uluslararası ticarette fiyata dayalı rekabet gücü ile endüstri-içi ticaret arasındaki ilişki

312 Pages·2009·1.67 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANABİLİM DALI

ULUSLARARASI TİCARETTE FİYATA DAYALI
REKABET GÜCÜ İLE ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET
ARASINDAKİ İLİŞKİ: TÜRK İMALAT SANAYİİ ÖRNEĞİ

Doktora Tezi

Atila BEDİR

Ankara-2009
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANABİLİM DALI

ULUSLARARASI TİCARETTE FİYATA DAYALI
REKABET GÜCÜ İLE ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET
ARASINDAKİ İLİŞKİ: TÜRK İMALAT SANAYİİ ÖRNEĞİ

Doktora Tezi

Atila BEDİR

Tez Danışmanı
Prof.Dr. Aykut KİBRİTÇİOĞLU

Ankara-2009
ii
TEŞEKKÜR
Öncelikle, bu çalışmanın her aşamasında engin bilgi birikimi, yakın ilgi ve
önerileri ile beni yönlendiren tez danışmanım Prof. Dr. Aykut KİBRİTÇİOĞLU’na
sonsuz teşekkür ederim. Tez çalışmam süresince, bilgisinin yanı sıra işine olan
saygısı, titizliği ve insani özelliklerinden edindiğim kazanımların benim için çok
kıymetli olduğunu özellikle belirtmek istiyorum.
Ayrıca, doktora tez izleme komitemde ve tez jürimde yer alan, tezin başarıyla
tamamlanabilmesi için görüş ve düşünceleri ile bana yol gösteren değerli hocalarım
Prof. Dr. Yahya Sezai TEZEL ve Prof. Dr. Serdar SAYAN’a şükranlarımı sunarım.
Bununla birlikte, diğer tez jürisi üyeleri sayın hocalarım Prof. Dr. İrfan
CİVCİR’e, Doç. Dr. Hasan ŞAHİN’e ve Doç. Dr. Arzu Akkoyunlu-WIGLEY’e
olumlu eleştirileri ve değerli katkılarından dolayı çok teşekkür ederim.
Bu tezi böylesine değerli hocalarımın takdirleriyle başarıyla tamamlamış
olmak, hayatımda büyük bir onur vesilesi olacaktır.
Bu başarıda emekleri olan tüm dostlarımla birlikte değerli arkadaşım İbrahim
DEMİR’e, Doç.Dr. Lütfi ERDEN’e ve Dr. Pelin Kale ATTAR’a içten katkılarından
dolayı teşekkür ederim.
Diğer yandan, tez çalışmam süresince beni her zaman teşvik eden sevgili
eşime ve oğluma gösterdikleri destek ve özveri için ayrıca teşekkür ederim.
İÇİNDEKİLER
No:
TEŞEKKÜR i
İÇİNDEKİLER ii
ÇİZELGELER DİZİNİ vii
ŞEKİLLER DİZİNİ viii
KISALTMALAR ix
GİRİŞ 1
I. ULUSLARARASI REKABET GÜCÜ 12
1.1. Uluslararası rekabet gücü tanımı 16
1.1.1 Ülke düzeyinde uluslararası rekabet gücü tanımları 17
1.1.2 Sektör ve firma düzeyinde uluslararası rekabet gücü tanımları 22
1.2. Uluslararası rekabet gücünün unsurları ve belirleyicileri 24
1.3. Porter yaklaşımı 31
1.3.1 Ulusal rekabetçi üstünlüğün belirleyicileri 34
1.3.2 Kümelenme oluşumları ve uluslararası rekabet gücü 42
1.4. Karşılaştırmalı üstünlükler ve rekabetçi üstünlükler üzerine
bir değerlendirme 45
1.4.1 Pazarlama faaliyetleri, değer denklemi ve rekabetçi üstünlük ilişkisi 48
ii
1.5. Rekabetçi gelişme aşamaları 51
1.6. Kaliteye dayalı uluslararası rekabet gücü 58
1.6.1. Ürün kalitesi ile maliyet / fiyat ilişkisi 62
1.6.2. Kaliteye dayalı rekabet ve göstergeleri 70
1.6.2.1. Kalitenin üç temel göstergesi 70
1.6.2.1.1. İhracat birim değeri (BD ) 70
ihr
1.6.2.1.2. Açıklanmış kalite elastikiyeti 73
1.6.2.1.3. Yüksek fiyat segmentlerinde konumlanma 76
1.6.2.2. Bazı kalite göstergeleri 78
1.7. Uluslararası rekabet gücü ölçme metodları / göstergeleri 80
1.7.1. Dünya Ekonomik Forumu endeksleri 81
1.7.1.1. Küresel rekabet gücü endeksi 83
1.7.1.2. İşalemi rekabet gücü endeksi 89
1.7.1.3. Yeni küresel rekabet gücü endeksine geçiş 90
1.7.2. Uluslararası Yönetim Geliştirme Merkezi (IMD) endeksi 91
1.7.3. UNIDO rekabetçi endüstriyel performans (CIP) endeksi 93
1.7.4. İmalat sanayii uluslararası rekabet gücü (MECI) endeksi 94
1.7.5. Küçük ülke imalat sanayii uluslararası rekabet gücü
(SSMECI) endeksi 94
1.7.6. Reel kur ve faktörlerin uluslararası rekabet gücü ile ilişkisi 95
1.7.7. Reel efektif döviz kuru endeksleri (REER) 97
1.7.7.1. IMF hesaplamaları 98
1.7.7.1.1. Birim işgücü maliyetine dayalı reel
efektif döviz kuru 98
1.7.7.1.2. Tüketici fiyat indeksine dayalı reel
efektif döviz kuru 101
W
1.7.7.1.3. Rekabet gücü ağırlık yapısının ( ij)
hesaplanması 103
iii
1.7.8. Fiyat açısından uluslarası rekabet gücü göstergeleri 104
1.7.8.1. Sektörlerin göreli fiyat ilişkisi 104
1.7.8.2. OECD tarafından hesaplanan fiyata dayalı rekabet gücü
göstergeleri 109
1.7.8.2.1. İthalat rekabet gücü 109
1.7.8.2.2. İhracat rekabet gücü 110
1.7.8.2.3. Toplam rekabet gücü 111
1.7.8.2.4. OECD Interlink modelinde ihracat rekabet gücü 113
1.7.9. Açıklanmış dış ticaret performans endeksleri 113
1.7.9.1. Açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler (RCA) 113
1.7.9.2. Dış ticaret performans endeksleri 115
1.7.9.2.1. Yapısal değişim endeksleri 115
1.7.9.2.2. Dış ticarette uzmanlaşma 117
1.7.10. Rekabet gücünün diğer göstergeleri 118
1.8. Bölüm özeti 120

II. ULUSLARARASI ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET 124
2.1. Uluslararası dış ticaretin geleneksel açıklaması ve endüsti-içi ticaretin oluşumu
üzerine kısa bir mukayese 124
2.2. Endüstri-içi ticaret tanımı, ilk bulgular ve temel teorileri, yatay ve dikey endüstri
ticaret yapısı ve belirleyicileri 131
2.2.1. Endüstri-içi ticaret literatüründe endüstri tanımı 131
2.2.2. Uluslararası endüstri-içi ticaretin tanımı 133
2.2.2.1 Marjinal uluslararası endüstri-içi ticaret kavramı 135
2.2.3. Uluslararası-endüstri-içi ticaret hakkında ilk bulgular 137
2.2.4. Günümüzde endüstri-içi ticaretin boyutu 143
2.2.5. Teorik yaklaşımlar 146
iv
2.2.5.1. Ölçek ekonomileri ve/veya ürün farklılaştırılması 148
2.2.5.2. Firmalar arası stratejik etkileşim 160
2.2.5.3. Dikey üretim yapısı veya farklılaştırılmış üretim malları 162
2.2.5.4. Teknik farklılıklar 164
2.2.5.5. Tercihlerde benzerlik (Linder hipotezi) 166
2.2.5.6. Yeni ürün, teknolojik açık ve ürün devreleri 167
2.2.5.7. Uluslararası üretim ve çokuluslu şirketlerin endüstri-içi ticaret
üzerine yansımaları 170
2.2.5.7.1. Çok uluslu şirketlerde uluslararası dış ticaretin yapısı
– Firma içi ticaret 174
2.2.6. Yatay ve dikey endüstri-içi ticaret yapısı ve belirleyicileri 177
2.2.7. Endüstri-içi ticareti ölçme yöntemleri / endeksleri 180
2.2.7.1. Balassa endeksi 181
2.2.7.2. Grubel-Lloyd endeksleri 182
2.2.7.3. Aquino Endeksi 185
2.2.7.4. Glejser-Goosens-Eede endeksi 187
2.2.7.5. Loertcscher-Wolter endeksi 189
2.2.7.6. Marjinal endüstri-içi ticaret ölçme
yöntemleri / endeksleri 190
2.2.7.6.1. Hamilton-Kniest endeksi 190
2.2.7.6.2. Greenaway-Hine-Milner-Elliott Ölçümü 191
2.2.7.6.3. Brülhart endeksleri 193
2.2.7.6.3.1. “Grubel-Lloyd Tip” A endeksi 193
2.2.7.6.3.2. Marjinal endüstri-içi ticaret ve sektörel
performans: B endeksi 194
2.2.7.6.3.3. Ölçme metodu C 195
2.3. Bölüm özeti 196

v
III. TÜRKİYE’DE İMALAT SANAYİİNDE ULUSLARARASI REKABET
GÜCÜ VE ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET İLİŞKİSİ 200
3.1. Çalışmanın kapsamı, yöntemi ve verisi 202
3.2. Türkiye’de imalat sanayii endüstrilerinin rekabet biçimi 205
3.3. İmalat sanayii sektörlerinde endüstri-içi ticaretin boyutu 212
3.4. Uluslararsı rekabet gücü ile endüstri-içi ticaret üzerine tartışmaların /
düşüncelerin genel çerçevesi 214
3.5. Hipotezler ve testleri 219
3.6. Bölüm özeti 232
SONUÇLAR 236
KAYNAKLAR 248
EKLER 271
ÖZET 298
ABSTRACT 299

vi
ÇİZELGELER DİZİNİ
No:
Çizelge 1: Dünya genelinde üretim, ihracat ve doğrudan yabancı sermaye yatırım
faaliyetlerinde gelişmeler 2
Çizelge 2: Ürün kalitesi tanımları ve ilgili kalite özellikleri 60
Çizelge 3: Gelişme aşamalarına göre alt endekslerin ağırlıklandırılması 88
Çizelge 4: Uluslararası rekabet gücü faktörleri 92
Çizelge 5: İmalat sanayi dış ticaretinde endüstri-içi ticaret oranı (%) 144
Çizelge 6: Türkiye’nin toplam ve imalat sanayi dış ticaret değerleri (milyon $) 203
Çizelge 7: Rekabet biçimine göre endüstrilerin imalat sanayii içindeki payı (%) 208
Çizelge 8: Orta düzeyde kaliteye dayalı rekabet eden bazı önemli endüstrilerin imalat
sanayii dış ticareti içindeki payında görülen gelişmeler 210
Çizelge 9: Fiyata dayalı rekabet eden bazı önemli endüstrilerin imalat sanayii dış
ticareti içindeki payında görülen düşüşler 211
Çizelge 10: İmalat sanayiinde ortalama endüstri-içi ticaret oranı 213
Çizelge 11: Kaliteye dayalı rekabet eden endüstrilerde yüksek endüstri-içi ticaret
artışı gösteren endüstriler 214
Çizelge 12: İmalat sanayii geneli için regresyon sonuçları özeti 224
Çizelge 13: Kaliteye dayalı rekabet eden endüstriler için regresyon
sonuçları özeti 227
Çizelge 14: Fiyata dayalı rekabet eden endüstriler için regresyon sonuçları özeti 231
vii
ŞEKİLLER DİZİNİ
No:
Şekil 1: Verimliliğin ve verimlilik artışının belirleyicileri 28
Şekil 2: Ulusal rekabetçi üstünlüğün belirleyicileri 39
Şekil 3: Karşılaştırmalı üstünlük, pazarlama faaliyetleri ve rekabetçi üstünlük 50
Şekil 4: Rekabetçi gelişme aşamaları 53
Şekil 5: Ulusal rekabetçi gelişme süreci 57
Şekil 6: Alt endekslerin kompozisyonu 87
Şekil 7: Uluslararası dış ticaretin yapısı 130
viii