Untitled - Ahmet Yesevi Üniversitesi

733 Pages·2010·14.48 MB·Turkish

ХҚТУ ІІІ Халықаралық Тҥркология конгресі A.Y.Ü. ІІІ.Uluslararası Türkoloji kongresi

Лесбек ТҼШІМОВ
техника ғылымдарының докторы, профессор
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің президенті

ТҤРКОЛОГИЯНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ МҼСЕЛЕЛЕРІ

Тҥбі бір тҥркі халықтарының тарихы мен мҽдениетін, діні мен тілін, ҿнері мен ҽдебиетін
зерттеу мҽселесі бҥгінгі кҥнге дейін ҿзектілігін жойған жоқ. «Тюркология» немесе
«Тҥркітану» деп аталатын осы бір ғылым саласының тарихы соңғы бір-екі ғасырды
қамтығанымен де, тҥркі тілі мен ҽдебиетіне, соның ішінде тҥркілік сҿз ҿнеріне деген
қызығушылық орта ғасырлардан басталғанын кҿреміз. Мҧның жарқын дҽлелі ретінде орта
ғасырлық тҥркі жазба ҽдебиет ҿкілдері мен тҥркінің тіліне жанашырлықпен қараған
М.Қашқари, Ҽ.Науаи секілді саңлақтарды ерекше атап ҿтуге болады. Десек те, тҥркілердің
арғы-бергі тарихы мен дҥниетанымын зерттеу мен зерделеуге Батыс жҽне орыс
ориенталистері мен шығыстанушылары қызығушылығының артуы аймақтану саласының
ішінде «Тюркология» деген бағыттың дамуына кҿп септігін тигізді. Соның нҽтижесінде
тҥркілердің ҿткені мен келешегін зерттеуге деген қҧлшыныс пайда болды.
Алайда, жасыратыны жоқ, кешегі кҥнге дейін Тҥркітану дегенде, негізінен, тҥркі
жҧртының тілдік ерекшеліктері мен диалектілік қҧрылымы ғана сҿз болып келді.
Басқа тҥркі халықтарының ҽдебиеттану саласына қарағанда қазақ ғалымдары бҧл ортақ
тақырып жҿнінде кҿп іздене қойған жоқ. Кҿршілес жатқан ҿзбек, татар, ҽзірбайжан, тҥрік
секілді халықтар ҿздерінің жазба мҧрасының тарихын кҿне дҽуірлерден бастауға қол
жеткізген уақытта, қазақ ҽдебиеттану ғылымы алғашында ХVІІІ ғасыр, бертін келе ХV
ғасырдағы ақын-жыраулардың шығармашылығының тҿңірегінен арыға бара алған жоқ.
Сондықтан да кҿне мҽтіндер мен асыл мҧраларға баратын, сол саланы игерген ғалымдар
санаты ҿсіп жетілмеді, тҥркітанушылар мектебі де қалыптаспады. Осы жағын ескере келгенде
ҿзге бауырлас халықтардың ортақ рухани мҧраға деген қызығушылығының қай деңгейде
ҿрбігенін ҿткен ғасырдың 60–70 жж. шыққан ҽдебиет тарихына қатысты зерттеулерінен,
ғылыми еңбектерінен аңғаруға болады. Ал сол уақытта қабаттас шыққан қазақ ҽдебиеттану
саласы ҿзінің жҧтаңдығымен ерекшеленеді деуге толық негіз бар.
Дегенмен 80-ші жылдардың басына қарай тілші ғалымдардың «сҥзгісінен» ҿткен ҽдеби
ескерткіштерге деген қызығушылық арта тҥсті. Соның нҽтижесінде Қарахандықтар билігі мен
Алтын Орда тҧсындағы біраз жҽдігерлер қазақшаға тҽржімаланып, зерттеу нысанына
айналғанын жоққа шығара алмаймыз. Сол жылдардан бастау алған ортақ тҥркі жазба
мҧрасына деген қызығушылық еліміз егемендік алған соң жаңа қырынан кҿтеріліп, тың
серпіліске ие болды десек артық айтқандық емес. Арысы кҿне дастандар, сына жазулы
ескерткіштер, берісі Ислам мҽдениетінен кейін дҥниеге келген жазба жҽдігерлер біртіндеп
ғылыми айналымға тҥсе бастады. Ҽсіресе, сына жазулы Кҥлтегін һҽм Тоныкҿк ескерткіштері
кҿшірмесінің Астанаға алып келінуі бҧл салаға тың серпіліс берді. Соның нҽтижесінде тҥркі
байырғы тарихы мен кҿне мҽдениетіне қатысты біраз еңбектер жазылды. Ғалымдардың осы
салаға деген қызығушылығы артып, жергілікті жерлер мен орталықтардан Тҥркітану
орталықтары бой кҿтерді. Солардың ішінде Тҥркістандағы Тҥркология ғылыми-зерттеу
институтын ерекше атап ҿткен жҿн.
Тҥркітануға деген қызығушылық артқанымен де, осы ғылымды қай деңгейде алып шығу
мҽселесіне келгенде біраз кемшін тҧстар жоқ емес. Ең басты мҽселе – осы саланы терең
тҥсінетін ғалымдардың аздығы. Басқа тарихи кезеңді айтпағанның ҿзінде, Исламнан кейінгі
3
ХҚТУ ІІІ Халықаралық Тҥркология конгресі A.Y.Ü. ІІІ.Uluslararası Türkoloji kongresi

ҿркениеттің аясында қалам тербеген ҽдеби жҽдігерлерді тҥпнҧсқада оқитын, сол асыл
шығармаларды сол заман тҧрғысынан тҥсінетін ҽрі бҥгінгі ғылым сҧранысы деңгейінде
пайымдайтын мамандар жоқтың қасы. Тҥркітану саласы жалаң ҧранмен немесе қызба
эмоциямен шешілмейтінін ескерсек, осы салада мынадай қажеттіліктерді шешуді басты
міндет етіп қойған дҧрыс.
Ең бастысы кҿне һҽм орта ғасырлық тҥркі жҽдігерлерінің мҽтіндерін тҥгелдей дерлік
шығаруды қолға алған жҿн. Себебі – тҥркітанудың (тек тҥркітанудың ғана емес, барша
қоғамдық ғылымдардың) мҽтін екендігі белгілі. Оны жариялауда екі тҥрлі принцип ҧстанып,
біріншісі асыл мҽтін қалпында, екіншісі транскрипция мҽселесін шешкен дҧрыс. Себебі осы
уақытқа дейін тҥркі жазба мҧраларына қатысты ортақ транскрипция мҽселесі анықталған жоқ.
Оның ҿзін екі мҽселеде қарастырып, таза араб мҽтіндеріне жҽне тҥркі сҿздеріне ыңғайланған
тҥрде жасаған орынды.
Сондай-ақ кейінгі кездері орта ғасырда жазылған тҥркі жазба жҽдігерлерін белгілі бір
ҧлттың ғана еншісіне тағылып, сол халықтың ғана тҿл шығармасы ретінде қарастыру белең
алғаны белгілі. Бҥгінгі кҥндері қазақ пен ҿзбектің, татар мен башқҧрттың, тҥркімен мен
тҥріктің ғалымдары арасында тҥсінбеушіліктің туып жатуы соның айғағы. Ортақ шығарманы
жеке ҧлттық деңгейде ғана емес, оны салыстырмалы-типологиялық тҧрғыда қарастырғанда
ғана шығарманың шынайы кҿркемдігі ашылатындығы айдан анық. Ҿкінішке орай, бҥгінгі
ғалымдарда осы жағы белең алып келеді. Сол ҥшін де тҥркітанушылар қатары орта ғасырлық
жазба жҽдігерлер мҽселесіне келген уақытта тек ҧлтты кҿрсетіп қана қоймастан, алдына тҥркі
сҿзін қосқаны орынды болар еді деп ойлаймын. Мысалы, тҥркі-татар, тҥркі-қазақ, тҥркі-ҿзбек,
тҥркі-башқҧрт деген секілді.
Осындай негізгі мҽселелер шешілгенде ғана тҥркітану саласы жемісті еңбек берері анық.
Бҧрынғы Кеңес Одағында Тҥркологиялық конференциялар ҿтіп тҧрды. Ең алғашқы
Тҥркологиялық конференция 1967 жылы бҧрынғы Ленинград қаласында ҿтті. Оның
қорытындылары «Тҥркологиялық жинақ» (Тюркологический сборник) болып 1970 жылы
жарық кҿрді. ҤІ Тҥркологиялық конференция 1973 жылы тағы да сол Ленинградта ҿткен. Ал
ең алғашқы Бҥкілодақтық тҥркологиялық конференция 1926 жылы Баку қаласында ҿтті. ІІ
бҥкілодақтық тҥркологиялық конференция 1976 жылы Алматыда ҿтіп, онда мҧндай
конференцияны ҽрбір 4 жыл сайын ҿткізіп тҧру туралы қаулы алынған. Содан кейінгі ІІІ
конференция 1980 жылы Ташкентте, ІҤ БТК 1985 ж. Ашхабадта, Ҥ БТК 1988 ж. Фрунзеде
(Бішкек) ҿтті.
Шет елдерде тҥркологияға байланысты ҧйымдар мен қоғамдар қҧрылды. Мысалы, 1927
жылы «Тҥрік тіл қоғамы» (Тҥрк дил қурумы) Тҥркияда, 1952 жылы ГФР-де «Орал-Алтай
қоғамы» қҧрылды. Дҥниежҥзі Тҥркітанушыларының бас қосатын халықаралық ғылыми
ҧйымы – «Халықаралық тҧрақты алтаистикалық конференция» - ПИАК 1959 жылы қҧрылған.
Кеңес тҥркологтары комитеті қҧрылып, оның органы «Советская тюркология» журналы Баку
қаласында 1970 жылдан бастап жарияланып тҧрды. Бҧл журнал 1991 жылдан кейін
«Тюркология» атымен шыға бастады. Кейін жариялануын тоқтатты. Шетелдерде: Тҥркияда –
«Тҥрк дили», «Тҥрк дуниясы», Австрияда – «Akta orientalia» тҽрізді мерзімдік басылымдар
бар.
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-тҥрік университетінде 2002 жылдан бастап
«Тҥркология» журналы жарық кҿре бастады, І (2002) жҽне ІІ (2004) Халықаралық
Тҥркологиялық Конгрестер ҿткізілді. 2001-ші жылы Л.Н.Гумилев ат. Еуразиялық Мемлекеттік
Университетіне Кҥлтегін ескерткішінің кҿшірмесінің қойылуы «Байырғы тҥркі ҿркениеті:
жазба ескерткіштер» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда салтанатты тҥрде
атап ҿтілді. Сондай-ақ кҿне тҥркі жазба ескерткіштері тақырыбына арнап А.Ясауи ат. ХҚТ
университетінде семинар жҽне дҿңгелек ҥстелдер, Ғылым жҽне Білім министрлігінің Тіл
Комитетімен бірлесіп конференциялар ҿткізіліп келеді.
4
ХҚТУ ІІІ Халықаралық Тҥркология конгресі A.Y.Ü. ІІІ.Uluslararası Türkoloji kongresi

Тҥркология ғылыми-зерттеу институтының директоры философия жҽне теология
ғылымдарының докторы Досай Кенжетай. Оның тҥркология саласына жазған монографиясы,
оқулық, мақалалары бар. «Мҽдени мҧра» мемлекеттік бағдарламасы бойынша «Дҽстҥрлі
тҥркілік дҥниетаным жҽне оның қазақ философиясы тарихындағы орны» атты еңбегі І-ші
томынан орын алды. Сонымен қатар, Қожа Ахмет Йасауи, Фараби, Баласағҧни, Сығнаки,
Бақырғани еңбектеріне жазған зерттеулері жҧртшылыққа кеңінен танылған. Біздегі «бір ҿзі
бір институт» – академик Рахманқҧл Бердібайдың ҿзі неге тҧрады?! Ол кісінің бҧл саладағы
еңбегі ҧшан теңіз. «Байкалдан Балқанға дейінгі» тҥркілік кеңістікті кҿктей ҿтіп, тҥбі бір тҥркі
халқының ортақ шығу тегі мен тарихын танытқан еңбегі, тек қазақ ҽдебиеті мен фольклоры
ҥшін ғана емес, бҥкіл тҥркілік ҽлемде қолдау тауып отыр. Сол еңбегінде тҥркі халықтарының
жер атауларының кҿп бҧрмаланғандығы турасында айтады: «1769-1774 жылдардағы орыс-
тҥрік соғыстарының салдарынан Қырым хандығы Тҥркиеден ажыратылады. 1783 жылы
Ресейдің қатын патшасы Екінші Екатерина Қырым жерін Ресейге қосу жҿнінде жарлық
шығарды. Осы жарлықта Қырым халқының тҧрмыс дҽстҥріне, дініне, қҧқыларына қысым
кҿрсетілмейді делінгенімен, кҿп ҧзамай отаршылдар ойына келген озбырлығын жедел тҥрде
жҥзеге асыра бастайды. Кҿп жерлердің аты ҿзгертіліп, грек сҿздерімен алмастырылды.
Мҽселен, Ақмешіт шаһары Симферополь, Ақжар – Севастополь, Кефе – Феодосия, Ескі
Кермен – Левкополь, Кезлеу – Евпатория деп аталатын болды. Қырымның жерін тҥрлі
ҽкімшіліктерге бҿлшектеп қосудың да мақсаты жергілікті халықты ыдырату, тҥптің тҥбінде
оларды азшылыққа айналдыру болатын. Қырымды Ресей жаулап алғанға дейін мҧнда орыстар
мҥлде жоқ еді. Ендігі жерде Қырым жерлерін патшалық ҽкімдері бҿлшектеп иемдене
бастады»,-деп жазады. Осы еңбегі ҥшін Р.Бердібай «Тҥркі дҥниесіне қызмет» наградасымен
марапатталды.
Сондай-ақ белгілі тҥркітануші-тілші ғалым Ҽ.Қайдар да біздің осы ғылыми-зерттеу
институтта жҧмыс істейді. Академик Ҽ.Қайдар мырзаның тікелей атсалысуымен қазақстандық
тҥркітанушы ғалым Ҽмір Нҽжіптің артында қалған мҧраларын қайта жарыққа шығарғалы
отырмыз. Атақты ғалым Ҽ.Нҽжіп дҥниеден ҿтерінде жазған бар дҥниесін, ҽлі жарық кҿрмеген
қҧнды еңбектерін қазақ ғалымдарына аманат ретінде қалдырған болатын. Тҥркология
саласында ҿзіндік орны бар осындай ғалымның еңбектерінің біздің Тҥркология ғылыми-
зерттеу институтынан шығуын біз ҥшін ҥлкен мҽртебе деп білеміз. Мҧндай жауапты істі Ҽмір
Нҽжіптің шҽкірті тҥркітанушы Ҽжібай Керімнің ҿзі тікелей қолға алып отыр. Осы уақытқа
дейін Ҽ.Нҽжіптің «Литературный язык Мамлюкского Египта ХІҤ- века» (2004), «Регионы и
этапы формирование тюркских письменных языков и литератур» (2007) деген кітаптары
жарыққа шығып ҥлгерді. Алла қаласа, қалған мҧраларын да жақын уақытта шығарамыз деп
ойлаймын.
Профессор Қ.Ергҿбек те осы саланың ҽдебиет ғылымы бойынша майталманы. Атақты
тҥрколог, Бейсенбай Кенжебаев атындағы Тҥркітану музейін ашып отыр. Сайран Ҽбушҽріп
қазақ ҿркениеті мен мемлекеттілігі тарихымен айналысып, 50-ге жуық ғылыми ізденістері
жарық кҿріп ҥлгерген.
О.Бекжан да кҿп жылдан бері кҿне тҥркі руналық жазба ескерткіштерін зерттеумен
айналысып келеді. 2002 жылдың 03 қаңтарынан бастап А. Ясауи атындағы Халықаралық
Қазақ-Тҥрік Университетінің жанындағы Ғылым Орталығы Тҥркология ғылыми-зерттеу
институтында аға ғылыми қызметкер қызметін атқарып келеді.
Осы жылдың 12 желтоқсанында «Кҿне тҥркі кҥл жазба ескерткіштері тілінің
семиотикалық негіздері» атты докторлық диссертациясын Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия
университетіндегі Диссертациялық кеңеске қорғауға тапсырды.
Сонымен қатар Б.Ҽбжет, Т.Қыдыр жҽне т.б. жас ғалымдар тҥркологияда жемісті де
табысты еңбек етіп келеді. Т.Қыдыр Университет жанындағы Жас тҥркологтар қоғамын
басқарады.
5
ХҚТУ ІІІ Халықаралық Тҥркология конгресі A.Y.Ü. ІІІ.Uluslararası Türkoloji kongresi

Ҽдетте, кейбіреулер тҥркологиялық зерттеу нысанын тек тіл жҽне ҽдебиетпен ғана
шектейді. Бірақ тҥркі халықтарының маңызды этностық ерекшеліктерін тек тіл мен ҽдебиет
шеңберінде ғана шектеп қоюға болмайды. Ендеше, тҥркологиялық зерттеулер тарихи-
ҽлеуметтік, пҽлсафалық, этнологиялық, діни жҽне ҿркениеттік мҽселелерді де қамтуы лҽзім.
Солардың бірі – «Ежелгі тҥрік ҿркениетінің бастаулары». «Тегіңді іздесең, тереңнен ізде»
деген жай айтыла салмаған ғой. Бҧл тақырып шынында да барша тҥркілердің ортақ тарих –
тағдырымен байланысты. Сондықтан, бҧл тақырыпты ҽрі қарай тереңдете зерттеу керек-ақ.
Мҧндай зерттеудің методологиялық маңызы зор.
Ал шынында да бҧл сҿз кҿне қытай деректерінде (б.д.д. 2205 жыл) кездеседі. Ендеше тҥркі
тарихы мен ҿркениетін, оның хронологиясы мен бастауын б.з. І мыңжылдығының І
жартысымен байланыстыру жаңсақ ой-пікірге жетелейді. Міне, осы сияқты мҽселелер ҿзінің
зерттеушілерін кҥтіп тҧр. Бҧдан тысқары, тҥрік ҿркениеті ҽсіресе, қазіргі уақыттағы
Елбасының кҿтерген «Орталықазиялық одақ мҽселесі» кҥн тҽртібіне қойылуда. Осылардың
дҽйектемесін беру де тҥріктанушылардың міндетіне жатады. Тіпті қазақ мемлекеттілігінің
кҿне тарихын жазу ісі де тҥріктанудың ортақ мҽселелерін жете тҥсінумен байланысты.
Біздер тҥрік тарихы мен ҿркениетінің ерте кезеңдерін, яғни б.д.д. мыңжылдықтар
соқпақтарын кеңінен жҽне батыл тҥрде институттарымыздың ғылыми нысанына айналдырып
сҿз етуіміз керек. Жҽне де б.з. І мыңжылдығындағы ҥзілмей келе жатқан тарихи
сабақтастықты назардан тыс қалдырмауымыз лҽзім. Сонда ғана қазақ тарихы мен
мемлекеттілігінің бастауларын дҧрыс жолда бағамдай алып, таптаурынды стереотиптерден
арыла аламыз.
Орта ғасырлардағы жҽне жаңа замандағы тҥрік ҿркениетінің ерекшеліктері ҿзінің
зерттеушілерін кҥтіп отырғаны да жасырын емес. Сондай-ақ қазіргі замандағы тҥркі
халықтары мҽдениеттерінің ортақ, ҧқсас, етене жақын тҧстары мен тҧтастығын кҿпшілік
жҧртқа кеңінен танытудың маңызы зор тарихи іс-қызмет екендігі айдан анық.
Институттың негізгі бағыттары: тіл, ҽдебиет, текстология, мҽдениет жҽне тарих. Осы
бағыттар негізінде «Мҽдениет пен ҿркениет теориялары», «Қорқыт ата музыкасы», «Орхон
ескерткіштерінің текстологиясы», «Ежелгі Қаңлылардың жазуы», 30 томдық тҥркі
классикалық поэзиясы, текстология бойынша Иасауи мҽдениетіне қатысты 50-ден астам
ортағасырлық қолжазбалар зерттеліп жатыр. Келешекте осы бағыттар негізінде жеке-жеке
бҿлімдер қалыптастыру міндеті тҧр. Иасауитану зерттеулері де басты міндеттердің бірі.
Бҧл конгресті мамырдың 18-21 жҧлдыздары болады деп жоспарлап отырмыз. Конгреске
70-тен астам шетелдік ғалымдар мен 30-дан астам отандық ғалымдар қатысқалы отыр.
Дайындық жҧмыстары жҥріп жатыр. Ҽртҥрлі іс-шаралар да қарастырылған. Осы мҽселе
бойынша қызығушылық танытқан барлық ғалымдарға, келем деушілерге есігіміз ашық.
Келетін қонақтарға сыйлық ретінде Тҥркология ғылыми-зерттеу институты дайындаған
«Тҥркі ҽлемінің тарихи тҧлғалары» атты тҥрік дҥниесінің атақты жҥз ғҧламасы туралы
жазылған ҧжымдық еңбектің ағылшынша нҧсқасын дайындап қойдық, жақында университет
баспасынан шығарып, конгреске келген қонақтарға сыйлаймыз деген ниетіміз бар.
Ҽлемдік деңгейдегі тҥркітанушы ғалымдардың басын қосып, осы саладағы жетістіктеріміз
бен кемшіліктерімізді саралай отырып, болашақ міндеттерімізді анықтап алсақ дейміз. Осы
арқылы тҥркітану саласына тың серпіліс берсек деген ой бар. Ол ҥшін ҽуелі Тҥркология
ғылыми-зерттеу институтының зерттеу аясын кеңейтіп, тиісті ғалымдарды дайындап, тҥркі
халықтарының рухани тҧтастығын зерттеуді тереңдету басты назарда тҧр. Бҧл салада
Университет жанынын шығатын «Тҥркология» журналы арқылы байланыс орнатып отырмыз.
Ғалымдардың тҥркітану саласына қатысты ғылыми-зерттеу мақалалары осы журналда
жарияланып келеді. Сондай-ақ, ҿткен конгресте қабылданған Тҥркология ассоциациясын
қайта жаңғырту, оның жҧмысын жандандыру жоспарда бар. Ҽрине, мҧның бҽрі қыруар
еңбекті қажет етері анық. Бірақ тҥркі дҥниесінің болашағы ҥшін жасаған еңбегіміз еш
кетпейді деп ойлаймыз.
6
ХҚТУ ІІІ Халықаралық Тҥркология конгресі A.Y.Ü. ІІІ.Uluslararası Türkoloji kongresi

Prof. Lesbek TAġĠMOV
Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Universitesi Rektörü

TÜRKOLOJĠNĠN ARAġTIRMALARI MESELELERĠ

Aynı kökten gelen Türk halklarının tarihi ile kültürünü, dini ile dilini, sanatı ile edebiyatını
inceleme konusu; bugüne kadar önemini yitirmemiĢtir. ―Türkoloji‖ diye adlandırdığımız bu bilim
dalının tarihi son bir-iki asırlık dönemi kapsasa bile, Türk dili ile edebiyatına, özellikle de Türk söz
sanatına olan ilginin Orta asırlardan baĢladığını görmekmekteyiz. Bunun delili olarak Orta Çağ Türk
yazılı edebiyatının temsilcileri KaĢgarlı Mahmut ile AliĢir Nevai gibi ünlü alimlerimizi örnek olarak
verebiliriz. Batı ve Rus oryantalistleri ile Doğu kültürü uzmanlarının Türklerin tarihi ile düĢünce
sistemini araĢtırmaya olan yoğun ilgisi, ―Türkoloji‖ sahasının geliĢmesinde çok etkili olmuĢtur.
Sonuçta bu durum, Türklerin geçmiĢi ile geleceğinin araĢtırmaya bir atılım oldu. Oysaki, bügüne
kadar Türk bilimi derken, Türk halklarının dil özellikleri ile lehçe yapısı en önemli konulardan birini
oluĢturmuĢtu.
Diğer Türk halklarının edebiyat bilimiyle mukayese ettiğimizde, Kazak bilim adamlarının bu
ortak konu üzerinde fazla araĢtırma yapamadığını görmekteyiz. Özbek, Tatar, Azerbaycan ve
Türkler kendi yazılı miraslarını çok eski dönemlerden baĢlatırken, Kazak edebiyat bilimi ilk baĢta
ХVIII yüzyıl, sonra da ХV yüzyıllardan daha ileriye geçemedi. Bu nedenle eski metinler ile değerli
kaynakları inceleyebilen uzman bilim adamlarının sayısı artmadı, Türkoloji ekolü de oluĢmadı.
Bunu goz önünde bulundurduğumuzda diğer kardeĢ halkların ortak manevi mirasa olan ilgisinin
hangi seviyede geliĢtiğini, geçen yüz yılın 60-70‘li yıllardaki edebiyat tarihi ile ilgili
araĢtırmalarından ilmi eserlerinden görebiliriz. Aynı dönemde ortaya çıkan Kazak edebiyat biliminin
ise bu açıdan çok geride olduğunu fark etmek mümkündür.
Bununla birlikte diğer bir konuya da değinmek gerekmektedir. Nitekim 80-li yılların baĢlarında
dilci uzmanların ―süzgüsünden‖ geçen edebi eserlere olan ilgi arttı. Bunun sonuncunda Karahanlılar
hakimiyeti ile Altın Ordu dönemindeki bazı eserler, Kazakçaya tercümesinin, araĢtırma alanına
dönüĢtüğünü söyleyebiliriz.
O senelerden baĢlayan ortak Türk yazılı miraslarına olan ilgi, bağımsızlık kazanıldıktan sonra
yeni açıdan yükselip, geliĢti diyebiliriz. Eski destanlar, Orhun abideleri, Ġslam kültüründen sonra
ortaya çıkan yazılı kaynaklar yavaĢ-yavaĢ ilim alemine sürülmeye baĢladı. Özellikle Kültegin ve
Tonyukuk abidelerinin kopyalarının Astana‘ya getirilmesi, bu sahadaki araĢtırılmaların hız
kazanmasını sağladı. Bunun sonucunda Türklerin çok eski tarihi ile kültürüne ait eserler yazıldı.
Bilim adamlarının bu sahaya olan ilgileri arttı, yerel Türkoloji merkezleri açıldı. Türkistan
Ģehrindeki ―Türkoloji Bilimsel-AraĢtırma Enstitüsünü‖ onlardan biri saymak gerekir. Türk bilimine
ilgi artsa bile, bu sahanın seviyesini yükseltmek konusunda biraz eksiklikler de yok değildir. En
önemli problemlerden birisi de bu sahadaki bilim adamlarının sayısının çok az oluĢudur. Diğer tarihi
dönem değerlendirilmese bile, Ġslam‘dan sonraki uygarlık çerçevesinde edebi eserleri orijinal haliyle
okuyabilen, o eski metinleri kendi döneminin düĢüncesine uygun biçimde algılayan ve bügünkü ilmî
ihtiyaçlar açısından değerlendiren uzmanlar yok denecek kadar azdır.
Türkoloji biliminin sloganlarla veya duygusal sözlerle çözülemeyeceğini dikkate alırsak, bu
sahada bu gibi önemli ihtiyaçların çözüm bulması gerekir. En önemlisi Eski ve Orta Çağ Türk edebi
eserlerinin metinleri tamamen yayınlanması doğru olacaktır. Çünkü Türkolojinin (sadece
Türkololjinin değil, diğer sosyal ilimlerin) tarihî metinlerden meydana gelmektedir. Bu metinleri
yayınlamakta iki prensipin uygulanması gerekir: Birincisi, metni kendi Ģeklinde yayınlamak, ikincisi
transkripsyon problemini çözmek. Çünkü bugüne kadar Türkler‘in yazılı eserleriyle ilgili ortak
transkripsyon meselesi belirlenmemiĢtir. Bu konuyu iki açıdan ele almak gerekir ki, Arapça
metinlerle Türkçe kelimelere uygun bir biçimde yapılması doğru olacaktır.
7
ХҚТУ ІІІ Халықаралық Тҥркология конгресі A.Y.Ü. ІІІ.Uluslararası Türkoloji kongresi

Bununla birlikte, son zamanlarda Orta Çağda yazılan Türk yazılı eserlere belli bir millete ait
miras olarak bakmak ve sadece o halkın milli eseri olarak değerlendirmeler yapıldığı aĢikardır.
Günümüzde Kazaklarla Özbeklerin, Tatarlarla BaĢkurdların, Türkmenlerle Türklerin bilim adamları
arasında meydana gelen bu tür anlaĢılmazlıklar bunun net delili olarak gösterilebilir. Ortak eserler bir
milletin değil, onu karĢılaĢtırmalı tipolojik açıdan ele aldığımızda gerçek sanatsal yönü ortaya
çıkabilir.
Maalesef, bügünkü bilim adamları arasında bu tür anlaĢılmazlıklar yer almaktadır. Bunun için
Türk bilim adamları Orta Çağdaki yazılı eserler üzerine çalıĢırken, bu eserler için sadece bir milletin
adını değil, ―Türk‖ kelimesinin kullanılmasının daha uygun olacağını diye düĢünmekteyiz. Mesela:
Türk- Tatar, Türk-Kazak, Türk-Özbek, Türk-BaĢkurt gibi.
Bunun gibi çok önem taĢıyan problemlerin çözümü bulunursa Türkoloji sahası için yararlı olur.
Eski Sovyetler Birliğinde Türkoloji ile ilgili konferansları gerçekleĢtirilmiĢtir. Ġlk Türkoloji
konferansı 1967 senesinde eski Leningrad Ģehrinde gerçekleĢti. Bu konferansın sonuçları ―Türkoloji
toplamı‖ (Турколгический сборник) olarak 1970 senesinde yayımlandı. VI. Türkoloji konferansı
1973 senesinde yine Leningrad Ģehirinde gerçekleĢtirildi. Ama Sovyetler Birliği düzeyindeki ilk
konferans, 1926 yılında Bakü Ģehirinde II-si ise 1976 yılında Almatı‘da geçti. Sonuçta bunun gibi
konferansların 4 senede bir düzenlenmesine karar alındı. Bundan sonra III. konferans (1980)
TaĢkentte, IV. konferans 1985 AĢkabadta, V.cisi (1988) Frunzede (BiĢkek) gerçeklenmiĢti. Sovyetler
Birliği dıĢındaki ülkelerde de Türkolojiyle ilgili kurumlar ve merkezler meydana gelmiĢtir. Örneğin,
1927 senesinde Türkiyede ―Türk Dil Kurumu‖ 1952 yılında Almanyada ―Oral-Altay Kurumu‖
kuruldu. Bütün Dünya Türk bilim adamlarının bir araya getirecek uluslararası bilimsel kurum, -
―Uluslararası geleneksel Altaystik konferans‖ PĠAK 1959 yılında kuruldu. Sovyet Türkologları
Komitesi kurularak, onun yayın iĢleri merkezi olarak ―Sovyetskaya Türkologia‖ dergisi 1970
yılından itibaren Bakü Ģehrinde yayınlana baĢladı. Dergi 1991 yılından sonra ―Türkologia‖ adıyla
çıkmaya devam etti. Diğer ülkelerde: örneğin Türkiyede – ―Türk Dil Kurumu ‖, ―Türk Dünyası‖,
Avusturya‘da – ―Akta Oriyentalia ‖ gibi günlük yayınlar vardır.
A.Yesevi Uluslararası Kazak-Türk Üniversitesinde 2002 yılından itibaren ―Türkologia‖ dergisi
yayınlanmaktadır. I. (2002) ve II (2004) Uluslararası Türkoloji kongreleri düzenlendi. 2001 yılında
L. N. Gumulev Avrasya Devlet Üniversitesine Kültegin abidesinin kopyasını getirilerek: ―Eski Türk
Uygarlığı: Yazılı Abideler‖ adıyla görkemli bir Ģekilde uluslararası ilmi-teorik konferans düzenlendi.
Bununla birlikte eski Türk yazılı eserleri konusuyla ilgili A. Yesevi Uluslararası Kazak-Türk
Üniversitesinde seminerler, Milli Eğitim Bakanlıgının Dil Komitesi ile birlikte düzenlediği
konferanslar gerçekleĢtirilmektedir. Türkoloji Bilimsel-AraĢtırmalar Enstitüsü BaĢkanı Prof.Dr.
Dosay Kenjetay‘ın Türkolojiyle ilgili yazdığı monografiler, ders kitabları, makaleleri mevcuttur.
―Medeni Miras‖ programı çerçevesinde ―Geleneksel Türk DüĢünce Sistemi ve Onun Kazak Felsefesi
Tarihindeki yeri‖ adlı eserin I.ci ciltinde yer almaktadır. Bununla birlikte Hoca Ahmet Yesevi,
Farabi, Yusuf Hashacib, Sığanaki, Bakırgani eserleriyle ile ilgili yazdığı bilimsel makaleleri
okuyucular tarafından tanılmıĢtır.
Tek baĢına bir enstitü sayılan Ord. Prof. Dr. Rahmankul Berdibayın bu sahadaki emeği
büyüktür. Baykal‘dan Balkan‘a kadar geniĢ bir alana yayılmıĢ olan Türk halkları ortaya çıkıĢ
tarihini tanıtan çalıĢması sadece Kazak edebiyatı ile folkloru için değil, bütün Türk halkları
tarafından desteklenen bu çalıĢmada Türk halklarının yer adlarının saptırıldığı konusuna
değinilmiĢtir. 1769-1774 yıllarındaki Türk - Rus savaĢları sonucunda Kırım Hanlığı Türkiyeden
bölünür. 1783 yılında Çarlık Rusyanın çariçesi Ikinci Ekaterina Kırım topraklarını Rusya‘yla
birleĢtirmek konusunda karar çıkarır. Bu kararda Kırım halkının milli geleneğine, dinine, hukuksal
yapısına baskı kullanılmayacağı, söz konusu olsa bile, aradan çok zaman geçmemesine rağmen
sömürgeci taraf kendi baskılarını uygulamaya koymuĢtur. ġehir adlar Yunanca kelimeler ile
değiĢtirildi. Mesela: AkmeĢit, Ģehri-Simferopol, Akjar-Sevastopol, Kefe-Feodosya, Eski Kermen-
Levkopol, Kezlev-Evpatoriya diye değiĢtirildi. Kırımın bölgesini türlü valiliklere parçalamakla
yöresel halkın birliğini bozmak ve onları parçalara ayırarak azınlık duruma düĢürmeyi
8
ХҚТУ ІІІ Халықаралық Тҥркология конгресі A.Y.Ü. ІІІ.Uluslararası Türkoloji kongresi

planlamıĢlardı. Çarlık Rusya Kırım topraklarını feth edene kadar burada Ruslar tamamen yoktu.
Kırım toprakların Çarlık Rusya valilikleri tarafından parçalanarak kendi aralarında paylaĢmaya
baĢladı. ĠĢte bunun gibi önemli konulara değinen bu eseri için R. Berdibay ―Türk Dünyasına Hizmet‖
ödülüyle onurlandırıldı.
Yine bir ünlü Türk bilimadamı, dil uzmanı A.Kaydar bizim bilimsel- araĢtırma enstitümüzde
çalıĢmaktadır. Ord. Prof. Dr. A. Kaydar Beyin kendisi ile birlikte Kazakistan‘lı Türkoloji bilim
adamları Emir Necib‘ten arta kalan mirasları yeniden yayınlamaktayız. Ünlü bilim adamı ölümünden
önce kendi eserlerinden yayınlanmayan değerli çalıĢmalarını Kazak bilim adamlarına emanet olarak
bırakmıĢtı.
Türkoloji sahasında büyük önemi bulunan E. Necib‘in çalıĢmaları Türkistan Ģehrindeki
Türkoloji Bilimsel-AraĢtırma Enstitüsü tarafından yayına sunulması bizim için onur vericidir. Bu
önemli görevi Emir Necib‘in öğrencisi Türkolog A. Kerim kendi görevi üstlendi. Bugüne kadar A.
Necib‘in ―Literaturnıy Yazik Mamlukskogo Egipeta ХIV-veka‖ (2004), ―Regionı i Etapı
Formirovanie Turkskih Pismennih Yazıkov i Leteratur‖ (2007) adlı kitapları yayınlandı. Diğer
eserlerini de önümüzdeki günlerde yayına sunmayı düĢünülmekteyiz.
Prof. Dr. K. Ergöbek Türkoloji sahasının edebiyat dalında ün kazanmıĢtır. Ünlü Türkolog,
Beysenbay Kenjebayev‘in Türkoloji müzesini açtı. Sayran AbuĢarib‘in Kazak medeniyeti ve devlet
tarihi ile ilgili yazdığı 50‘den fazla ilmi eserleri yayınlanmıĢtır. O. Bekjan ise senelerce eski Türk
runik yazılı eserlerini inceleme çalıĢmalarıyla uğraĢmaktadır. 3 Ocak 2002 yılından bu yana
A.Yesevi Uluslararası Kazak-Türk Üniversitesi Türkoloji Bilimsel-AraĢtırma Enstitüsünde görev
almaktadır.
12 Aralık 2008‘de ― Köne Türki Jazba EskertkıĢterı Tilinin Semiontikalık Negızderı‖ konulu
doktora tezini L.N. Gumulev Avrasya Üniversitesinde savunmaya sunmuĢtur.
B. Abjet, T. Kıdır gibi diğer genç bilim adamları ise Türkoloji dalında baĢarıyla çalıĢmaktadır.
T. Kıdır Üniversite genelinde ―Genç Türkologlar‖ kurumunu yönetmektedır. Bazıları Türkolojinin
araĢtırma alanını sadece dil ve edebiyatla sınırlandırmakta yetiniyor. Oysa Türk halklarının etnik
özelliklerini dil ve edebiyatla sınırlandırmak doğru değildir. Türkoloji çalıĢmalarının tarihi, sosyal,
felsefi, etnolojik, dini ve medeni problemleri de kapsaması gerekiyor.
Bunlardan birisi de - ―Eski Türk Medeniyetinin kaynakları konusudur‖. ―Soyunu arasan
derinden ara‖-sözü boĢuna söylenmemiĢtir. Bu konu gerçekten de Türk halklarının ortak tarihi ile ve
kaderiyle bağlantılıdır. Bu nedenle, bu konunun derinden araĢtırılması gerekmektedir. Bu tür
çalıĢmaların metodolojik önemi büyüktür. Gerçekten de bu söylediklerimiz eski Çin kaynaklarında
(2205y) vardır. Demek ki, Türk tarihi ile medeniyetin, onun kronolojisi ile baĢlangıç noktasını
milattan önceki I binyıllığın I kısmıyla baĢlatmak yanlıĢ görüĢlere götürür. ĠĢte, bunun gibi
problemler kendi araĢtırmacılarını beklemektedir. Bunun dıĢında Türk medeniyeti özellikle
günümüzde CumhurbaĢkanı N. Nazarbayev‘in ―Avrasya birliği‖ problemi, bunlara bilimsel yanıtlar
vermek ve Türkolojinin vazifesi sayılmaktadır. Kazak devletinin eski tarihini yazmak iĢi de
Türkolojinin ortak problemlerini bilmekle mümkün olacaktır. Biz Türk tarihi ile medeniyetinin eski
dönemlerini, geniĢ çapta cesurca ele alarak enstitümüzün bilimsel alanına dönüĢtürmemiz gerekiyor.
ĠĢte o zaman Kazak tarihi ile medeniyetinin kaynaklarını doğru yolda değerlendirir ve önceki
kalıplardan kurtulmuĢ oluruz.
Orta Çağ ve Yeni Çağdaki Türk medeniyetinin özellikleri kendi araĢtırmacılarını beklemektedir.
Ayrıca Türklerin kültürünün ortak benzer noktalarının tanıtılması iĢinin de çok önemli bir faliyet
olduğu söyleyebiliriz. Enstitümüzün temel hedef noktaları: dil, edebiyat, tekstoloji, kültür ve tarihdir.
Bu hedefler ―kültür ve medeniyet teorileri‖, ―Dede Korkut Müziği‖, ―Orhun Abidelerinin
tekstolojisyi‖, ―Eski Kanglıların yazısı‖, 30 ciltten oluĢan Türk klasik nazımı, tekstolojyle ilgili
Yesevi kültürüne ait 50‘den fazla Orta Çağa ait el yazmaları incelenmektedir. Gelecekte bu hedef
temelinde ayrı-ayrı bölümlerin oluĢması gerekir. Yesevi ilimi de çok önemli çalıĢmalardan biri
sayılır.
Kongre 18-20 Mayıs günleri arasında düzenlenecektir. Kongre‘ye 70‘den fazla yabancı bilim
9
ХҚТУ ІІІ Халықаралық Тҥркология конгресі A.Y.Ü. ІІІ.Uluslararası Türkoloji kongresi

adamları, 30‘dan fazla kendi bilim adamlarımız katılacaktır. Hazırlık iĢleri sürdürülmektedir.
Katılmak isteyen bilim adamlarına her zaman kapımız açıktır. Gelecek olan konuklarımıza da
hediye olarak Türkoloji Bilimsel-AraĢtırma Enstitüsü tarafından hazırlanan ―Dünya Türklerinin
Tarihi ġahısları‖ adlı Türk Dünyasının ünlü yüz bilgini içeren çalıĢmanın Ġnglizce nüshasını
hazırlamıĢ bulunuyoruz. Önümüzdeki haftalarda Üniversitemizin yayın evinden yayınlayarak kongre
delegelerine sunmayı hedefliyoruz.
Dünya seviyesindeki Türkoloji bilim adamlarını bir araya getirerek, bu sahada elde ettiğimiz
baĢarılarla eksikliklerimizi değerlendirmek ve gelecekteki vazifelerimizi net bir Ģekilde
belirlemeliyiz. Böylece Türkoloji bilimi sahasında güçlü bir uyanıĢı hedefliyoruz. Bunun için
Türkoloji Bilimsel-AraĢtırma Enstitüsünün araĢtırma, inceleme alanını geniĢletmek, gereken bilim
adamlarını hazırlamak, Türk halklarının manevi birliğini araĢtırmayı derinleĢtirmek gerekir. Bunun
üzerine üniversite tarfından ―Türkoloji‖ dergisi ile iliĢki kurmaktayız. Bilim adamlarımızın
Türkolojiyle ilgili çalıĢmaları, makaleleri adı geçen dergide yayınlanmaktadır. Yine bir değinilecek
konu ise geçen kongrede kararlaĢtırılan Türkoloji Birliği‘ni yeniden ele almak, onun faaliyetlerini
geliĢtirmek planlarıda yapılmaktadır. Elbette, bunların hepsi çok zor ve kapsamlı bir çalıĢmayı
gerektirir. Fakat Dünya Türkleri‘nin geleceği için yapmıĢ olduğumuz hizmet boĢ sayılmayacaktır
diye düĢünüyoruz.

10
ХҚТУ ІІІ Халықаралық Тҥркология конгресі A.Y.Ü. ІІІ.Uluslararası Türkoloji kongresi

Prof. Dr. Osman HORATA
Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi
Mütevelli Heyet BaĢkanı

Öncelikle, yer kürenin farklı coğrafyalarından gelerek kongremizi onurlandıran siz değerli
meslektaĢlarımı, Ahmet Yesevi Üniversitesi olarak konuk edebilmekten duyduğum memnuniyeti
ifade etmek istiyorum. Köklü geçmiĢ ile güçlü gelecek arasında sağlam bir köprü olabilmek amacıyla
yola koyulan, Türkiye ve Kazakistan dostluğunun bu sembol kurumuna hoĢ geldiniz! Bu toplantımız,
ümit ediyorum ki birçok yeni dostluğun yanında, yeni fikirlerin, yeni etkinliklerin ve yeni
çalıĢmaların da baĢlamasına vesile olacaktır.
DüĢünürler, hepimizin hayatının önemli bir kesitine ev sahipliği yapan, geride bıraktığımız 20.
yüzyılın, savaĢları ve felaketleriyle insanlık tarihinin en dehĢet verici asrı olduğu konusunda
birleĢirler. Ġnsanın hayallerini zorlayan, bilim ve teknoloji alanındaki baĢ döndürücü geliĢmeler ise,
ne yazık ki bu trajik tablonun gölgesinde kalır. SavaĢlar, felaketler ve hızlı değiĢim, yetiĢen kuĢakları
geçmiĢle organik iliĢkiden yoksun bir zeminde, yani tarihinden kopuk bir Ģekilde sürekli ―Ģimdiki
zaman‖ içinde yaĢamak zorunda bırakır. Tarih, yani kimlik Ģuuru büyük bir erozyona uğrar ve
kimlik sorunu çağın sorunu hâline gelir.
Geride bıraktığımız yıl dünyaya veda eden, 20. yüzyılın en önemli yazarlarından Cengiz
Aytmatov da, ―geçmiĢin ya da daha çok kiĢinin çağdaĢ deneyimini önceki kuĢakların deneyimine
bağlayan toplumsal mekanizmaların yok olmasını‖, 20. yüzyılın en karakteristik ve en ürkütücü
fenomenlerinden biri olarak görür ve bu asrı ―kan‖la ―iktidar‖ın birleĢtiği Ģansız bir dönem olarak
niteler.
Ġnsan, yani kimlikler üzerindeki bu büyük baskı, Fransız Ġhtilali sonrasında 19. yüzyılda öne
çıkmaya baĢlayan fakat imparatorluk ve sömürgecilik anlayıĢlarının bastırdığı uluslaĢma/milliyetçilik
düĢüncesini, 20. yüzyıl siyasetinin merkezine oturtur. Bu sebeple bu yüzyıl, imparatorlukların
yerlerini birer birer ulus devletlere bırakmak zorunda kaldığı, bir taraftan küreselleĢme kendine yer
bulmaya çalıĢırken milliyetçilik düĢüncesinin de kök saldığı bir asır olmuĢtur.
Bugün Türkiye ve Orta Asya‘da odaklaĢan, Avrupa ve Balkanlardan Avustralya ve Amerika‘ya
kadar yayılan Türk dilli devlet ve topluluklar da, hepinizin bildiği gibi 20. yüzyılın sarsıntılarının
odağında yer alan talihsiz uluslardan oldular. Bu toplulukların önemli bir kısmı, tarihleriyle organik
bağlarını koparma sürecine girmiĢken; bildiğiniz gibi yine aynı yüzyıl, bu süreci tersine çevirecek
fırsatlar da ortaya koymuĢtur.
Kimliğin en bariz göstergesi dildir. 1990‘lı yıllarda bağımsızlıklarına kavuĢan Kırgızistan,
Kazakistan, Türkmenistan, Azerbaycan ve Rusya içindeki özerk cumhuriyetlerde yapılan
araĢtırmalar; 1926-1989 arası süreçte bunlar arasında kendi dilini ana dili olarak kabul oranında
ciddi bir düĢüĢ gerçekleĢtiğini göstermektedir. Kendi dillerini ana dili kabul etmenin yanında, ana
dilini konuĢma ve yazma yeteneğindeki kayıp ise çok daha büyüktür. Bu dönemde bilhassa gençler
arasında ana dilini kullanma isteğinde önemli bir azalma olmuĢtur. Dilbilimcilere göre, dil değiĢimi
çok yavaĢ olmakta ve bunun gerçekleĢmesi birkaç kuĢağı almakta; iki dilli durumlarda ise üç
kuĢaktan öteye geçmemektedir.
Tarihin önümüze yeni fırsatlar koyduğu, dil ve tarih Ģuurunun çok önem kazandığı bu süreçte,
Türkologlara ve Türkoloji araĢtırmalarına önemli sorumluluklar düĢmektedir. Öncelikle, egzotik
meraklarla, daha sonra bazı güçlerin sömürgecilik anlayıĢlarının bir aracı olarak yaygınlaĢan
Türkoloji araĢtırmaları; 21. yüzyılda ulus devletleri güçlendirme ve bunun temelini oluĢturan
11