uluslararası hoca ahmed yesevi sempozyumu ı.

960 Pages·2017·7.23 MB·Turkish

I.
ULUSLARARASI
HOCA AHMED YESEVİ
SEMPOZYUMU
28-30 NİSAN 2016
ANKARA
İnceleme Araştırma Dizisi
Yayın No: 41
I. Uluslararası Hoca Ahmed Yesevi
Sempozyumu Bildirileri
Editör
Prof. Dr. Ahmet KARTAL
Yayın Koordinatörü
Halil ULUSOY
ISBN
978-9944-237-55-0
Baskı Tarihi
Nisan 2017
Baskı
Merkez Repro Basım Yayın Ltd. Şti.
www.merkezrepro.com
Ahmet Yesevi Üniversitesi
Mütevelli Heyet Başkanlığı
Taşkent Cad. Şehit H. Temel Kuğuoğlu Sokak.
No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARA
Tel: [phone] • Faks: 0312 216 06 09
www.ayu.edu.tr [email protected]
Kitapta ifade edilen fikir ve görüşler sadece yazarlarının olup,
Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığının
görüşlerini yansıtmazlar.
İÇİNDEKİLER
Sunuş ...................................................................................................................9
Önsöz ................................................................................................................13
Açılış Konuşmaları ............................................................................................17
Sempozyum Kurulları .......................................................................................39
Hoca Ahmet Yesevi ...........................................................................................47
Bir İrfan Geleneğini Başlatmak: Ahmed Yesevi ................................................51
Hoca Ahmed Yesevî’nin Yaşadığı Dönemde Aşağı Seyhûn ve
Mâverâünnehr’de Siyasî Ortam [1093-1166] ....................................................59
Yeni Bir Türk-İslam Medeniyeti Tasavvuru İçin
Hoca Ahmed-i Yesevi ve Yönteminin Önemi ..................................................103
Hoca Ahmet Yesevî’nin Hikmetlerinde Tebliğ ve
İrşad Metoduna Âit Bazı Tespitler ..................................................................133
Göçebe Düşüncesinin Şekillenişinde Hoca Ahmet Yesevi ve
Tasavvuf Merkezli Haritaların Teşekkülü ........................................................149
Ahmet Yesevi’nin Temsilcisi Saltık Gazi’nin Yesevilik Anlayışının
Evrenselleşmesine Katkısı ve Günümüze Yansıması ........................................161
Ahmed Yesevi’de Peygamber Tasavvuru ...........................................................189
Rol Model Şahsiyet Olarak Hoca Ahmed Yesevî’nin
İnsan ve Toplum İnşasında Hz. Peygamber’in Etkisi.......................................217
Hikmet Geleneğinin Mihveri: Hakîkat-ı Muhammediyye .............................243
Dîvân-ı Hikmet’te Sahabe Algısı’nın İslam Tarihi Kaynaklarında
Mevsukiyeti Meselesi ......................................................................................253
Hoca Ahmet Yesevî Kültünün Memorat Anlatılarıyla İnançları ve
Hayat Felsefesini Güncelleme Gücü ...............................................................263
İslami Dönem Ozanı/Kamı Hoca Ahmet Yesevi’nin
Türkiye Sahası Âşıklık Geleneği Üzerindeki Tesiri .........................................273
Ahmet Yesevî Temelli Kırgız Zamancı-Ozanlar Geleneğinin
Xvııı-Xıx. Asırda Yeniden Teşekkülü ...............................................................287
Balkanlar ve Bosna Hersek’te Ahmet Yesevi ve Yesevilik .................................301
Improving Professionalism of The Specialists in The Field
of Tourism as The Fundamental Factor for Attracting Tourists
(On The Example of Architectural Monument of Khoja Ahmed Yasawi) ......313
Ahmed Yesevi, Yesevilik ve Türk Müslümanlığı Tartışmaları...........................325
Ahmet Yesevi ve Türk Bilgelik Geleneği .........................................................337
Yesevi Tarikatının Devlet Yönetiminden Uzaklaştırılmasıyla
Türk Devlet Yönetim Sisteminin Çöküşü ........................................................351
Hoca Ahmed Yesevi Terbiyesinde ve Zikrinde Esmai Hüsna .........................379
Synthesis of Shamanism And Islam in
The Views Of Khoja Ahmed Yasavi ................................................................385
Ahmed Yesevi Poet And Mystic, Halfway Between
Shamanısm and Sufism ...................................................................................393
İslam’ın Hint Kültürüne Etkisi: Ahmed Yesevi,
Kabir ve Guru Nanak Örneği ..........................................................................403
Hallâc-ı Mansûr’dan Ahmed Yesevî’ye İlâhi Aşk ............................................429
Tevhîd Ağacının Gölgesinde ...........................................................................449
Ahmed-i Yesevî’de Kişiyi Allah’tan Uzaklaştıran Bir İllet: Riyâ ......................461
Hoca Ahmed Yesevi’de Zaman ve Mekân:
Yokluktan Varlığa Bitmeyen Yolculuk ..............................................................479
Dîvân-ı Hikmet’te Fenâ ve Bekâ Kavramları ..................................................517
Divan-ı Hikmet’e Göre Kişi Olmanın Şartları:
Bazı Temel Tasavvuf Terimlerinin Anlamı ......................................................545
Ahmed Yesevî’nin Yeni Bulunmuş İki Farsça Risâlesi .....................................557
The Challenges and Rewards Associated With Translating
A Dead Language Into Living English and The Gifts Offered .......................571
Hoca Ahmet Yesevi Düşüncesinde Tanrı Âlem ve İnsan İlişkisi .....................579
Divan-ı Hikmet’te Günümüz Bilim ve İnsan İlişkisi’nin Temelleri ................611
Ahmet Yesevi’nin Embriyoloji İle İlgili Hikmeti.............................................627
Hoca Ahmed Yesevi’yi Hanefi Matüridi Kültür Havzasına
Bağlayan Ard Alan ve Hakim Es-Semerkandi ................................................641
Ahmed Yesevî’de İtikadî Unsurlar ...................................................................653
Hoca Ahmed Yesevî’nin Hayatı, Eserleri ve
Yesevîlik Araştırmalarının Bazı Meseleleri Üzerine ........................................663
Yeni Bir ‘Hikmetler Mecmuası’ Münasebetiyle
Yesevî Çalışmaları Üzerine Yeni Açılımlar ......................................................675
Ahmed Yesevi’de Îman-Değer İlişkisi ..............................................................685
Hoca Ahmed Yesevi’den Hacı Bektaş Veli’ye Yesevî
Gelenekte Mezhebi Tezahürler .......................................................................693
Ebû Hanîfe Öğretisinin Yesevî Sufîliğine Yansımaları ....................................713
Hoca Ahmed Yesevi’nin “Divan-ı Hikmet” Adlı Eserine
Fıkhî Açıdan Bakış ..........................................................................................741
Dîvân-ı Hikmet Bağlamında Hoca Ahmed Yesevî’nin Ahlâk
Anlayışı Üzerine Teolojik Bir Değerlendirme ................................................769
Hoca Ahmed Yesevi’nin Hikmetlerinde Ayetlerle Amel
Etmenin Önemine Yapılan Vurgular ...............................................................843
Hoca Ahmet Yesevî’de Samimiyet Vurgusu ve
Tutarsız Dindarlık Eleştirisi ............................................................................865
Ahmet Yesevi’nin Divan-ı Hikmeti’nde İnsan ................................................881
Ahmed Yesevî Günümüz Felsefesi İçin
Bir Referans Olabilir Mi? ................................................................................897
Bir Model Olarak Mana Etrafında Bütünleşme ve Ahmet Yesevi ...................905
Ахмет Ясауидің Батыстық Ізбасарларының Бірі; Скопьялы Ата ...............921
SUNUŞ
azret Sultan, Pîr-i Türkistan Ahmed Yesevî; bir büyük ahlâk,
H
aşk ve irfân adamı, bir Allah dostudur. Türk kültür tarihimizin
en önemli şahsiyetlerinden birisidir. O, sadece Yûsuf Hemedânî Haz-
retlerinin gönlünde yaktığı İslam’ın aşk ve irfan kıvılcımını kendinden
sonraki taliplere aktarmakla kalmamış, yetiştirdiği aksiyoner alperenleri
Asya’nın bir ucundan Avrupa içlerine kadar göndererek insanlara ada-
let, tevazu, birlik ve dirlik düşüncesini telkin etmiştir. Yesevî Hazretleri,
dönemin din ve kültür dili olan Arapça ve Farsça yerine, anadili Türk-
çeyi kullanmış, Türkçeyi bir ilim, aşk ve irfan dili hâline getirmiştir.
O, sohbetlerinde ve söylemiş olduğu hikmetlerinde anadili Türkçeyi
kullanarak geniş kitleleri etkileyen ilk Türk mutasavvıfıdır. Bugün geniş
bir coğrafyada konuşulup yazılan edebî bir Türkçeden söz ediliyorsa
bunun sebebi Hoca Ahmed Yesevî’dir.
Ahmet Yesevi ile ilgili bugüne kadar bilim adamları tarafından bir-
çok araştırmalar yapılmış, çeşitli kitaplar ve makaleler yayımlanmıştır.
Orta Asya’dan Balkanlara kadar Türklerin yaşadığı geniş coğrafyada
onun tesirlerini görebilmekteyiz. Onun Anadolu’da ektiği tohumların
Yunus’un, Hacı Bektaş Veli’nin, Şeyh Edebali’nin nefesinde nasıl ye-
şerdiğini, Balkanlarda İslam’ın Sarı Saltuk’un, Demirci Baba’nın, Gül
Baba’nın kanatlarında nasıl yayıldığını görebiliyoruz.
Malumlarınız; Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkila-
tı (UNESCO) tarafından dilimizin ve kültürümüzün gelişmesine,
zenginleşmesine çok önemli katkılarda bulunan büyük fikir adamı ve
gönül eri Hoca Ahmed Yesevî’nin ölümünün 850. yıldönümü vesile-
siyle 2016-2017 sezonu Hoca Ahmed Yesevî Yılı olarak ilan edildi.
Bizler de adını taşıdığımız Ahmet Yesevi Üniversitesi olarak daha önce
Türkiye’de sadece iki kez yapılan Ahmet Yesevi Sempozyumunu ulus-
lararası boyutta daha kapsamlı bir şekilde düzenledik. Bundan sonra
Uluslararası Hoca Ahmed Yesevi Sempozyumu kurumsallaştırarak,
önümüzdeki senelerde 2 yılda bir düzenli olarak gerçekleştireceğiz.
Özellikle son dönemlerde hak ettiği kadar araştırma ve inceleme ko-
nusu edilmeyen Ahmed Yesevî’nin bu tür etkinliklerle daha çok tanı-
nacağına ve onun düşünce evreninin daha geniş kitlelere ulaşacağına
inancımız tamdır.
Elinizdeki bu kitapta 8 ülkeden 70 akademisyenin katıldığı Ulusla-
rarası Hoca Ahmet Yesevi Sempozyumu bildirilerine yer verilmiştir.
Sempozyuma katkılarından dolayı UNESCO Türkiye Milli Komis-
yonuna, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumuna, TİKA’ya,
Uluslararası Türk Akademisine, TÜRKSOY’a, Yunus Emre Ensti-
tüsüne ve Eskişehir Osmangazi Üniversitesine desteklerinden dolayı
teşekkür ediyorum.
Prof. Dr. Musa YILDIZ
Mütevelli Heyet Başkanı
I.
ULUSLARARASI
HOCA AHMED YESEVİ
SEMPOZYUMU

ÖNSÖZ
öhreti zamanımıza kadar ulaşan Ahmed-i Yesevî, sadece kültür ve
Ş
dil tarihimiz açısından değil, aynı zamanda İslâmî bilgi ve kültür
açısından da önemlidir. Onun hayatı etrafında teşekkül eden ve me-
deniyet tarihimizin bir parçası sayabileceğimiz menkıbeleri ve Hikmet
adı verilen şiirleri, Türk halkını İslâmî bilgi ile mücehhez kılma gay-
retlerinin bir ürünüdür.
Türklerin İslâm dini ile tanışmalarından sonra Yesevî, onların manevî
mürşidi olmuş ve Pîr-i Türkistânî diye anılmıştır. O, Türk milletine
İslâm’ın prensiplerini, ahlâk anlayışını ve ruh disiplinini aşılamaya ça-
lışmış; Türk halkını eğitmeyi, bilgilendirmeyi ve terbiye etmeyi şiar
edinmiş; onları kötülüklerden uzak tutmaya, güzel ve iyi hasletlerle
donatmaya gayret göstermiş ve bu vesileyle insan-ı kâmil olmalarını
sağlamaya çalışmış manevî bir şahsiyettir.
Ahmed-i Yesevî, aynı zamanda Türkistan’da yetiştirdiği erenleriyle, baş-
ta Anadolu olmak üzere Türklüğün yayıldığı her coğrafyada fetihlerin
manevî mürşidi olmuş ve onun tesiri İslâm’ın aydınlık yüzünü temsil
eden Yesevîlik tarikatı vasıtasıyla yüzyıllarca devam etmiştir.
Türk tasavvuf düşüncesinin prensiplerinin teşekkülünde ve gelişip şe-
killenmesinde önemli bir yere sahip olan Ahmed-i Yesevî, tasavvufun
teorik yönünden ziyade pratiğine önem vermesiyle dikkat çekmektedir.
“Hikmet” adı verilen şiirlerinde, insan aklının algılayamayacağı mü-
cerret tasavvufî unsurları ve değerleri müşahhaslaştırıp Türk halkının
ruh ve düşünce dünyasını yeniden inşa etmiştir. Mâturîdîlik ile Ha-
nefîlik düşüncesini irfanla mezcederek akıl ile gönül arasında önemli
bir denge kurmuş ve ehl-i sünnet akidesine daima bağlı kalmıştır. Hz.
Peygamber’in şeriatına sımsıkı bağlanılması gerektiğini savunan Ah-
med-i Yesevî, Yesevîliğin temelini teşkil eden bu düşüncesiyle, insan-
ların ancak, nefislerine hâkim olup kötülüklerden uzak durduklarında,
ahlâkî değerlere sahip olduklarında, özellikle de sapkın ve sahte/sah-
9
I. ULUSLARARASI HOCA AHMED YESEVİ SEMPOZYUMU
tekâr şeyhlerden uzaklaştıklarında ehl-i sünnet akidelerine bağlı kala-
bileceklerini savunmuştur. Bir şeyh olarak geçimini bizzat tahta kaşık
yapıp satarak yani ticaretle sağlayan, böylece tasavvufla alın terini iç içe
girdiren ve ihtiyacından fazlasını tasadduk eden Ahmed-i Yesevî, bu
tavrıyla hem genelde bütün insanların özelde tarikat şeyhlerinin nasıl
geçinmesi gerektiğini göstermiş hem şeyhliğin vakarı ve onurunun el
emeği ile geçinmekte olduğuna vurgu yapmış hem de bunun dışında
davranış sergileyen tarikat şeyhlerinden ayrılmıştır. Geçimini el emeği
ve alın teriyle karşılamasında, hayatını tamamen kendisine örnek aldığı
ve şeriatına sımsıkı bağlı olduğu Hz. Peygamber’in önemli bir etkisinin
olduğu rahatlıkla müşahede edilebilir.
Türklerin yayıldıkları coğrafyaların Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında
Ahmed-i Yesevî ile yetiştirdiği öğrencilerinin önemli bir katkısı vardır.
Bu öğrenciler/erenler, Osman Turan’ın dikkat çektiği gibi gittikleri
yerlerde insanların gönüllerini fethetmişler ve böylece coğrafî fetihlerin
kolaylaşmasına katkı sağlamışlardır. Özellikle gazi sıfatıyla savaşlara
da katılan bu alp-erenler, hayat tarzları itibarıyla örnek birer şahsiyet
idiler.
Okuma yazma bilmeyen Müslüman Türklerin inanç ve iman dünya-
sını rasyonel temeller üzerinde inşa etmeyi savunan Yesevî, bilhassa
Müslüman Türklerin manevî dünyasını hurafelerden arındırmıştır.
Hikmet adı verilen şiirleri, söz konusu geniş halk kitlelerine ulaşmak
için tercih ettiği sadece bir vasıtadır. Kendi devrinin Türkçesinin özel-
liklerini taşıyan bu şiirler, Kur’ân-ı Kerîm’in emirlerini, hadîs-i şerîfle-
rin muhtevalarını ve İslâm’ın önemli prensiplerini, halkın anlayacağı
düzeyde izah ve ifade eder. Ahmed-i Yesevî’de sadece iman değil, ah-
lâk da önemlidir. Ahlâk, imanın tamamlayıcı rüknüdür. O, İslâm’ın
ve tasavvufun en karmaşık ve zor meselelerini halkın anlayabileceği
bir dille ifade etme başarısını göstermiştir. Bu kabiliyet, aynı zamanda
Türkçenin kabiliyetidir. Türk ruhunun, hissiyatının ve düşüncesinin
yansıtıldığı şiirlerinde görülen sadelik, basitlik, tabiîlik ve samimîlik
Ahmed-i Yesevî’nin kendi cemiyetini ne kadar derinden tanıdığını da
göstermektedir. Bir tasavvuf adamının kendi kültürüne nüfuzu, cemiyet
10