmak üzere iki doktrini vardır. Budizm’in Afganistan’ın güney bölümlerinde yaşadıkları
Protestanlık gibi doğduğu esnada hüküm süren anlaşılmaktadır. Bugün İran’da yaşayan Halaçların
dinin doğduğu infialden, bunlara karşı yükselen dilleri, eski özelliklerini koruyarak devam etmiştir.
protestodan doğmuştur. Halaç dili üzerinde Doerfer çalışmalarda
bulunmuştur.
Gerek Budizm, gerek Protestanlık birer ıslahat
hareketleridir. Uygur Alfabesi

Buda, M.Ö. 6. Y.Y.’da Hindistan’da yaşamıştır. Uygurlar, eserlerinin çok azını Soğd alfabesiyle,
Budizm’in amacı iyi insan olmak ve Nirvana’ya diğerlerini Soğd alfabesinden ıslah edilmiş haliyle
ulaşmaktır. Din bu düşünceler üzerine kurulmuştur. oluşturmuşlardır.
Tenasüf (reenkarnasyon) inancı vardır. Buda’nın
ölümünden sonra, insanlar onu tanrılaştırmışlardır. Soğd alfabesini ilk defa Karabalgasun abidesinde
kullanmışlardır. Araştırmacılar, bu alfabeyi görünce
Sanskritçe Uygur alfabesi sanmışlardır. Daha sonra bu yazının
Soğd yazısı olduğunu anlamışlardır.
Hint-Avrupa dillerinin Ârî (Arya) veya Hint-İran
bölümünün Hint koluna bağlı ölü bir dildir. Bundan sonraki dönemlerde Soğd alfabesinden
Sanskritçe, bilim ve edebiyat dilidir, konuşma dili ıslah edilmiş 18 harfli Uygur yazısı oluşturulmuştur.
değildir. Bu isimde bir millet yoktur. Sanskritçe Bu yazı sağdan sola doğru yazılır ve harflerin KB,
metinler genel olarak Devanâgari yazısı ile yazılır. KO, KS yazılışı farklıdır. Sonradan, muhtemelen
Brahmi ve Haroşti harfleri ile yazılmış Sanskritçe Çincenin tesiriyle yazının istikameti yukarıdan
metinler de vardır. aşağıya olacak şekilde değiştirilmiştir. Uygur
yazısını Türklerden Moğollar almışlardır. Kirik
Soğdça – Soğdakça alfabesine geçene kadar Uygur alfabesini
kullanmışlardır.
İran dillerinin doğu grubuna giren eski bir dildir.
Soğdça Orta Asya’da eski Soğdiana bölgesinde UYGUR TÜRKLERİ
yaygın olarak konuşulmuştur. Bu isimle bir millet
vardır; ancak tarihte yok olmuştur. Soğdakçanın bir 745 yılında Karluklar ve Basmıllar ittifak yaparak
kolu Tacikistan’ın bir bölgesinde konuşulmaktadır. Göktürkleri yendiler. Daha sonra 745-840 yılları
Aramî alfabesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. arasında (95 yıl) Orhun bölgesinde Uygur devleti
Bu yazının birkaç çeşidi vardır. kuruldu. İşte bu 95 yıllık dönem Uygurların “bozkır

Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 2/16
kağanlığı” dönemidir. Bu devletin başkenti ise Uygur alfabesinin ortaya çıkışı
Ötüken’e yakın olan Karabalgasun idi.
Köktürk yazısının yerine yeni bir yazı kabul edildi:
Bu devrede Moyun Çor adına 750-760 yılları Soğdaklardan alınan yazıya bir kaç harf eklenerek
arasında dikilen üç anıt Köktürkçe ile yazılmıştı. oluşturulan Uygurca. Bu evrede yazı malzemesi
olarak kağıt kullanılmaya başlandı. Bütün bu
Maniheizm’in kabulü gelişmeler dile de yansımıştır.

Uygurların üçüncü hükümdarı Bögü Kagan’dır. Bögü UYGURLAR VE TÜRK DİLİ
Kagan 762 yılında Mani dinine girmiştir (Maniheizm
M.S 3. Y.Y.’da İran’da, Hıristiyanlıktan sonra Manici çevreye ait metinler
Müslümanlıktan önce doğmuştur. Zerdüştlük ile
Hıristiyanlığın karışımıdır. Karanlıklar ve aydınlıklar Manici edebiyatta “nazım, manzume şiir” için
dünyasına sahiptir. İran’da yasak edildiği için, Orta Sanskritçeden geçme şlok ve Türkçe takşut
Asya’ya oradan da Çin’e yayılmıştır. Bu yayılma ise kelimeleri kullanılmıştır. Küg kelimesi ise daha çok
Soğdaklar sayesinde olmuştur. “Soğdaklar, Doğu ezgili şiir ve nazımlar için kullanılmıştır. Baş ve
İran kavmidir ve ticaretle uğraşmaktaydılar.” Mani Başik ise ilahi manasındadır.
dini Çin’de de yasaklandığı zaman Türk
hükümdarları Mani rahiplerini himayeleri altına Aprın Çor Tigin bir şehzadedir ve bu devrede çok
almışlardı. Uygurların ileri gelenleri de bu dini önemli bir isimdir. Bilinen ilk Türk şairidir ve
benimsemişlerdi). şiirlerinden ikisi günümüze kadar gelmiştir. Bu
şiirlerden birisi Mani dinini övmek amacıyla
Uygurların Göçü yazılmıştır. Diğeri ise “Sevgili” anlamında ve
Türkçedeki ilk aşk şiiridir. Bu şiirlerin nazım birimi
Kırgızlar, Uygurların bozkır kağanlığına son verince, dörtlüktür. Nakaratlar ise daha çok ikilik ve
Uygurlar başka topraklara göç etmek zorunda kaldı üçlüklerden oluşmaktadır. Bu şiirlerde mısra
(bu göçler, göç destanlarının muhtevasını teşkil sonlarında kafiye yoktur. Bunun yerine mısra
eder). Bu nedenle Orhun Vadisi’ni terk etmişlerdir başlarına kafiye yer almaktadır. Ahengi sağlayan ise
Orhun Vadisi yaklaşık bin yıl boyunca Türklüğün “aliterasyon”dur.
merkezi konumundaydı, fakat bu olaydan sonra
Orhun Vadisi Türklüğün merkezi olma konumundan Tahminen 930 yılında ve Köktürk harfleriyle yazılmış
çıktı. Eğer bu hadise olmasaydı, şu anda dahi olan Irk Bitig (Fal Kitabı), Mani çevresinde yazılmış
Türkler belki orada yaşıyor durumda olacaklardı. önemli bir metindir. İçinde dine ait unsurlar
Göçler sonucu, Kaşgar ve Balasagun bölgelerine bulunmakla birlikte dini bir eser değildir; bir fal
gelindi. kitabıdır. Her biri ayrı bir fal olarak yorumlanan 65
paragraftan meydana gelmiştir.
Kırgızlar 924 yılına kadar Orhun bölgesinde kaldılar.
Daha sonra Karahıtaylılar (Moğollar) Kırgızları Turfan’da bulunan Huastuanift adlı eser Mani dinine
Yenisey taraflarına gönderdiler. Uygurlar ise Doğu ait uzunca bir tövbe duasıdır. Bir bakıma İslâmî
Türkistan’a (Şincan bölgesi) geldiler. Bu bölgede ve tövbe duasına da benzemektedir. Maniciliğe ait bir
doğusunda Uygur devletleri kuruluyordu (Turhan ve çok kavram bu metin içerisinde yer alır. Cümle
Hoço Uygur devletleri). Turhan Uygur devleti, yapısı sağlamdır.
Çağatay hanlığına bağlı olarak 1308’lere kadar
yaşadı. Burkancı çevreye ait metinler

Üçüncü devlet Kansu bölgesinde kuruldu. Bu bölge Burkancı edebiyatta “nazım, manzume, şiir” kavramı
Şincan-Uygur otonom devletinin doğusunda yer için Türkçe koşug ve takşut; Sanskritçe şlok ve
almaktadır. Türklük tarihi bakımından önemli bir padak tabirleri kullanılmıştır. Ir kelimesi ise daha
devlet olmasının yanında, fazla uzun ömürlü çok şarkı manasına gelir. Bu devreden günümüze
olmamıştır. kalan 25 şiirin toplam mısra sayısı 1400’ü
bulmaktadır. Hemen hemen tamamı dini ve pek
Bu üç devletin halkları, bozkır bölgesinde çoğu özgündür.
yaşayanlara göre çok farklıydılar. Doğu
Türkistan’daki Uygurlar arasında Budizm Bu şiirlerde en önemli ahenk unsuru mısra başı
(Burkancılık) yayıldı. On ikinci asırda Maniheizm kafiyesidir. Nazım birimi çoğunlukla dörtlüktür ama
tamamen yok oldu ve Doğu Türkistan’da yaşayan sekizliklerden meydana gelenleri de vardır. “Öyle
Uygurlar arasında Budizm tek din haline geldi. Yerlerde” yani anı teg orunlarta ilk pastoral
Böylece Türklerin önemli bir kolu beş yüz yıl Budist şiirimizdir. Pratya-şiri ve Şıngku Şeli Tutung ise,
olarak yaşamış oldu. Uygurlardan adları bize kadar ulaşan önemli
şairlerdendir.
Bu nedenlerden dolayı, din, medeniyet ve yazıda
değişmeler görülür. Maniheizm’den Budizm’e; BURKANCI EDEBİYATTA NESİR
göçebe yaşamdan yerleşik yaşama ve Köktürk harfli
metinlerden Uygur harfli metinlere geçiş 1. Vinayalar
görülmektedir.
Vinayalar, Burkancı “rahip ve rahibelerin hayatını,
günlük yaşamlarını düzenleyen kuralları içine alır.”
Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 3/16
Sayıları çok değildir. Karmavâcana adlı vinaya, kitaplar halinde yazılmışlardır. Çatikler, Burkanların
manastır kıyafetinin kullanılışına dair bir metindir. çeşitli hayatlarını anlatan, olağanüstü olaylarla süslü
Pravâranâ ise bir Burkan rahibinin yağmurlu bir masallardır. İslâmî edebiyattaki menkıbeleri
mevsimde çekildiği inzivayı anlatır. Vinayavibhańga hatırlatırlar.
adlı metin manastır kurallarıyla ilgilidir.
Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi
2. Sudurlar adıyla meşhur olan Edgü Ögli Tigin İle Ayıg Ögli
Tigin (İyi düşünceli Şehzade ile Kötü Düşünceli
Bu kitaplarda, gerek tarihi Burkan’ın ve gerekse Şehzade) en tanınmış çatiklerden biridir. Bin Buda
bütün Burkanların verdikleri veya vermiş olduklarına mabetlerinde bulunan bu eserde, iyi bir şehzadenin
inanılan vaazlar bir araya toplanmıştır. Sudurlarda bütün canlılara yardım etmek ve canlıların birbirlerini
önce vaazın verildiği yer tasvir edilir. Sonra öldürmelerine engel olmak üzere çok değerli bir
müritlerden biri bir soru sorar ve Burkan da sorulan mücevheri ele geçirmek için çıktığı maceralı
bu soruya dayanarak vaazını verir. Vaaz bittikten yolculuk anlatılır.
sonra dinleyicilerden iki kişi konuyu kendi aralarında
tartışırlar. Eğer sonuç alınamazsa soru tekrar Altun Yaruk içinde bazı çatikler de vardır. Bunların
Burkana sorulur. Bu böyle sürüp gider. en meşhurlarından biri Şehzade ile Aç Pars
Hikâyesi’dir. Çatikte, açlıktan ölmek üzere olan bir
Uygurcaya çevrilmiş en hacimli sudur Altun parsı kurtarmak isteyen fedakâr şehzade anlatılır.
Yaruk’tur. Altun Yaruk, “altın ışık” manasına gelir. Parsın ölmemesi için şehzade kendisini ona yem
Beş Balık’lı Şıngku Seli Tutuŋ tarafından Çinceden eder.
Uygurcaya çevrilmiş olan eser, “tercümeden ziyade
müstakil bir adaptasyon”dur. Şıngku Seli Tutuŋ Dantipali Beğ hikâyesinde ise kendini feda eden bir
birçok eklemelerle eseri genişletmiştir. Hüen- geyiktir. Çaştani Beğ hikâyesinde Çeştani Beğ’in
Tsang’ın ünlü seyahatnamesini de Uygur ülkesinde yaşayan insanlara hastalık ve belalar
Türkçesine çeviren ve bu tercümede kullandığı getiren şeytanlarla mücadelesi anlatılır. Toharca’dan
“kavi” üslûbu dolayısıyla Reşid Rahmeti Arat Türkçeye çevrilmiştir. Toharca’dan çevrilen başka
tarafından eski Türk şairleri arasında gösterilen bir eser de Maytrisimit’tir. Eserde, Maitreya
Şıngku Seli Tutuŋ, Uygurlar çağı Türk edebiyatının Burkan’ın menkıbevî hayatı anlatılır. Maitreya,
en önemli simalarından biridir. Müslümanların mehdisi gibi, istikbalde gökten yere
inip insanları nirvanaya ulaştıracak olan bir
Araştırıcılar tarafından en iyi işlenmiş metinlerden Burkan’dır. Ülüş adı verilen bölümlerden meydana
biri olan Sekiz Yükmek (Sekiz Tomar) adlı sudur, gelmiştir ve dramatik özelliği ile dikkat çeker.
Uygurlar arasında çok yayılmış olan dinî bir eserdir.
Çinceden çevrilmiş olan Sekiz Yükmek, 3. Abidarmalar
Burkancılığa ait dinî-ahlâkî inanışlarla bazı pratik
bilgileri ihtiva eder. Kısa cümleleri, açık ve samimi Abidarmalar, Burkancılığın metafizik yönünü işleyen
ifâdesi, zengin kelime hazinesi ile dikkate değer bir eserlerdir. “Kuru, sıkıcı, ağır” bir ifadeye sahip olan
üslubu vardır. bu eserler, “Türkçenin ilim ve felsefe dili olarak da
kullanıldığını ve dilin imkânlarının zenginliğini gözler
Şinasi Tekin tarafından işlenen Kuanşi İm Pusar önüne sermektir”. Abidarim Kıınlıg Koşavarti
(Ses İşiten İlâh), “Asil Dinin Nilüfer Çiçeği” adlı Şastir adlı eser Çinceden tercüme edilmiş hacimli
sudurun bir bölümüdür. Eserin konusu, Kuanşi İm bir eserdir.
adlı bir Bodisatva’nın (Burkan adayının) canlı
varlıkların sıkışık anlarında Hızır gibi yetişerek 4. Diğerleri
onlara yardım etmesi ve Nirvana yolunu
göstermesidir. Çinceden çevrilen eserine nerede ve Küentso (Hüen-Tsang) Biyografisi adıyla tanınmış
kim tarafından tercüme edildiği bilinmemektedir. eserin Burkancı Uygurlardan kalan eserler arasında
Tercüme ve istinsah tarihleri 13. asırdan önce önemli bir yeri vardır. Bu eser, Küentso adlı Çinli bir
olmalıdır. Burkan rahibinin 630-645 yılları arasında Türkistan
üzerinden Hindistan’a yaptığı seyahati ve Çin’deki
Çince’den çevrildiği tahmin edilen ve Semih Tezcan hayatını anlatan bir seyahatname ve biyografidir.
tarafından işlenen İnsadi Sudur, “rahiplerin karşılıklı Şıngku Seli Tutuŋ tarafından tahminen 10. asrın
olarak birbirlerine günahlarını anlatma” törenleri ile birinci yarısında Uygurcaya çevrilmiştir. Eser, 7.
ilgilidir. Eserde Sundarî Kız adlı bir çatik de vardır. asırdaki Türk ülkeleri hakkında müşahedeye
dayanan bilgileri dolayısıyla bizim için çok önemlidir.
1328’de Çinceden çevrilen, tahta baskıları da Tercüman, bu eserde şiirle nesir arası “kavi”
bulunan Yitiken Sudur büyü ile ilgili bir metindir. üslubunu kullanmıştır.
Kşanti Kılguluk Nom Bitig adlı sudur ise bir günah
çıkarma kitabıdır.

3. Çatikler

Sudurlar içinde yer alan ve Uygurların çatik dediği
jâtaka türü, Uygur dil ve edebiyat metinleri arasında
özel bir yere sahiptir; çünkü bunlar bazen bir hayli
uzun masallardır. Çok defa da sudurlardan ayrı
Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 4/16
UYGUR METİNLERİNİN BULUNMASI1 ve mağaraların birinde duvarla örülü bir hazine
bulunduğunu duymuştu. Manastırların koruyucusu
1890 yılında Doğu Türkistan’ın Kuça şehrinde iki Vang adlı bir Çinli rahip, Stein’e önce eski bir el
Türk köylüsü üzerinde yazılar bulunan bir kayın yazması vermiş, fakat daha sonra duvarın
ağacı kabuğunu İngiliz subaylarından Bower’e aralıklarını sıvayarak gizli kütüphaneyi iyice
satarlar. Bu küçük kabuk üzerindeki yazılar saklamıştı. Stein bin bir türlü dil dökerek Çinli rahibi
Sanskritçe’dir ve miladın 4. asrına aittir. Bu sayede sonunda ikna edebilmişti. Örtülü kütüphane
Sanskritçe birden bire 600 yıl geriye gitmiştir. İki yıl açıldığında Stein’in gözleri hayretle açıldı. Yerden
sonra Fransız seyyah Dutreil de Rhin, Hotan tavana kadar dizilmiş el yazmaları bütün odayı
şehrinde miladın 2. asrına ait bir yazma eser bulur. doldurmuştu. Stein bu eserlerden bir kısmını 24
Bunlarla birlikte birbirinden farklı 17 dil ve 24 alfabe sandığa doldurarak ülkesine götürdü. Sekiz
ile yazılmış binlerce yaprak, 15-20 yıl gibi kısa bir Yükmek, Irk bitig, Huastnuatif gibi önemli eserler ve
zamanda ilim dünyasının önüne yığılıverir. Anı Teg Orunlarta ie Pratya-Şiri’nin manzumeleri de
dahil olmak üzere pek çok eser burada ortaya
Doğu Türkistan’a yapılan ilk eser Finlilere ve çıkmıştır.
Ruslara aittir. Daha sonra Macar asıllı İngiliz Aurel
Stein Doğu Türkistan çöllerine daldı. Stein, 1900 Bu sıralarda Fransız ekspedisyomunun başkanı
yılının 29 Mayısında çıktığı ve Yarkent, Hotan gibi Pelliot da bu büyük keşfi haber almıştı. Pelliot’un bir
şehirleri dolaştığı bu ilk seferinden bir yıl sonra 12 özelliği vardı: Hangi dilde, hangi alfabe ile yazılmış
sandıkla döndü. Sandıklar el yazmaları ve antika olursa olsun ve hangi çağa ait bulunursa bulunsun
eserler ile doluydu. Bunu gören Almanlar hemen bütün yazmalar sırlarını Pelliot’a döküveriyordu.
harekete geçtiler ve Albert Grünwedel Yani Pelliot ilk bakışta eserin ne olduğunu
başkanlığındaki ekspedisyom2 1902 Kasımı ile 1903 anlayabiliyordu. 1908’in 3 Mayısında Pelliot Vang ile
Martı arasındaki ilk Turfan seferinden 46 küçük uzun müzakerelerden sonra içinde Prens
sandıkla döndü. 1904 yılında bu defa Albert Kalyanamkara ve Papamkara hikayesinin de
August von Le Coq’un başkanlığında ikinci bir bulunduğu önemli eserlerle Paris’e döndü. Başından
sefer düzenlendi ve 1905 yılında Grünwedell de bu ve sonundan eksik olan bu eserin bir yaprağı da
heyete katıldı. Bu seferde pek çok Uygur yazması Stein tarafından Londra’ya götürülmüştü.
ele geçirilmişti. Burkan mehdisi Maitreya hakkındaki
Maytrisimit adlı büyük eser de bu seferde bulunanlar Stein ve Pelliot’tan sonra Japonlar da Kont Otani
arasındaydı. başkanlığında bir heyet gönderdiler. 1909-1911
yılları arasında Rus bilginlerinden Malov da bölgeye
1906-1907 yılları, Doğu Türkistan’daki araştırmaları gitti. 1913-14 yıllarında A. von Le Coq
en yoğun ve Uygurca eserler bakımından en verimli başkanlığındaki Alman heyeti tekrar sefere çıkmıştı.
devresidir. Bu yıllarda Doğu Türkistan’ın kumlarla Fakat bu sıralarda ortalık karışmış ve Doğu
çevrili vahalarında birbirinden ayrı üç heyet Türkistan’da isyanlar başlamıştı. 1913 haziranında
dolaşmakta, şehir harabelerini ve Budist mabetlerini üçüncü seferine çıkan Stein, bütün tarım havzasını
didik didik etmekteydiler. Alman heyeti ikinci önce güneyden doğuya, sonra kuzeye ve batıya
seferinden daha dönmeden 1906 yılında Stein ikinci giderek dolaşmıştır. Ürken atının ayakları altında
seferine çıkmıştı. Aynı yılın 15 Haziranında yola ezilmiş, haftalarca yatmış, fakat bundan sonra hiçbir
çıkan Paul Pelliot başkanlığındaki Fransız heyeti 1 şey olmamış gibi yine araştırmalarına devam
Eylül’de Kaşgar’a varmış ve oradan Kuça yolu etmiştir. Bu son seferinden 1914 yılında 182
üzerindeki Tumşuk harabelerine dalmıştı. sandıkla dönmüştü.

Stein, ikinci seferine Bin Buda mağaralarını3 görmek Japonlar da, kendi dinleri olan Burkancılığın tarihiyle
amacıyla çıkmıştı. 1907 yılında mağaralara gelmiş ilgili çok önemli eserlerin bölgede bulunması
dolayısıyla 1908-1914 yılları arasında Taçibana

başkanlığında bölgede araştırmalar yapmışlardır.
1 Araştırma ve çalışmaların kronolojisi:
Heyet, bölgede bulduğu pek çok eseri Kyoto’ya
1898: Klementz götürmüştür.
1900: Sir Aurel Stein
1902-03: Albert Grünwedell Bu tarihten sonra uzun bir müddet Doğu Türkistan
1902-04: Kont Otani seferi yapılamaz olmuştu. 1. Dünya savaşı çıkmış,
1904-07: A. Grünwedell - August von Le Coq Çin’de ihtilal meydana gelmiş ve yeni hükümet
Çin’deki eserlerin yurtdışına çıkarılmasına izin
1906-07: Sir Aurel Stein
vermez olmuştu.
1906-08: Paul Pelliot
UYGUR METİNLERİNİN ÜZERLERİNDE YAPILAN
1908-14: Taçibana
ÇALIŞMALAR
1910-11: Malov
1913-14: A. von Le Coq Eserler üzerindeki incelemeler, eserlerin ortaya
1913-14: Sir Aurel Stein çıkarılmasından sonraki ilk beş-on yıllık zaman dilimi
1927-29: Sven Hedin
2 Bir heyet ile birlikte yapılan bilim gezisi, keşif
seferi iyi korunmuşlardı. 11. asırdaki Tangut istilası
3 Bin Buda mağaraları, Budist hacıların bağışlarıyla sırasında Budist rahipler kıymetli yazmaları
5.-11. asırlar arasında dağlara oyulmuş Budist manastırlardan birine taşımışlardı ve kapısını
manastırlarıydı. Yol üzerinde bulunmadıkları için duvarla ördükleri bir odaya gizlemişlerdi.
Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 5/16
içerisinde yapılmaya başlandı. Eserlerin bir kısmı öğrencilerindendir). Dizi Doğu Berlin’de başlamış,
dizi halinde bir kısmı ise tek olarak karşımıza şimdiki birleşik Berlin’de ise devam etmektedir.
çıkmaktadır.
Kitap Halindeki Yayınlar
Dizi halindeki yayınlar
Irk Bitig (Fal Kitabı), Stein tarafından Köktürkçe
Eski Uygur Türkçesi ile ilgili beş adet dizi şeklinde uzmanı olan Thomsen’e getirilmiş ve 1912 yılında
yayın vardır. Bu dizilerden birincisi, önemli bir Thomsen tarafından çözülüp yayımlanmıştır. Bu
Uygurca uzmanı olan Müller’e ait Uigurica adlı dört kitabı Türkiye’de Hüseyin Namık Orkun dört ciltlik
ciltlik eserdir. Bu dizinin ilk kitabı 1908 yılında dizisi içerisinde ikinci kitabında yayımlamıştır.
yayımlanmıştır. Dördüncü cildi ise 1931 yılında
Gabain tarafından tamamlanmıştır. İlk üç cildi Müller Prens Kalyanamkara ve Papamkara adlı hikaye
yayımladığı için eserin yapımcısı olarak o Pelliot tarafından 1914 yılında neşredilir.
gösterilmektedir.
Malov’un Sarı Uygurlar arasında bulduğu Altun
İkinci dizi Türkçesi ismi “Eski Türkçe Çalışmaları” Yaruk da 1913-1916 yılları arasında Radloff ve
olan ve 1909-1912 yılları arasında altı cilt olarak Malov tarafından yayımlanır. Bu eser yedi yüzden
neşredilen eserdir. Rusya’da Radloff tarafından fazla sayfadan oluşmaktadır ve içerisinde sadece
Almanca olarak yayımlanmıştır. Uygur harfli metinlere yer verilir. Saadet Çağatay6
1945 yılında Altun Yaruk’tan İki Parça adlı eser
Üçüncü dizi, Almanya’da yayımlanan ve Türkçe ismi yayımladı. Ceval Kaya, Altun Yaruk’un tamamının
“Hoço’dan Türkçe Mani Metinleri” olan, Turfan transkripsiyonunu7 ve dizinini de hazırlamıştır.
seferlerine bizzat katılan ve Alman heyetinin
başkanı olan A. von Le Coq’un 1911-1922 yılları Sekiz Yükmek, 1915’te Japonya’da neşredildi; fakat
arasında üç kitap olarak neşredilen eserdir. en iyi neşri Türk Turfan Metinleri adlı dizi içerisinde
altıncı kitaptadır. Bunların dışında 1928’de Radloff
Dördüncü dizi yine Türkçe ismiyle “Türkçe Turfan ve Japon Nobuo Yamada, Uygur hukuk belgelerini
Metinleri” (Türkische Turfantexte) olan on kitaplık yayımlanmışlardır. Oğuz Kağan Türkiye’de Arat
bir dizidir. Willy Bang4 ve Annemarie von Gabain tarafından, Hüen-Tsang adlı biyografi ise 1935-
tarafından hazırlanmıştır. Bang, ilk beş kitabı 1938 yılları arasında Hongaben tarafından
Gabain ile birlikte yazmıştır. Eserin geri kalan beş yayımlanmıştır. Hüen-Tsang üzerinde, Semih
kitaplık kısmı ise Gabain tarafından ve Uygur ile Tezcan 1975’te çalışmıştır.
Karahanlı Türkçelerinin en büyük uzmanı olan
Reşid Rahmeti Arat5’ın katkılarıyla hazırlanmıştır. Eski Türkçe’nin Grameri adlı eseri Gabain
Altıncı kitapta en iyi işlenmiş metin olan Sekiz yayımlamış, Marcel Erdal ise 2004 yılında İngilizce
Yükmek yer almaktadır. Yedinci kitabı, sadece Arat olarak neşretmiştir. Ahmet Caferoğlu,
1936’da yayımlamıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan Azerbaycan’dan İstanbul Üniversitene gelmiş ve
sonra ise Gabain seriyi tek başına devam ettirmiştir. Almanya’da doktorasını yapmıştır. İlk Uygurca
Ekip, bu on kitabın dışında bir de analitik sözlüğü 1934’te çıkarmış, 1968’de ise genişletmiştir.
(gramatikal) indeks hazırlamıştır. Bu indeks Fakat 1977’de Klaus Röhrborn tarafından fasiküller
kitabında, dizin içerisinde bulunan tüm kelimelerin halinde yayımlanan Uygurca Sözlük, bu sözlüklerin
anlamları, nerede yer aldıkları vb. bilgiler en kapsamlısıdır.
bulunmaktadır.
1959 yılında Doğu Türkistan’da Maytrısimit’in yeni
Beşinci dizi “Berlin Turfan Metinleri” adını nüshaları bulundu ve Geng Şi-min tarafından
taşımaktadır. Turfan’dan getirilmiş ve Berlin’de tanıtıldı. Aynı yıl Dolkun Kamberi tarafından
muhafaza edilen metinlerden oluşmuştur. 1971 Maytrısimit ve Kutadgu Bilig’i bir sahne eseri olarak
yılında yayımlanmaya başlamış ve yayımı halen değerlendiren doktora çalışması yapıldı.
devam etmektedir. En son 2001 yılında dizinin 21.
kitabı yayımlamıştır. Bu dizi sadece Uygurca
metinleri içine almaz. Turfan’da bulunmuş başka
dillerdeki metinler de bu dizide yayımlanmaktadır.
Dizi, Georg Hazai ve Peter Zieme tarafından
hazırlanmıştır (Zieme, Gabain’in üçüncü nesil

4 Willy Bang, Uyguristliğin bir numaralı ismidir.
Başlangıçta Germanist idi. Daha sonradan 6 Saadet Çağatay da Tatar Türklerindendir.
Türkoloji’ye geçiş yapmıştır. Çok önemli öğrenciler Almanya’da doktorasını yapmış ve Türkiye’de
yetiştirmiş ve bir ekol haline gelmiştir. D.T.C.F.’de Türkolog olmuştur. Tatar liderlerinden
5 Arat, 1933 yılında Türkiye’ye gelmiştir. O yılda, birinin kızıdır.
Birinci Üniversite Reformu yapılmıştır. Bu reform 7 Transkripsiyon, harflerin çözümlenmesi;
ile İstanbul Darulfünun’u İstanbul Üniversitesi transliterasyon ise harflerin okunması işlemidir.
adını almıştır ve üniversite kadrosunda değişiklikler Örneğin: Transliterasyon ‘YS’N kelimesinde sadece
yapılmıştır. Arat da doçent olarak o yıl üniversitede harfleri gösterir. Transkripsiyon ise bu kelimeyi
işe başlamıştır. ESEN olarak çözümler.
Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 6/16
UYGUR TÜRKÇESİNİN DİL ÖZELLİKLERİ f. -sAr eki Köktürkçede zarf-fiil eki olarak
kullanılırken Uygurcada bu ekten sonra şahıs
Gabain, Uygur metinlerini y ve n ağzı olmak üzere zamirlerinin kullanılmasıyla şart kipi oluşmuştur.
iki ağız grubuna ayırır. Köktürkçedeki ń (ny) sesini
n’ye çeviren metinler n ağzını, y’ye çevirenler ise y Örn: bar-sar men (gitsem), teg-ser siz (ulaşırsanız)
ağzını oluştururlar. Mani metinleri çoğunlukla n, vs.
Burkan metinleri ise y ağzını temsil eder. Köktürkçe
ile Uygurca arasında sesler, ekler ve söz varlığı Söz Varlığı
açısından fazla fark yoktur.
Morris Swadesh tarafından yüz temel kelimenin
Ses Özellikleri karşılığı hazırlanmıştır.

a. Köktürkçenin ń’si Manici Uygur metinleri ile Örn: 1. ad: ad/at | 2. ağaç: ıgaç/sögüt | 3. ağız: agız
Köktürk harfli Uygur metinlerinde n, Burkancı Uygur | 4. ateş/od: ot | 5. ayak: adak … gibi.
metinlerinde ise y’dir.
Köktürkçe ile Uygurcayı birbirinden ayıran alan
Örn: dindir. Uygurcada bulunan Mani ve Budist dinlerine
ańıg ~ anıg/ayıg (kötü) ait olan kelimeler Köktürkçe’de yoktur. Sanskritçe,
koń ~ kon/koy (koyun) vs. Çince, Soğdakça ve Toharcadan alıntılanan
kelimeler Türkçenin yapısına uydurulmuştur. Örn:
b. Köktürkçede kelime içi ve kelime sonundaki b Skr. jâtaka > Çatik veya Skr. Sûtra > Sudur vs. gibi.
sesleri çoğunlukla w olmuştur.

Örn:
ebir- > ewir (çevirmek)
sebin- > sewin- (sevinmek) vs.

Biçim Özellikleri

a. Köktürkçede sadece kişi, konçuy gibi insanla ilgili
kelimelerde kullanılan +lAr çokluk eki, Uygur
Türkçesinde her türlü isim, sıfat ve zamirde
kullanılabilir hale gelmiştir.

Örn:
bu-lar (bunlar), köl-ler (göller) vs.

b. Köktürkçede ilgi hali eki ünlülerden sonra +Iŋ,
ünsüzlerden sonra ise +nIŋ biçimindeyken
Uygurca’da her iki biçimde de +nIŋ biçimindedir.

Örn: teŋriler- iŋ > teŋriler - niŋ vs.

c. Yükleme hali eki Köktürkçede de Uygurcada da
üç türlüdür (+(X)g, +nI, +n), fakat Uygurcada bazen
+nI ekinin anılan zamirler dışında da kullanıldığı
görülür.

Örn: teŋri-ni, buz-nı vs.

ç. Köktürkçede bulunma hali eki +DA çıkma hali için
de kullanılırdı. Uygurca’da ise çıkma halinin asıl eki
+DIn’dır.

Örn: orunlık-tın (tahttan), töpü-din (tepeden) vs.

d. Uygurcada Köktürkçeden farklı olarak -yUK ekli
görülen geçmiş zaman vardır.

Örn: tüşe-yük men (düş gördüm), ba-yuk sen
(bağladın) vs.

e. Köktürkçe’de gelecek zaman -DAçI eki ile
yapılırken Uygurcada -gAy ile yapılmaya başlandı.

Örn: barma-gay sen (gitmeyeceksin), bir-gey biz
(vereceğiz) vs.
Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 7/16
SEKİZ YÜKMEK
yirlida yerde
Sekiz bilgi, Sekiz tomar anlamlarına
gelmektedir. Eserde beş duyu organı ve bazı “Tanrılar tanrısı burkan yerde ve gökte vaaz
manevi bilgiler anlatılmıştır. etmiş”

Sekiz Yükmek’in bölümleri şunlardır:
03 säkiz yükmäk yarumïš yaltrïmïš ïduq
1. Köz bilig (görme) darnï täk wip
2. Kulgak bilig (duyma)
3. Til bilig (tatma) yarumış parlamak
4. Burun bilig (koklama) < yaru- | yaru – mış
5. Etüz bilig (< et + öz bilig “dokunma”)
6. Köŋül bilig (gönül) yaltrımış parlatmak, aydınlatmak
7. Adra-tigre bilig (akıl-ayırma bilgisi) <* ya – l – tır – mış
8. Aġılık bilig (hazine bilgisi – dini kitaplardan
bahseder) ıduk gönderilmiş, kutsal
< ı – d – uk
İZAHAT8
darnı büyü formülü
01 namo but namo dram namo sanġ
takwip Çince “sekiz yükmek”
Budizmin kutsal sözleridir. Bütün Uygur
metinleri bu sözlerle başlar. “3 erdni” (3 “Gökte ve yerde parlamış, aydınlatmış,
cevher) denir.9 gönderilmiş sekiz yükmek...”

namo eğilme, saygı, hürmet
< Skr. namos 04 atlïy sudur nom bitig . bir tägzinč .

but Buda, burkan atlıġ adlı, isimli
< Skr. buddha / < Çin. biuat at – lıġ

dram akide, şeriat, asli madde sudur dini kitap, Skr.sutra (Burkan’ın
< Skr. dhârma verdiği vaazı içeren kitap)

sang cemaat, topluluk nom di, dini kaide, din kitabı veya
< Skr. sangha / < Toh. sank bir bölüm; hayatın safhaları
< Soğd. < bum | Yun. nom
“Budaya saygı, dini kurallara saygı, cemaate
saygı” bitig yazılı nesne, kitap
< Çin. piêt (fırça)
< bit – i – g (bit- = yaz-)
02 täñri täñrisi burqan yarlïqamïš, täñrili
yirlidä bir sıfat olan bir

tanrı tanrısı tanrılar tanrısı tegzinç10 dalga, tomar halinde kitap (teg-
: değmek, ulaştırmak)
burķan han, hükümdar, buda < teg – (i) – z – i – n – ç
< bur + ķan (han)
“... adlı dini kaideler kitabı bir ulaştırmadır.”
yarlıkamış buyurmak, emretmek, vaaz
etmek
yar – (ı) – l – ı – k – a – mış 05 ančulayu ärür mäniň äšitmišim : yimä bir
ödün uluy uluyï

tanrili gökte ançulayu böyle, bu gibi; şöyle, şu gibi
< ançu – la – y – u

8 q=ķ * y=ġ * ï=ı * w=v * č=ç * š=s * ä=e * ñ=ŋ
9 Raha, cevher, maddi-manevi değeri olan her şey. 10 teg-: değmek * tegiz-: değdirmek, ulaştırmak *
Snkr. “tri atna” tegzin-: ulaştırılmak, değdirilmek
Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 8/16
< alk-: bitmek, son bulmak)
erür i- fiili, ‘-dır’, ‘-dir’ ek fiili < alk – ı – ġ
< er – ür
orduda sarayda
meniŋ benim
< men – ing ontın on (10)
< on – tın
eşitmişim işitmek
< eşit – miş – i – m “... kanunlu, töreli şehirde, çok büyük sarayda
on...”
yime yine
< yim – e [yana > yene > yine}
08 sïnarqï burqanlar ulušintin kälmiš ärüš
ödün vakit, zaman öküš bodistw-
< öd – ü – n
sıngarkı: cihetteki, yöndeki
uluġ uluġı ulular ulusu < sıngar – kı
< ul – luġ ulu – ġı
uluşıntın ülke
“Beniş işittiğim şöyledir: yine bir vakit ulular uluş – ı – n – tın11
ulusu...”
kelmiş gelmiş
< kel - miş
06 tüķäl bilgä biliglig täňri tänrisi burqan
waišali adlïy erüş öküş pek çok
< ökü – ş

tükel tam, eksiksiz bodistw Buda namzeti kişi, burkan
< tük – e – l (<*tü – m gibi) adayı < Skr. Bodisattw

bilge derin bilgi, hikmet sahibi “... cihetteki burkanlar ülkesinden gelmiş pek
< bil – ge çok burkan aday(lar)ı...”

biliglig bilgili
< bil – i – g – lig 09 lar bu yirtäki tört türlüg tirin quwrayï
birlä yarlïqayur
waisali < Skr. Buda’nın bu vaazı
yaptığı Hindistan’da bir şehir yirteki yerdeki
< yir – te – ki
“... eksiksiz hikmet sahibi, tanrılar tanrısı
burkan, visale adlı...” tört dört

türlüg türlü (ġ düşmüştür)
07 nomluy törülüg balïqta, kiň alqïy orduda,
ontïn tirin cemaat, topluluk.
tir-: derle-, topla-
nomluġ kanunlu (dini kanun) < tir – i- n
< nom - luġ
kuwragı kavramak, toparlamak
törülüg töreli < kuvra – ġ – ı
< törü (töre) (ö>ü)
< törü - lüg birle beraber
< bir - le
balıkta şehirde (balçıktan türemiş?)
< balık - ta yarlıkayur vaaz etmek
< yar – (ı) – l – ı – k – a – y –
kiŋ geniş ur
< kiň – i – ş

alķıġ geniş, büyük
11 ül: hisse, pay * üleş- < ül – e – ş * ülüş: ülke
Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 9/16
“... yerdeki dört çeşit cemaat topluluğu ile vaaz 11b tizin čokidip
ediyorlar.”
tizin dizini
< tiz – i – n
10 ol ödün tïdïysiz bodisatw ol quwray
arasïnta ärür ärti çökidip çöküp
< çök – i – d – i – p
tıdıġsız pervasız, engel tanımayan
< tıd – ı – ġ – sız “...dizini çöküp...”

arasınta arasında
< ara – sı – n – ta 12 iligin qawsurup tänri tänrisi burqanqa
inčä tip ötüg
erür erti i- fiili
< er – ür er – ti iligin elini
< ilig – i – n

“O zaman pervasız bodisatva, cemaat kawsurup kavuşturmak (kavuşturup)
arasında bulunuyordu.” < kaw(u)s – ur – u – p

ince şöyle
11 ötrü olurmïš orunintin örü turup <* inç – e

ötrü12 sonra tip diye
< öt – (ü)r – ü
ötüg rica, dileg (ötün-: dilemek, arz
olurmış oturduğu etmek, rica etmek)
<* olt – ur – mış < öt – ü – g

orunıntın yerinden (kastedilen: taht) “... elini kavuşturup, tanrılar tanrısı Burkan’a
< orun – ı – n – tın şöyle diye rica:”

örü tur- ayağa kalkmak
< ör – ü tur – u – p 13 ötünti : tänrim, bu čambudiwip atlïy
yirtinčütäki tïnlïy-
“Oturduğu yerinden ayağa kalkıp...”
ötünti et- yardımcı fiili
< öt – ü – n – ti
11a on ägnin tonïn birtin ačiïnïp
čambudiwip dünya, yeryüzü
oŋ sağ < Skr. Jambudvipa

engin omuz (egin) yirtinçüteki yeryüzündeki
< egin – i – n < yir – tin – çü – te – ki

ton elbise tınlıġ nefesli, canlı
< ton – ı – n < tın – lıġ – lar

birtin birden “... etti. Ey tanrım; bu, dünya adlı yeryüzündeki
< bir - tin canlı[lar]...”

açınıp açılıp
< aç – ı – n – ı – p 14 lar bir ikintikä turqaru, änilki sansïz
tümän ažunta bärü
“... sağ omzuyla elbisesini birden açıp...”
ikintike ikinciye13

12 Bağlama edatıdır. Bulunduğu cümleyi bir sonraki 13 -ntk: Sadece iki kelimesi ile birlikte kullanılır.
cümleye bağlar. Bugün kalıplaşmış olarak “ikindi” kelimesinde
Hazırlayan: İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 10/16