Upiór: historia naturalna

378 Pages·2021·35.68 MB·Polish

by  Łukasz Kozak

UPIÓR
Zamiast mitologii są naoczne świadki
Mickiewicz, Dziady, część III
ŁUKASZ KOZAK
Historia naturalna
OBRAZY
ALEKSANDRA WALISZEWSKA
EVVIVA
L'ARTE
Na okładce i w książce wykorzystano obrazy Aleksandry Waliszewskiej
Projekt okładki: Jerzy Gruchot, Fuli Metal Jacket
Fotografia autora: Marek Szczepański dla Newsweek Polska
Recenzenci
Dr hab. Piotr Grochowski, prof. UMK
Dr hab. Wojciech Kruszewski, prof. KUL
Redakcja: Izabela Michalska
Korekta: Zuzanna Guty
Opracowanie tekstów źródłowych: Malin Sendor
Skład: Jacek Malik, Studio Artix
Druk i oprawa: Drukarnia Read Me
Copyright © by Łukasz Kozak
Copyright for this edition © by Fundacja Ewiva Larte
ISBN 978-83-956895-3-6
Fundacja „Ewiva Larte”
ul. Racławicka 23/20,02-601 Warszawa
e-mail: [email protected]
www.ewivalarte.org
EVVIVA
L'ARTE
Wydanie drugie, Warszawa 2021
Spis treści
Przedmowa................................................................................................. 9
Wstęp............................................................................................................. 13
Upioryzm.............................................................................................. 13
Wykluczeni spośród wykluczonych............................................. 15
Wielkie iluzje ..................................................................................... 18
W stronę „słowiańskiego szamanizmu"?.................................... 25
Upiory i krytycy................................................................. 29
Niedostatek dawnych bogów....................................................... 29
Pogrzebany zabobon....................................................................... 31
Dziecko wulkanicznej zimy ......................................................... 32
Nieczysty łakomca............................................................................ 34
Nicość ................................................................................................. 36
Polacy ................................................................................................. 38
Linneusz wśród otwartych grobów ............. 41
Wieszcz............................................................................................... 41
Systema naturae............................................................................... 43
Wilno, Renfrew County, Ontario................................................ 45
W tej wiosce nie ma upiorów ....................................................... 47
Wieszczyca ........................................................................................ 5°
Hexenmeister ...................................................................................... 52
5
Upiór
Antica strega....................................................................................... 57
Ukraina ............................................................................................. 63
Mogiła lingwistów .......................................................................... 68
.................................................................................................... 72
O pochodzeniu gatunków ............................................................. 77
Żywy upiór......................................................................... 79
Śmierć Michała Matkowskiego .................................................. 79
Głos wołający na stepie.................................................................. 81
Spalenie upiorów we wsi Nahujowice........................................ 88
Dziecko bez kości............................................................................ 92
Dwie dusze chłopa.......................................................................... 95
Mleko i krew..................................................................................... 97
Der Ubyr-Mensch ............................................................................ 102
Walka w obłokach ......................................................................... 109
Nieśmiertelny Wieszcz ................................................................ 117
Schadzki z umarłymi................................................................... 123
Agrafena .......................................................................................... 127
Ciało upiora...................................................................... 131
Pactum ............................................................................................. 131
Ciała wyklęte................................................................................... 136
Upiory i święci ............................................................................... 143
Znaki przyrodzone......................................................................... 150
Czerwony jak upiór....................................................................... 157
Pacjent Zero..................................................................................... 161
Krew upiora..................................................................................... 171
Ciało subtelne................................................................................. 181
Ciało zmysłowe .............................................................................. 188
Pośmiertne życie płciowe............................................................. 193
Strzyga i gender.............................................................................. 195
Upiorobójstwo.................................................................. 201
Profilaktyka..................................................................................... 201
// infinite_loop ............................................................................... 204
Lukaszettel........................................................................................ 206
6
Spis treści
Policzek od lewicy ........................................................................ 210
Populus tremula .............................................................................. 214
Maruszka i Maruszka .................................................................. 219
Rydel ................................................................................................. 223
Magdalena i Magdalena.............................................................. 227
Serce w płomieniach..................................................................... 233
Upiorobójcy i rytuał ..................................................................... 240
Upiorobójstwo oświecone............................................................ 252
Polska .............................................................................. 265
OK Boomer ...................................................................................... 265
Pieśń pogańska .............................................................................. 271
Upiór polityczny ............................................................................ 281
„Szamany, czyli wieszcze”............................................................ 285
Lubię to ........................................................................................... 291
Aneks. Wybór źródeł.............................................................................. 293
Wzmianki przed 1800 rokiem............................................................ 295
1. Pleban Michał z Grabownicy i trup z Lalina, 1529 .... 295
2. Kobieta z Rzęsnej, 1572........................................................ 296
3. Kobieta z Kleparza, 1624..................................................... 297
4. Szklarka z Warszawy, 1625................................................. 298
5. Pierre des Noyers do Ismaela Bouillau,
13 grudnia 1659 .................................................................... 299
6. Casus de Strygis, 1674............................................................. 300
7. Artykuł wielce niezwykły, maj 1693.................................. 302
8. Strzygi i strzygonie, 1679-1722.......................................... 304
9. Strzyga z Sandomierza, 1693.............................................. 306
10. Upiór i upierzyca, 1716.......................................................... 307
11. Polski upierz, 1722 ................................................................. 308
12. Strzyga, czyli upiór, 1735 ..................................................... 311
13. Wielebne panny zakonu św. Benedykta z klasztoru
w Jarosławiu, 1748-1757................................................... 312
14. Upiory i maleficia, 1753 ........................................................ 313
15. Biskup kamieniecki, 1757..................................................... 314
16. Zaraza we wsi Kucza, 1762 ................................................. 315
7
Upiór
17. Żywy upiór, 1771...................................................................... 316
18. Nieupiorowiarski, 1771.......................................................... 317
19. Diabeł w swojej postaci, 1772.............................................. 322
20. Diabeł w swojej postaci, część II, 1777 ............................ 323
21. Vampirismus albo udawanie upiorów, 1793 .................... 329
22. Żywe upiory na Podolu, 1800............................................ 330
Prace etnograficzne ................................................................................ 332
23. Upiory na Rusi...................................................................... 332
24. Strzygoń.................................................................................. 333
25. Wieszczy i opi ........................................................................ 336
26. Wieszczy.................................................................................. 338
27. Wieszczy w XX wieku ........................................................ 339
28. Wieszczy w Kanadzie.......................................................... 342
Doniesienia prasowe ..............................................................................
29. Przypadek Maryny Warlin, 1801 ..................................... 344
30. Przypadek ze Strzepcza, 1845............................................ 345
31. Przypadek z Cieklina, 1851 ................................................. 345
32. Przypadek z Osowy, 1861..................................................... 347
33. Przypadek z Leska, 1867 ..................................................... 347
34. Przypadek Ochnika, 1869................................................... 348
35. Przypadek Szafrańcowej, 1869 ........................................... 349
36. Przypadek Grzegorza Tarabasza, 1871............................. 349
37. Przypadki z Tuchli i Sławska, 1873.................................. 350
38. Przypadki z Tuchli i Sławska cd., 1873........................... 351
39. Przypadek Jaremy Chlipeckiego, 1873 ........................... 352
40. Przypadek Gutowskiego, 1887(3) ..................................... 353
41. Przypadek z Wierzbowca, 1906 ......................................... 353
42. Przypadek matki Dettlaffowej, 1913 ................................ 354
43. Przypadek Joanny Millerowej, 1933................................ 355
Przedmowa
Expect poisonfrom the standing water. [...]
The man who never alters his opinion is like standing water,
& breeds reptiles of the mind.
William Blake, The Marriage of Heaven and Heli
Książka ta powstała niespodziewanie. Początkowo pracowałem nad
wyborem źródeł na temat polskich wierzeń ludowych, przeznaczo­
nym dla anglojęzycznych czytelników (wydanym równolegle jako With
Stake and Spade. Vampiric Diversity in Poland). Zakładałem, że sprawa
jest prosta - wystarczy przecież przełożyć materiały zebrane przez
Oskara Kolberga, fragmenty Nowych Aten Chmielowskiego i Diabła
Bohomolca oraz rozproszone etnograficzne drobiazgi. Wciąż myśla-
łem jednak o przekazanych przez te źródła informacjach w deprecjo­
nujących kategoriach „mitologii niższej" lub „demonologii ludowej",
narzuconych przez pokolenia etnologów i historyków. Ciekawość
skierowała mnie jednak w stronę materiałów dotąd zupełnie zigno­
rowanych przez badaczy - zacząłem przeglądać dawną prasę, akta
sądowe, rozprawy teologiczne czy marginalizowane relacje ukraińskie
i kaszubskie. Dopiero wtedy dotarło do mnie, że nie mam do czynienia
z „mitologią”, a raczej „antymitologią" - zapisem rzeczywistych wyda­
rzeń, życiem i śmiercią, emocjami i działaniami osób z krwi i kości.
9
Upiór
Ludzi, którymi wzgardziła oficjalna narracja historyczna i których
świadectwa zostały odrzucone przez dotychczasowe badania. Zrozu­
miałem, że piszę o czymś więcej niż „mit”, choćby był to najważniejszy
bądź nawet jedyny, mit Słowiańszczyzny. Pozbyłem się więc akade­
mickiego podejścia, nauczyłem się cierpliwie i z szacunkiem słuchać
głosu umarłych. Tak narodził się Upiór.
Kolejne części Upiora powstawały w szczególnym okresie. Gdy
wybuchła pandemia, pisałem o żywych trupach rozsiewających zara­
zę. Kiedy pracowałem nad rozdziałem o romantycznych rewolucjo­
nistach, rozpoczęły się wystąpienia negujące przestarzały porządek.
Kilka dni przed momentem, w którym piszę te słowa, znów pojawiły
się głosy o „końcu historii”, które historia słyszała już wielokrotnie
i jak na złość, wciąż nie chce się zakończyć. Jeśli książka ta rzeczywi­
ście wpłynęłaby choć trochę na zmianę postrzegania naszych dziejów,
uznałbym, że mój wysiłek się opłacił. Historia bowiem się nie kończy:
trwa, a zmienia się wyłącznie nasza jej percepcja i interpretacja - i tego
procesu nie należy się ani lękać, ani się przed nim wzbraniać.
Nigdy nie ukończyłbym pracy nad książką, gdyby nie pomoc
ze strony dużego grona znakomitych badaczek i badaczy: historyków,
etnografów, regionalistów, filologów i językoznawców. Swoimi konsul­
tacjami, radami, materiałami oraz przekładami źródeł wspierali mnie:
Kamil Stachowski, Andrij Saweneć, Anna Loba, Wiesław Malinowski,
Katarzyna Pękacka-Falkowska, Marcin Kotowski, Edouard Benichou-
-Samson, Adam Gorlikowski, Paweł Maciejko, Tomasz Jurek, Jan
Perszon, Jan L. Perkowski, Marcin R. Pauk, Michał Choptiany, Mi­
chał Heintze, Ewa Kaźmierczyk, Łukasz Zołtkowski, Dawid Martin,
Daniel Wojtucki, Jacek Tlaga, Miłosz Sosnowski, Hubert Ossadnik,
Tomasz Wiślicz, Arkadiusz Siwko, Paulina Kowalczyk, Martyna
Osuch, Wojtek Kordyzon i Piotr Paluchowski. Za pomoc w dostępie
do materiałów (zwłaszcza w obliczu pandemii) dziękuję przyjaciołom
z Biblioteki Narodowej, Biblioteki Jagiellońskiej i Muzeum Narodo­
wego w Krakowie: Grzegorzowi Kosele, Barbarze Dzierżanowskiej,
Joannie Dziewulskiej, Żanecie Kubie i Krzysztofowi Frankowiczowi.
Osobne wyrazy wdzięczności składam osobom, które pomagały mi
w początkowych etapach pracy nad źródłami: Malin Sendor, Swie-
tłanie Rudowicz, Katarzynie Bielickiej, Damianowi Kwapisiewiczowi,
10