Untitled - Alma Mater UJ - Uniwersytet Jagielloński

113 Pages·2011·13.05 MB·Polish

ALMA MATER
miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego
numer specjalny 136/2011
SPIS TREŚCI
ADRES RE DAK CJI
31-109 Kraków, ul. Piłsudskiego 8/1
tel. [phone], fax [phone]
e-mail: alm [email protected]
www.Al ma Ma ter.co me.to
Grażyna Stochel – DLACZEGO CHEMIA? ........................................................................................... 5
CHEMIA TO DLA MNIE DOBRY WYBÓR
RADA PRO GRA MO WA – z prof. Adamem Bielańskim rozmawia Rita Pagacz-Moczarska ...................................................... 8
Zbigniew Iwański Alicja Rafalska-Łasocha – MARIA SKŁODOWSKA-CURIE – KOBIETA NIEZWYKŁA ................. 12
Antoni Jackowski
SCIENTIA
Zdzisław Pietrzyk
Aleksander B. Skot nic ki
Maria Nowakowska – ZAAWANSOWANE FUNKCJONALNE
Joachim Śliwa
MATERIAŁY POLIMEROWE .......................................................................................................... 16
Roman F. Nalewajski – POJĘCIA CHEMICZNE W UJĘCIU TEORII INFORMACJI ......................... 19
OPIEKA ME RY TO RYCZ NA Jerzy Datka – SPEKTROMETRIA W PODCZERWIENI ...................................................................... 21
Roman Dziembaj – KATALIZA I FIZYKOCHEMIA CIAŁA STAŁEGO ............................................. 23
Franciszek Ziejka
Zbigniew Sojka – W WIELOWYMIAROWYM ŚWIECIE KATALIZY
NIC NIE JEST OCZYWISTE ............................................................................................................. 26
REDAKCJA Stanisław A. Hodorowicz – KRÓTKA REFLEKSJA O KRYSZTALE
Rita Pagacz-Moczarska – redaktor naczelna I KRYSTALOGRAFII ........................................................................................................................ 28
Zofi a Ciećkiewicz – redaktor Elżbieta Szczepaniec-Cięciak – HISTORIA CHEMII NA UJ ................................................................. 29
CHEMIA ZWIĄZKÓW HETEROCYKLICZNYCH
Anna Wojnar – fotoreporter
– z prof. Krystyną Bogdanowicz-Szwed rozmawia Rita Pagacz-Moczarska ...................................... 32
PROFESOROWIE ZAKŁADU CHEMII ORGANICZNEJ ................................................................... 36
WSPÓŁPRACA Janusz Szklarzewicz – NOWY BUDYNEK WYDZIAŁU CHEMII
Barbara Rys NA KAMPUSIE 600-LECIA ODNOWIENIA UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO ............. 37
Zbigniew Sojka, Pior Kuśtrowski – W RAMACH FUNDUSZY STRUKTURALNYCH ...................... 40
Alicja Rafalska-Łasocha
Andrzej Barański – DZIAŁANIA NA RZECZ ZACHOWANIA
ZAGROŻONYCH ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH ....................................................................... 42
Wiesław Łasocha, Alicja Rafalska-Łasocha – DLACZEGO SŁONECZNIKI VAN GOGHA
BRĄZOWIEJĄ? ................................................................................................................................. 45
Małgorzata Barańska – WYDZIAŁ CHEMII UJ WŚRÓD NAJLEPSZYCH
WYDZIAŁÓW CHEMICZNYCH EUROPY .................................................................................... 49
WYDAWCA
Gabriela Konopka-Cupiał – PRAKTYCZNA CHEMIA Z UJ ............................................................... 50
Uniwersytet Jagielloński Marek Frankowicz – KONFERENCJE DZIEKANÓW
31-007 Kraków, ul. Gołębia 24 WYDZIAŁÓW CHEMICZNYCH ..................................................................................................... 52
PRZY GO TO WA NIE DO DRU KU
Opracowanie grafi czne i łamanie
Agencja Reklamowa „NOVUM”
www.novum.krakow.pl
Korekta – Ewa Dąbrowska
Elżbieta Białoń
DRUK
Drukarnia Pasaż sp. z o.o.
30-363 Kraków, ul. Rydlówka 24
Okładka:
projekt pierwszej strony: Karolina Chorązka-Paluch
czwarta strona: fot. Alicja Rafalska-Łasocha
Redakcja nie zwraca tekstów nie za mó wio nych,
zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów
i zmian redakcyjnych w nadesłanych tekstach,
nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń
Numer zamknięto 18 maja 2011
ISSN 1427-1176
nakład: 4500 egz.
KONTO:
Uniwersytet Jagielloński
PEKAO SA 87124047221111000048544672
z dopiskiem: ALMA MATER – darowizna
SCHOLARIS
Artur Michalak – KSZTAŁCENIE NA WYDZIALE CHEMII UJ ......................................................... 54
Jacek Młynarski – MIĘDZYNARODOWE PROJETY DOKTORANCKIE .......................................... 58
Szczepan Zapotoczny – INTERDYSCYPLINARNE STUDIA DOKTORANCKIE .............................. 60
Wojciech Macyk – NAUKI MOLEKULARNE DLA MEDYCYNY ...................................................... 60
Zbigniew Sojka – STUDIA MAGISTERSKIE W JĘZYKU ANGIELSKIM .......................................... 61
Paweł Kościelniak – CHEMIA SĄDOWA NA WYDZIALE CHEMII UJ ............................................. 62
Zofi a Kluz, Michał M. Poźniczek – CHEMIA NIEJEDNO MA IMIĘ .................................................... 66
Adam Juszkiewicz – UDZIAŁ PRACOWNIKÓW WYDZIAŁU CHEMII UJ
W TWORZENIU NOWYCH SZKÓŁ WYŻSZYCH W MAŁOPOLSCE ........................................ 69
Karol Dudek, Marzena Krzek – NAUKOWE KOŁO CHEMIKÓW UJ ................................................. 72
POSTAWILI NA CHEMIĘ – z Magdaleną Garnysz, Moniką Parafi niuk, Karolem Dudkiem,
Marcinem Tomalą – rozmawia Anna Wojnar ...................................................................................... 76
Marcin Karelus – ZŁOM, KTÓRY CIESZY ........................................................................................... 81
HISTORIA MAGISTRA VITAE
Elżbieta Szczepaniec-Cięciak – SZKIC O HISTORII CHEMII .............................................................. 83
NOTATKI, DOKUMENTY, FOTOGRAFIE Z ZASOBÓW UNIWERSYTECKIEGO ARCHIWUM
– z dyrektorem Archiwum UJ prof. Krzysztofem Stopką rozmawia Rita Pagacz-Moczarska ................. 87
Maria Paluch – 100-LECIE PIERWSZEGO ZAKŁADU CHEMII FIZYCZNEJ W POLSCE ............ 91
Barbara Rys – SKARBY UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO ................................................... 96
Adam Bielański – UKŁAD OKRESOWY PIERWIASTKÓW PO 140 LATACH .................................. 97
Barbara Oleksyn – NIE TYLKO SKŁODOWSKA-CURIE ................................................................... 100
Łukasz Hetmańczyk – FUNDACJA „PRO CHEMIA” PRZY WYDZIALE CHEMII UJ ....................... 105
Alicja Rafalska-Łasocha – ZJAZDY, SPOTKANIA I BALE NAUKOWEGO KOŁA CHEMIKÓW ... 106
IMPRESSIONES
Jerzy Bartke – CHEMIA W FILATELISTYCE POLSKIEJ ................................................................... 109
ALMA MATER nr 136
OD REDAKCJI
To już kolejny numer miesięcznika „Alma Ma-
ter” dedykowany wybranej dyscyplinie nauko-
wej, reprezentowanej przez wydział lub instytut
Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dotychczas ukaza-
ły się bowiem edycje poświęcone uniwersyteckiej
fizyce, geografii, archeologii, antropologii, fizyce
jądrowej czy hungarystyce. Tym razem tematem
wiodącym pisma stała się chemia. Powodów jest
wiele. Oczywiście, 100. rocznica przyznania Na-
grody Nobla Marii Skłodowskiej-Curie za odkry-
cie polonu i radu oraz ustanowienie roku 2011
Międzynarodowym Rokiem Chemii. Ale nie tyl-
ko. Bo przecież właśnie w tym roku społeczność
akademicka Uniwersytetu Jagiellońskiego świę-
tuje także 120-lecie chemii organicznej na UJ,
100-lecie powstania Zakładu Chemii Fizycznej
i Elektrochemii UJ, który jest jednocześnie pierw-
szym zakładem chemii fizycznej w Polsce, oraz
30. rocznicę powstania Wydziału Chemii UJ.
– Nie ulega wątpliwości, że chemia może czło-
wieka pasjonować – akcentuje prof. Adam Bie-
lański, współtwórca krakowskiej szkoły katalizy,
inicjator badań, dotyczących katalizy hetero-
genicznej na UJ, którego życie od ponad 80 lat
– czyli od chwili rozpoczęcia studiów na UJ
w 1931 roku – ściśle związane jest z tą dyscy-
pliną nauki, należącą do najintensywniej rozwija-
jących się dyscyplin w nauce światowej, a także
w nauce polskiej – co z kolei podkreśla w artykule
wprowadzającym prof. Grażyna Stochel, dziekan
Wydziału Chemii UJ.
Mamy nadzieję, że dzięki wspólnemu wysiłko-
wi redakcji „Alma Mater” oraz przedstawicieli
Wydziału Chemii UJ, z prodziekan ds. ogólnych
dr hab. Barbarą Rys oraz Alicją Rafalską-Łasochą
na czele, udało się w jakiejś mierze to udowod-
nić, jak również przyczynić się – cytując słowa
Pani Dziekan – do ukazania społeczeństwu zna-
czenia chemii i jej wkładu w rozwój naszej cy-
wilizacji jako nauki posiadającej fundamentalne
znaczenie dla zrozumienia świata oraz fenomenu
stanowiącego podstawę molekularnych przemian
prowadzących do praktycznie wszystkich pro-
duktów wykorzystywanych przez człowieka.
Rita Pagacz-Moczarska
DLACZEGO CHEMIA?
W 2011 roku przypada 100. rocznica profesorów Arthura Kornberga: Ży-
przyznania wielkiej uczonej Ma- cie to tylko chemia, w istocie mały
rii Skłodowskiej-Curie Nagrody Nobla przykład chemii na pojedynczej
z chemii za odkrycie polonu i radu. Zgro- planecie świata, i Richarda R. Ern-
madzenie Ogólne Organizacji Narodów sta: Przemysł chemiczny jest dzisiaj
Zjednoczonych, na wniosek Międzynaro- głównym fi larem ludzkiej cywilizacji
dowej Unii Chemii Czystej i Stosowanej i kultury. Bez przemysłu chemicznego
(IUPAC) i UNESCO, ustanowiło rok społeczność ludzka, w jej obecnych
ar
2011 Międzynarodowym Rokiem Chemii i przyszłych formach, jest nie do n
oj
pod hasłem „Chemia – nasze życie, nasza pomyślenia (Słoneczna chemia, W
A.
przyszłość”. Tak się składa, że rok 2011 jest „Chemik” 2010, s. 33). Dziekan Wydziału Chemii UJ prof. Grażyna Stochel
również czasem szczególnym dla chemii na Międzynarodowy Rok Chemii
Uniwersytecie Jagiellońskim, w tym roku obchodzony razem z Rokiem Marii Skło- 1 października 1783, gdy Jan Jaśkiewicz
mija bowiem trzydzieści lat od przekształ- dowskiej-Curie powinien przyczynić się do rozpoczął wykłady z chemii i mineralogii.
cenia Instytutu Chemii w Wydział Chemii ukazania społeczeństwu znaczenia chemii Największy rozkwit chemii uniwersyteckiej
(wówczas szósty wydział UJ). Patronat i jej wkładu w rozwój naszej cywilizacji miał miejsce pod koniec XIX wieku –
nad obchodami Międzynarodowego Roku jako nauki posiadającej fundamentalne wtedy to profesor Katedry Chemii Karol Ol-
Chemii na Uniwersytecie Jagiellońskim znaczenie dla zrozumienia świata oraz szewski i profesor Katedry Fizyki Zygmunt
objął rektor prof. Karol Musioł. fenomenu stanowiącego podstawę mole- Wróblewski wspólnie, w roku 1883, po raz
Chemia to unikalna dziedzina nauki kularnych przemian prowadzących do po- pierwszy na świecie skroplili azot i tlen, co
i działalności człowieka, która łączy w so- wstania praktycznie wszystkich produktów przyniosło naszej Uczelni światową sławę.
bie procesy poznawcze z zastosowaniami wykorzystywanych przez człowieka. Krakowscy chemicy i fi zycy współpraco-
praktycznymi. Chemia jest wszechobecna. Chemia należy do najintensywniej roz- wali wówczas z najlepszymi laboratoriami
Materia ożywiona i nieożywiona, wszech- wijających się dyscyplin w nauce świato- w Heilderbergu, Londynie i Paryżu. Miej-
świat i ziemia, życie i rozwój – wszystko wej, a także w nauce polskiej. Jak pokazuje sce to było na tyle znamienite, że również
wiąże się z chemią, nauką o pierwiastkach przeglądowe opracowanie Publikowalność młodziutka Maria Skłodowska po powrocie
i związkach chemicznych oraz reakcjach naukowa w Polsce zamieszczone w „Forum ze studiów na Sorbonie złożyła podanie
między nimi zachodzących. Z osiągnięć Akademickim” w 2010 roku, to właśnie o przyjęcie na asystenturę. Niestety, to nie
chemii korzystamy wszyscy, każdego dnia chemicy w latach 1976–2010 opublikowali był jeszcze czas, w którym powszechne by-
w każdej sferze życia – chemia rolnicza, największą liczbę prac naukowych („Forum łoby zrozumienie, że kobiety nie mogą być
chemia medyczna, chemia budowlana, Akademickie” 2010, nr 7–8, s. 59–61). wykluczane z żadnego typu aktywności.
chemia gospodarcza, chemia kosmetyczna, W Polsce chemia i przemysł chemiczny Wydział Chemii UJ, nawiązując do
chemia paliw, chemia konserwatorska, che- mają długą tradycję, a nazwiska takie jak niezwykle trafnego opisu roli chemii, jaką
mia środowiska, można by tak wymieniać, Maria Skłodowska-Curie, Ignacy Łukasie- przedstawił w swojej książce Eugeniusz
używając przymiotników odpowiadających wicz, Karol Olszewski, Ignacy Mościcki, Kwiatkowski: Dzieje chemii i przemysłu
chyba każdemu obszarowi funkcjonowania Eugeniusz Kwiatkowski, Wojciech Świę- chemicznego biegną dalej naprzód! W tej
społeczeństwa. Chemia warunkuje rozwój tosławski, Tadeusz Urbański wpisały się dziedzinie nie ma ani stacji końcowej, ani
wielu innych dziedzin nauki – związki w naukę światową. Początek swój polska stanu nasycenia, ani skrzepnięcia fali wiel-
i materiały dla optoelektroniki, fotoniki, chemia zawdzięcza gruntownej reformie kiej ewolucji (Dzieje chemii i przemysłu che-
elektroniki, badań kosmicznych, ochro- szkolnictwa wyższego, dokonanej w latach micznego, WNT, Warszawa 1962), od wielu
ny zabytków, dzieł sztuki i innych dóbr 1773–1794 przez Komisję Edukacji Naro- lat stara się stosować strategię „ucieczki
kultury, etc. Interdyscyplinarny charakter dowej, która doprowadziła do powstania do przodu”, tzn. tworzenia nowych fron-
chemii i jej ogromne znaczenie prawie we na Uniwersytecie Jagiellońskim (zwa- tów badawczych i nowych specjalizacji
wszystkich dziedzinach materialnej dzia- nym wówczas Szkołą Główną Koronną) na studiach, które wyprzedzają istniejący
łalności człowieka sprawiają, że chemia pierwszej na ziemiach polskich katedry stan rzeczy. Na naszej Uczelni powstała,
współkształtuje rzeczywistość. Nie dziwią chemii. Za początek chemii na Uniwer- między innymi, pierwsza katedra chemii
więc opinie laureatów Nagrody Nobla, sytecie Jagiellońskim przyjmuje się datę teoretycznej, pierwsza specjalność z chemii
ALMA MATER nr 136 5
sądowej i pierwsza specjalizacja z chemii roku konferencja Interdisciplinarity – Chal- dawczymi i dydaktycznymi,
biologicznej. Badania prowadzone obecnie lenge of the XXI Century Education. powinien być gotowy do
na Wydziale dotyczą różnych problemów, Umiędzynarodowienie studiów to nie 2015 roku.
zarówno z zakresu badań podstawowych, tylko ścieżki kształcenia umożliwiające Wszystkie sukcesy cie-
jak i stosowanych. Tradycyjnie rozwijane są uzyskanie podwójnych dyplomów (Uni- szą, ale największym atu-
takie obszary badawcze, jak spektroskopia wersytetu Jagiellońskiego i zagranicznej tem Wydziału Chemii UJ
i analiza strukturalna, synteza i charaktery- jednostki partnerskiej), ale również euro- jest młoda kadra i studenci,
styka fi zykochemiczna nowych połączeń pejskie akredytacje Euromaster i Euroba- uzdolnieni i podejmujący
organicznych, nieorganicznych czy też chelor w zakresie chemii oraz europejskie różnorodne działania o cha-
koordynacyjnych, chemia teoretyczna, centrum testów z wiedzy chemicznej rakterze badawczym, dydak-
chemia analityczna, fi zyczna i technologia (EChemTest). Nasz Wydział jako pierwsza tycznym, organizacyjnym,
chemiczna. Jednocześnie od kilkunastu jednostka w krajach Europy Środkowo- pełni pomysłów, krytyczni
lat rozwijane są nowe interdyscyplinarne -Wschodniej został w 2000 roku przyjęty i kreatywni, podobnie jak
i bardziej aplikacyjne obszary badawcze, do Europejskiej Sieci Wydziałów Che- i kadra profesorska zatro-
takie jak kataliza i fotokataliza, chemia micznych (European Chemistry Thematic skani o dobro Wydziału
biologiczna, biomedyczna i sądowa, chemia Network). W ramach sieci współdziała ze i Uniwersytetu. Obecnie na
środowiska, funkcjonalne materiały czy sobą ponad sto wydziałów chemicznych Wydziale, oprócz samorządu
też nanotechnologia. Badania prowadzone z całej Europy oraz największe europejskie studentów, działają trzy koła
są we współpracy z innymi ośrodkami, towarzystwa chemiczne. Nasi przedsta- naukowe: Naukowe Koło
zarówno krajowymi jak i zagranicznymi. wiciele od lat uczestniczą w budowaniu Chemików, Naukowe Koło
Finansowanie pochodzi z grantów krajo- europejskiej przestrzeni edukacyjnej. Studentów Ochrony Środo-
wych i międzynarodowych. Ciągle wzrasta Na pewno jakość, interdyscyplinarność, wiska (wspólnie z Wydzia-
liczba prac publikowanych w najlepszych umiędzynarodowienie oraz wykorzysty- łem BiNoZ) i Naukowe Koło
czasopismach międzynarodowych, a nasi wanie metod nauczania na odległość przy- Studentów Zaawansowanych
pracownicy są zapraszani z wykładami czyniły się do przyznania fi nansowania Materiałów i Nanotechno-
na prestiżowe konferencje i nagradzani kierunków zamawianych (chemia, ochrona logii (wspólnie z Wydzia-
za swoje osiągnięcia naukowe. Innowa- środowiska) z funduszy strukturalnych. łem FAIS). Naukowe Koło
cyjność prowadzonych prac badawczych Wydział uzyskał również fi nansowanie Chemików jest najstarszym
i potencjalna aplikowalność uzyskanych międzynarodowych projektów doktoran- kołem w Polsce i niedawno
rezultatów wpisują się w działania na rzecz ckich oraz interdyscyplinarnych studiów obchodziło stulecie swojej
transferu myśli naukowej do obszarów doktoranckich. działalności. Samodzielnie
stosowanych. Znajduje to odzwierciedle- Nowy rozdział w rozwoju chemii lub we współpracy z innymi
nie zarówno w znacznym wzroście liczby uniwersyteckiej przyniosły ostatnie lata. kołami, samorządem, kadrą wski
e
wniosków patentowych i patentów, jak Dzięki funduszom strukturalnym i wspól- czy też wydziałowym biurem oj
i udziale w różnorodnych wspólnych przed- nemu działaniu wydziałów ścisłych i przy- karier i promocji podejmu- T. Ł
sięwzięciach nauki i przemysłu. Szczegól- rodniczych naszej Uczelni udało się zdo- je wiele działań zarówno
nie cieszy udział młodych naukowców być fundusze na całkowitą modernizację cyklicznych, jak i jednostkowych. Od lat
i studentów w innowacyjnych projektach infrastruktury badawczej i dydaktycznej współtworzy pokazy chemiczne, zjazdy
kończących się określoną aplikacją (np. tych wydziałów, w tym dla Wydziału chemików, festiwal nauki, Noc Naukowców,
projekty Ventures w ramach Programu Chemii. Równocześnie zajęto się kwestią warsztaty olimpijskie, uniwersytet dzieci,
Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka). budowy nowej siedziby dla naszego Wy- wydaje własną gazetkę „Głos z probówki”,
Bardzo istotny jest udział Wydziału Che- działu na Kampusie 600-lecia Odnowienia organizuje studenckie konferencje naukowe,
mii UJ w największym przedsięwzięciu Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pomimo rajdy chemika czy rozgrywki sportowe.
transferu wiedzy i osiągnięć naukowych że nowy budynek Wydziału Chemii był Z okazji Roku Chemii studenci przygotowali
do obszarów stosowanych, jakim jest przewidziany w wieloletnim programie ogólnopolskie konkursy z zakresu wiedzy
w chwili obecnej Europejski Węzeł Wie- (2001–2010) budowy kampusu jako jeden chemicznej i historii chemii. Od trzech lat
dzy „InnoEnergy”. z pierwszych, na przełomie lat 2008 i 2009 ogromnym zainteresowaniem młodzieży
Jakość, interdyscyplinarność i umiędzy- okazało się, że nie wystarczy funduszy szkolnej cieszy się, przygotowany razem
narodowienie kształcenia zawsze były prio- na jego budowę. Ogromna determinacja z PWST i Piwnicą pod Baranami, spektakl
rytetami Wydziału Chemii UJ. Prowadzone władz Uczelni oraz pomoc małopolskich Alchemia czterech żywiołów, wzbogaco-
kierunki studiów i specjalizacje (chemia, samorządowców doprowadziła do uchwa- ny licznymi doświadczeniami i efektami
ochrona środowiska, zaawansowane mate- lenia przez parlament RP 3 kwietnia 2009 chemicznymi. Działania promocyjne po-
riały i nanotechnologia, chemia biologicz- roku ustawy o zmianie ustawy o budowie dejmowane przez studentów i kadrę mają
na, chemia sądowa, analityka środowisko- Kampusu 600-lecia Odnowienia Uniwer- na celu nie tylko zainteresowanie młodych
wa, kataliza i fi zykochemia, etc.) dobrze sytetu Jagiellońskiego zwiększając budżet ludzi chemią, ale i przełamanie złego obrazu
ilustrują interdyscyplinarność kształcenia. tak aby umożliwić również powstanie chemii w społeczeństwie.
Jak dużą wagę Wydział przywiązuje do nowych budynków dla Wydziału Chemii W 2010 roku Wydział Chemii UJ zo-
interdyscyplinarnego kształcenia, pokazała, i Instytutu Geologii. Nowy budynek Wy- stał zaliczony do Excellence Group – elity
między innymi, zorganizowana już w 2000 działu, z nowoczesnymi laboratoriami ba- europejskich wydziałów chemicznych.
6 ALMA MATER nr 136
Obecna siedziba Wydziału Chemii UJ przy ul. Ingardena 3
Ranking przygotowała niezależna insty- A przyszłość? Udziału chemii w roz- Jagiellońskiego, z nowoczesnymi labo-
tucja monitorująca europejskie uczelnie wiązywaniu globalnych problemów współ- ratoriami wyposażonymi w jak najlepszą
– Centre for Higher Education Develop- czesnego świata nie da się niczym zastąpić. aparaturę, a z drugiej strony – przyjazna,
ment z siedzibą w Niemczech. Dzięki temu Wiek XXI ma być okresem realizacji doświadczona kadra, wpisująca się swoją
rankingowi przyszli studenci i doktoranci, proekologicznej strategii zrównoważo- działalnością w międzynarodową prze-
niezależnie od kraju, w którym mieszkają, nego trwałego rozwoju, a chemia będzie strzeń badawczą i edukacyjną, co suma-
mają możliwość porównania najlepszych na pewno odgrywać kluczową rolę we rycznie powinno prowadzić do utrzymania
uniwersyteckich placówek badawczych wszystkich aspektach tego rozwoju, takich pozycji w elicie europejskich, i nie tylko,
pod kątem ewentualnego wyboru miejsca jak zapewnienie wyżywienia i zdrowia wydziałów chemicznych.
do studiowania. Wydział zapracował na to ludzkości, zaspokojenie potrzeb energe- Mamy nadzieję, że to specjalne wydanie
prestiżowe wyróżnienie poziomem prowa- tycznych i racjonalne gospodarowanie „Alma Mater” poświęcone chemii, w tym
dzonych tutaj badań naukowych, jakością zasobami surowców, dostarczanie coraz przede wszystkim chemii na Uniwersytecie
kształcenia i współpracą międzynarodową lepszych materiałów i procesów technolo- Jagiellońskim, jak również wiele imprez
oraz wieloletnim zaangażowaniem w two- gicznych niezbędnych do rozwoju innych (por. www.chemia.uj.edu.pl), które pra-
rzenie europejskiej przestrzeni edukacyjnej. gałęzi działalności człowieka, a w końcu cownicy i studenci Wydziału przygotowali
Bardzo duże znaczenie w osiągnięciu tak zapobieganie i eliminacja zanieczyszczeń z okazji Międzynarodowego Roku Chemii
znakomitego wyniku miały oceny i opinie środowiska. i obchodów 100-lecia przyznania Nagrody
naszych studentów podkreślających inter- Dla Wydziału Chemii Uniwersytetu Ja- Nobla z chemii Marii Skłodowskiej-Curie,
dyscyplinarność i umiędzynarodowienie giellońskiego największym wyzwaniem na chociaż w niewielkim stopniu przybliży
studiów, ale również kompetencje kadry najbliższe lata jest zapewnienie przyszłym Państwu to, czym żyje chemia i chemicy.
i atmosferę partnerstwa umożliwiającą studentom jak najlepszych warunków do
udział w badaniach już od pierwszych lat studiowania, a więc nowa siedziba na Kam- Grażyna Stochel
studiów na Wydziale. pusie 600-lecia Odnowienia Uniwersytetu dziekan Wydziału Chemii UJ
ALMA MATER nr 136 7
CHEMIA
TO DLA MNIE DOBRY WYBÓR
Rozmowa z prof. Adamem Bielańskim
□ Panie Profesorze, od 80 lat Pana życie ściśle związane jest Tietz, który jednak nie bardzo dawał sobie z nami radę. Z powodu
ze szczególną dziedziną nauki, jaką jest chemia. Jest Pan jakichś skarg na niego zorganizowano więc lekcję, na którą przy-
współtwórcą krakowskiej szkoły katalizy, inicjatorem ba- byli także rodzice. Sytuacja była napięta. W pewnym momencie
dań dotyczących katalizy heterogenicznej na Uniwersytecie padło jakieś trudne pytanie. Zgłosiłem się do odpowiedzi, przez
Jagiellońskim, autorem znakomitych podręczników z chemii co wyratowałem nauczyciela z opresji. Od tamtego zdarzenia
nieorganicznej, z których od kilkudziesięciu lat czerpią wiedzę mieliśmy bardzo dobre relacje. On umiejętnie rozwijał we mnie
studenci nie tylko naszej Uczelni. Proszę powiedzieć, gdzie chemiczną pasję, czasem pokazując mi różne ciekawe urządze-
tkwi piękno w chemii? nia i magazyny odczynników, zgromadzonych w specjalnych
pomieszczeniach w szkole.
■ W tym, że mimo wszystko jakieś nasze przewidywania się Jednak przed maturą, by upewnić się, czy wybór chemii jako
spełniają. kierunku moich studiów jest dla mnie odpowiedni, udałem się do
Proces pisania dobrej pracy z chemii jest trochę podobny poradni zawodowej, która mieściła się przy ówczesnym Muzeum
do procesu tworzenia dzieła literackiego, tylko że w chemii nie Przemysłowym, w budynku przy ul. Smoleńsk 9, należącym
można wymyślić rzeczywistości... dziś do Akademii Sztuk Pięknych. Tam, po długich badaniach,
Nie ulega wątpliwości, że chemia może człowieka pasjono- potwierdzono, że, istotnie: chemia to dla mnie dobry wybór!
wać.
□ Czy dziś, w obliczu tylu możliwości, jakie mają rozpoczy-
□ A skąd wzięło się u Pana to niezwykłe zamiłowanie do nający studia młodzi ludzie, wybrałby Pan tak samo?
chemii?
■ Dziś byłbym mądrzejszy i oprócz chemii studiowałbym także
■ Do chemii miałem inklinacje od młodych lat. Już jako uczeń fi zykę. Bo moim zdaniem w dzisiejszych czasach studiowanie
szkoły powszechnej przeprowadzałem różnego rodzaju ekspery- chemii powinno się zaczynać od porządnych studiów z zakresu
menty, wykorzystując przy tym palnik spirytusowy i probówki, fi zyki.
które wówczas można było kupić w sklepie z odczynnikami
chemicznymi, znajdującym się przy Rynku Głównym na linii AB. □ Ale przecież, kiedy w 1931 roku rozpoczynał Pan studia
Kiedy wreszcie w drugiej klasie gimnazjum chemia pojawiła się chemiczne na Wydziale Filozofi cznym Uniwersytetu Jagiel-
jako przedmiot nauczania, od początku byłem nią zaintrygowa- lońskiego, wśród przedmiotów podstawowych była fi zyka
ny. Pamiętam, że nauczycielem tego przedmiotu był niejaki pan doświadczalna, chemia fi zyczna...
■ Owszem. Ale dziś zgłębiałbym tajniki fi zyki w jeszcze więk-
szym zakresie. W tamtych czasach na Uniwersytecie studiowało
się zupełnie inaczej. Kandydat miał do wglądu spis wszystkich
wykładów uniwersyteckich, z którego musiał wybrać te naj-
bardziej odpowiednie dla swojego toku studiów. Aby zostać
dopuszczonym do obrony pracy magisterskiej, trzeba było zdać
pięć lub sześć tak zwanych dużych egzaminów magisterskich.
W moim przypadku najpierw należało zaliczyć matematykę,
a potem koncentrować się na przedmiotach takich jak chemia nie-
organiczna, chemia organiczna czy właśnie fi zyka doświadczalna
i chemia fi zyczna. Pamiętam, że miałem pewne wątpliwości co
do wyboru mineralogii. Udałem się w związku z tym do Katedry
Mineralogii, która mieściła się wówczas w Collegium Minus.
Drzwi otworzył mi człowiek niskiego wzrostu, który przyjął
Podczas referatu w Monachium, 1959 r. mnie bardzo sympatycznie. Wyjaśnił mi wszystko i powiedział,
8 ALMA MATER nr 136
co mam wpisać do indeksu. Później okazało się, że to był Antoni Pracę eksperymentalną mia-
Gaweł, przyszły profesor mineralogii, a wtedy młody asystent. łem już prawie gotową jeszcze
Jego pomoc zachowałem głęboko w sercu. przed wybuchem wojny. Poza
tym w latach 1936–1939 pra-
□ Studia chemiczne trwały wówczas pięć lat. cowałem w Katedrze Chemii
Fizycznej i Elektrochemii na
■ Tak, ale w owym czasie można je było sobie wydłużyć właś- Akademii Górniczej, która
ciwie w dowolny sposób. jednak nie miała uprawnień
Na pierwszym roku słuchaliśmy wykładu matematyki dla do prowadzenia przewodów
przyrodników dr. Stanisława Gołąba, który potem był profesorem doktorskich z chemii, więc
na AGH i UJ. Wykładał świetnie, w sposób jasny i przejrzysty. kierownik tej katedry, prof.
Matematyka nigdy nie sprawiała mi trudności, w gimnazjum Adam Skąpski, jeszcze przed
miałem świetnego nauczyciela z tego przedmiotu – prof. Jana wakacjami w 1939 roku rozma-
Leśniaka, który po wojnie wykładał matematykę dla chemików wiał z prof. Tadeuszem Estrei-
Fotografi a wykonana przez Józefa
na UJ! Udało nam się spotkać później. cherem w sprawie otwarcia Hurwica w 1968 r.
Kolejnym niezwykle ważnym przedmiotem była chemia mojego przewodu doktorskiego
nieorganiczna, której nauczał wielki erudyta i uczeń Karola na Uniwersytecie Jagiellońskim. Profesor się zgodził, a ja przy-
Olszewskiego – prof. Tadeusz Estreicher. Jego wykłady były pomniałem mu to w 1944 roku. Pamiętał.
bardzo ciekawe, pełne różnych dygresji, dotyczących na przykład I tak, egzamin doktorski z fi zykochemii zdawałem u prof.
składu chemicznego farb, których używali wielcy malarze. Miał Bogdana Kamieńskiego oraz prof. Tadeusza Estreichera, nato-
wspaniałe przygotowanie humanistyczne. Podobno po wojnie, miast egzamin z fi zyki – u prof. Konstantego Zakrzewskiego. Ze
kiedy zagubiła się rota przysięgi doktora chemii UJ, to on cały względów konspiracyjnych zaświadczenie o zdanych egzaminach
ten tekst łaciński odtworzył z pamięci. Wspominam go bardzo i przyjęciu pracy zostało antydatowane na sierpień 1939 roku.
sympatycznie.
Wykłady prowadzili także profesorowie Stefan Kreutz – z mi- □ Za swojego największego mistrza uważa Pan prof. Adama
neralogii, Karol Dziewoński – z chemii organicznej, Bogdan Skąpskiego – wychowanka prof. Bohdana Szyszkowskiego.
Kamieński – z fi zykochemii. Czy pamięta Pan okoliczności, w jakich doszło do pierwszego
Oprócz wykładów, w gmachu przy ul. Olszewskiego, gdzie spotkania z prof. Skąpskim?
obecnie działa Wydział Prawa i Administracji, studenci chemii
mieli co tydzień do zaliczenia piętnaście godzin ćwiczeń labora- ■ Podczas studiów trafi łem na jego wykład o neutronach. To
toryjnych. Te zajęcia w laboratorium rozpoczynały się dopiero wystąpienie zrobiło na mnie wówczas tak wielkie wrażenie, że
na drugim roku, po zdaniu wstępnego kolokwium. zapragnąłem z nim pracować. Moje marzenie spełniło się, bo
w roku 1936 zostałem jego asystentem. Profesor Skąpski pod
□ Pracę magisterską pisał Pan pod kierunkiem prof. Bogdana koniec lat 20. lub zaraz na początku lat 30. odbył staż, między
Kamieńskiego, twórcy chromatopotencjometrycznej metody innymi, w Sztokholmie u wybitnego metalografa i metalurga
w analizie chemicznej. Jak wspomina Pan swojego pierwszego szwedzkiego Karola Benedicsa. Po powrocie przeniósł się na
promotora? Akademię Górniczą i zajął się fi zykochemią procesów hutniczych.
Był człowiekiem niezwykle inteligentnym, bystrym, błyskotli-
■ Moja praca magisterska dotyczyła herapatytu, substancji, która, wym o wyjątkowej osobowości.
posiada właściwości dwójłomności światła. Obroniłem ją w 1936 Trzy lata temu zabrałem się do odtworzenia jego biografi i
roku i wkrótce potem rozpocząłem pracę w Katedrze Chemii z czasów wojny, a także po jej zakończeniu. W 1939 roku, podczas
Fizycznej i Elektrochemii na Akademii Górniczej, któ-
ra w 1949 roku została przemianowana na Akademię
Górniczo-Hutniczą. Po obronie nadal utrzymywałem
kontakt z prof. Bogdanem Kamieńskim. Podczas wojny
uczył w Szkole Chemicznej, mieszczącej się przy ul.
Olszewskiego, skąd przyszło jego przezwisko „Miś”,
które przyjęło się potem w środowisku. Może dlatego,
że profesor był dość tęgi i na ogół reagował na wszystko
niezbyt gwałtownie.
□ Doktorat zrobił Pan na Tajnym Uniwersytecie...
■ Podczas wojny pracowałem w Miejskim Laboratorium
Chemicznym, które zajmowało się kontrolą żywności.
Cały czas jednak chciałem kontynuować badania nauko-
we jako główny nurt mojego życia. Dlatego też, kiedy
dowiedziałem się, że w trybie tajnym można zrobić
również doktorat, natychmiast podjąłem wyzwanie. Prof. Adam Bielański przyjmuje gratulacje od rektora UJ prof. Franciszka Ziejki
z okazji 90. rocznicy swoich urodzin; Złota Sala Filharmonii Krakowskiej, 2002
ALMA MATER nr 136 9
szczęście – udało mi się wówczas w Katedrze Chemii
Nieorganicznej stworzyć wspaniały zespół ludzi, w którym
pracowali: wybitny specjalista w dziedzinie fi zykochemii
ciała stałego Jerzy Haber, a także Jerzy Dereń, Barbara
Grzybowska, Anna Sędzimirowa, Jerzy Stoch, Jerzy Sło-
czyński.
□ W 1962 roku zdecydował Pan jednak o powrocie na
Uniwersytet...
■ Po prof. Tadeuszu Estreicherze Katedrą Chemii Nieorga-
nicznej kierował prof. Wiktor Jakób, twórca polskiej szkoły
chemii koordynacyjnej, poprzednio profesor Uniwersytetu
Lwowskiego. Przechodząc na emeryturę, zaproponował
Prof. Adam Bielański podczas uroczystości wręczenia doktoratu honoris causa mi, żebym zajął jego miejsce. Przez dwa lata oscylowałem
Uniwersytetu Wrocławskiego, 28 lutego 2001 między dwiema uczelniami. Na Uniwersytet przeszedłem
próby przedostania się na Zachód, został złapany przez Sowietów ostatecznie w 1964 roku, utrzymując nadal przyjacielskie
i wywieziony do łagru w rejonie Komi. Wypuszczono go w lutym stosunki z AGH.
1942 roku. Potem pojechał do Kujbyszewa, a stamtąd w jakiś Katedrę na AGH przekazałem w dobre ręce, bo prof. Jerzemu
sposób został przetransportowany do Londynu. Ta podróż trwała Dereniowi. W tym samym czasie prof. Jerzy Haber tworzył Zakład
dość długo, a droga wiodła, między innymi, przez Afrykę, którą Katalizy i Fizykochemii Powierzchni Polskiej Akademii Nauk,
był oczarowany. W Londynie pełnił funkcję wiceministra oświaty który dziś jest znaczącym w skali międzynarodowej ośrodkiem
w rządzie emigracyjnym Rzeczypospolitej Polskiej Stanisława badań katalitycznych, działającym pod nazwą Instytut Katalizy
Mikołajczyka. Z takim bagażem doświadczeń do Polski po zakoń- i Fizykochemii Powierzchni Polskiej Akademii Nauk im. Jerzego
czeniu wojny nie miał po co wracać. Tułał się więc po świecie. Habera. Jego siedziba znajduje się w nowoczesnym budynku
Gdy rząd Mikołajczyka przestał działać, parę miesięcy spędził przy ul. Niezapominajek. Niestety, założyciel Instytutu zmarł
w Szwecji, gdzie miał znajomych. Potem wyjechał do Stanów w ubiegłym roku.
Zjednoczonych, pracował na uniwersytetach w Chicago, w stanie
Nebrasca i w Vermont. Podczas mojego pobytu w Stanach Zjed- □ Na Uniwersytecie Jagiellońskim również udało się Panu
noczonych w 1960 roku chciałem się z nim skontaktować, ale stworzyć świetny zespół, którym, notabene, kierował Pan
odpisał mi, że z ramienia Fundacji Forda wyjeżdża w najbliższym blisko dwadzieścia lat. Wokół jakich zagadnień koncentrowały
czasie do Afryki, do Nigerii. Wiadomo, że bardzo zasłużył się się prace badawcze?
tam przy organizacji szkolnictwa. Zmarł nagle w Lagos w 1968
roku. W uznaniu jego zasług urządzono mu państwowy pogrzeb ■ W tej grupie, do której należeli profesorowie Krystyna Dyrek,
i pochowano na terenie szkoły, którą tam stworzył. Roman Dziembaj, Jerzy Datka, Mieczysława Najbar, dr Zofi a
Kluz, zajmowaliśmy się katalizą heterogeniczną i fi zykochemią
□ Po zakończeniu wojny, już jako doktor, rozpoczął Pan pracę ciała stałego. Interesowaliśmy się własnościami chemicznymi
na Akademii Górniczej w Katedrze Chemii Fizycznej, którą ciał stałych.
prowadził prof. Julian Kamecki.
■ To też był bardzo zdolny człowiek, habilitował się na UJ
tuż przez wojną. Współpracował, między innymi, z prof.
Skąpskim. 6 listopada 1939 roku został aresztowany
w ramach Sonderaktion Krakau i wywieziony do Sach-
senhausen, a potem do Dachau. Wrócił ze zrujnowanym
zdrowiem. Po wojnie razem uruchamialiśmy Katedrę
Chemii Fizycznej AGH. Laboratoria i sale wykładowe
były wówczas kompletnie zniszczone, bo w budynku
Akademii Górniczej znajdowały się biura rządu General-
nego Gubernatorstwa. Wszystko zaczynaliśmy od zera.
Profesor Kamecki był kierownikiem tej Katedry. Zmarł
w 1955 roku.
W 1948 roku udało się mi pojechać na rok do Londy-
nu na stypendium naukowe British Council do Imperial
College of Science and Technology. Po powrocie rektor
AGH Walery Goetel polecił mi, bym zajął się organizacją
nowego Wydziału Mineralnego, który potem funkcjono-
wał jako Wydział Ceramiczny, a dziś działa pod nazwą:
Z prof. Krystyną Dyrek
Wydział Inżynierii Materiałowej i Ceramiki. Miałem
10 ALMA MATER nr 136