uluslararası ekonomik örgütlerin amerikan hegemonyasındaki rolleri

165 Pages·2008·2.03 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER
ANABİLİM DALI

ULUSLARARASI EKONOMİK ÖRGÜTLERİN
AMERİKAN HEGEMONYASINDAKİ ROLLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Gamze Nazan Bedirhanoğlu

Ankara-2006

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER
ANABİLİM DALI

ULUSLARARASI EKONOMİK ÖRGÜTLERİN
AMERİKAN HEGEMONYASINDAKİ ROLLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Gamze Nazan Bedirhanoğlu

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Baskın Oran

Ankara-2006
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER
ANABİLİM DALI

ULUSLARARASI EKONOMİK ÖRGÜTLERİN
AMERİKAN HEGEMONYASINDAKİ ROLLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı : Prof. Dr. Baskın Oran

Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı İmzası
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................

Tez Sınavı Tarihi ..................................
ULUSLARARASI EKONOMİK ÖRGÜTLERİN
AMERİKAN HEGEMONYASINDAKİ ROLLERİ

GİRİŞ………………………………………………………………………………………….1

BİRİNCİ BÖLÜM: KAVRAMSAL ÇERÇEVE: ULUSLARARASI EKONOMİK
ÖRGÜTLER VE HEGEMONYA…………………………………………………………...5
I. Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşımları ve Uluslararası
Ekonomik Örgütler…………………………………………………………………6
A. Realist Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşımlar……………………………...6
B. Liberal Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşımlar…………………………….15
C. Eleştirel Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşımlar…………………………...20
D. Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşımlarında Uluslararası Ekonomik
Örgütler………………………………………………………………………. 24
1. Realist Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşımlarda Uluslararası Ekonomik
Örgütler…………………………………………………………………………25
2. Liberal Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşımlarda Uluslararası Ekonomik
Örgütler…………………………………………………………………………28
3. Eleştirel Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşımlarda Uluslararası Ekonomik
Örgütler……………...………………………………………………………….30
II. Uluslararası Ekonomi Politik Yaklaşımlarında Hegemonya Kavramı…...……31
A. Realist Yaklaşımlarda Hegemonya…………………………………………….32
1. Hegemonik İstikrar Teorisi……………………………………………….33
2. Hegemon Devlet ve Uluslararası Ticaret Modeli…………………………35
3. Rejim Teorisi ve Hegemonik İstikrar……………………………………..38
B. Eleştirel Yaklaşımlarda Hegemonya…………………………………………...40
1. Neo-Gramscici Uluslararası Hegemonya………………………………...41
2. Güç ve Hegemonya………………………………………………………44
3. Hegemonyanın Toplumsal Temelleri…………………………………….46
C. Dünya Sistemi Yaklaşımlarında Hegemonya…………………………………..49
1. Dünya Sistemi ve Hegemonya……………………………………………50
2. Hegemonyacı Merkez Güç………………………………………………..54
3. Sistemik Birikim Daireleri………………………………………………..56
İKİNCİ BÖLÜM: 1945–1971 ARASINDA AMERİKAN HEGEMONYASI VE
ULUSLARARASI EKONOMİK ÖRGÜTLER…………………………………………...61
I. Uluslararası Sistem………………………………………………………………….62
A. Uluslararası Sistem Kavramı…………………………………………….62
B. 1945–1971 Arasında Uluslararası Sistem………………………………..67
II. 1945–1971 Arasında Uluslararası Ekonomi, Amerikan Hegemonyası ve
Uluslararası Ekonomik Örgütler…………………………………………………...72
A. Uluslararası Ekonomi ve Amerikan Hegemonyası………………………72
1. 1945 Öncesi Uluslararası Ekonomik Sistemin Değerlendirilmesi....72
2. Bretton Woods Konferansı…………………………………………74
3. Amerikan Hegemonyası ve Uluslararası Finans, Para ve Ticaret
Sistemleri……………………………………………………………….76
B. Amerikan Hegemonyasında Uluslararası Ekonomik Örgütler…………..78
1. Uluslararası Para Fonu………………..…………………………..82
2. Dünya Bankası……..……………………………………………..88
3. GATT……………….……………………………………………92
III. Bretton Woods Sisteminin Sonu……………………………………………………95
A. Bretton Woods Sisteminin Çöküşü……………………………………...95
B. Bretton Woods Sisteminin Çöküşünün Değerlendirilmesi...….………...98

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: 1971-2000 ARASINDA AMERİKAN HEGEMONYASI VE
ULUSLARARASI EKONOMİK ÖRGÜTLER………………………………………….102
I. ULUSLARARASI SİSTEM103
A. Bretton Woods Sonrasında Uluslararası Sistemin Temel Özellikleri…..103
B. Amerikan Hegemonyası ve Uluslararası Ekonomik Sistem...…….....…106
1. Uluslararası Para Sistemi………………………………………….107
2. Uluslararası Finans Sistemi………………………………………..109
3. Uluslararası Ticaret Sistemi……………………………………….112
II. 1971–2000 ARASINDA ULUSLARARASI EKONOMİK ÖRGÜTLER…..115
A. Amerikan Hegemonyası ve Uluslararası Ekonomik Örgütler İlişkisi için
Genel Çerçeve……………………………………………………………………..115
1. Neoliberalizm……………………………………………………...115
2. Washington Oydaşması……………………………………………117
3. Küresel Yönetişim…………………………………………………120
B. Uluslararası Ekonomik Örgütler………………………………………...122
1. Uluslararası Para Fonu…………………………………………….122
2. Dünya Bankası…………………………………………………….126
3. Dünya Ticaret Örgütü……………………………………………..128
C. Uluslararası Ekonomik Örgütlere Yönelik Protestolar………………….132

SONUÇ………………………………………………………………………………….135
KAYNAKÇA…………………………………………………………………………...139
ÖZET……………………………………………………………………………………155
ABSTRACT…………………………………………………………………………….156
KISALTMALAR:

AB……………………..…………………………………………………...…….Avrupa Birliği
ABD……………………………………………………………..…Amerika Birleşik Devletleri
DB……………………………………… …………………..…..Dünya Bankası (World Bank)
DTÖ………………………………….……Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization)
GATS………………………General Agreement on Trade in Services (Hizmetlerin Ticareti
Hakkında Genel Anlaşma)
GATT………………………General Agreement on Tariffs and Trade (Gümrük Tarifeleri ve
Ticaret Genel Antlaşması)
IBRD………………………International Bank for Reconstruction and Development
(Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası)
ICDIS………………………International Centre for Settlement of Investment Disputes
(Yatırım Uyuşmazlıklarının Çözümü için Uluslararası Merkez)
IDA…………………………International Development Association (Uluslararası Kalkınma
Kurumu)
IFC…………………………....International Finance Corporation (Uluslararası Finans Birliği)
IMF…………………………………….International Monetary Fund (Uluslararası Para Fonu)
ITO…………………………....International Trade Organization (Uluslararası Ticaret Örgütü)
MAI……………..…………Multiliteral Agreement on Investment (Yatırımlar Hakkında
Çoktaraflı Anlaşma)
MIGA………………………Multilateral Investment Guarantee Agency (Çoktaraflı Yatırım
Garantisi Ajansı)
NAFTA…………………….North American Free Trade Agreement/Area (de Kuzey Amerika
Serbest Ticaret Anlaşması/Bölgesi)
SDR…………………………………………..…Special Drawing Rights (Özel Çekme Hakkı)
SSCB………………………………………………...…Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
TINA…………………………………………………There is No Alternative (Alternatif Yok)
TRIMS……………………..Trade Related Investment Measures (Ticaretle İlişkili Yatırım
Önlemleri)
TRIPs……………………….Trade Related Intellectual Property Rights (Ticaretle İlişkili
Fikri Mülkiyet Hakları)
UEP………………………………………………………………Uluslararası Ekonomi Politik
GİRİŞ

1980 sonrasında Uluslararası Para Fonu, Dünya Bankası ve Dünya Ticaret
Örgütü, uluslararası ekonomik ve siyasal yapılanmadaki önemli rollerinin yanında,
giderek günlük hayatları da etkileyen bir yere sahip olmaya başladılar. Uluslararası
sistemin geçirdiği dönüşümle birlikte, bu örgütlerin artan önemlerinin incelenmesi,
uluslararası ilişkiler ve uluslararası ekonomi politik disiplinleri için ortak bir alan
oluşturmaktadır. Bu tezin konusu da, 1945–2000 yılları arasında bu uluslararası
ekonomik örgütlerin uluslararası ekonomik ve siyasal yapılanma içinde geçirdikleri
dönüşümdür.

Uluslararası İlişkiler disiplini ve disiplinin 1980’lere kadar içine sıkışıp
kaldığı, yeni açılımlar getiremeyen tartışmalar, 1980’lerden itibaren Eleştirel
Teori’nin katkısıyla sorgulanmaya başladı. 1970’lerden itibaren, Uluslararası
Ekonomi Politik alanındaki açılımlar da Uluslararası İlişkiler çalışmalarında etkili
olmaya başladı. Tezde de bu iki bakışın kesişim noktaları, olguları anlamlandırmaya
yardımcı olacak araçlar olarak kullanılmaktadır. Tezde iktisadi ve siyasi alanları
kavramsal olarak birbirinden katı biçimde ayırmayan bir yaklaşım benimsenmiştir.
Geleneksel Uluslararası İlişkiler yaklaşımları, siyasi alanı ön plana çıkartarak bu alan
altyapıdan bağımsızmış gibi sunmaktayken, Neoliberalizm ekonomik alanı
soyutlaştırarak altyapının toplumsal ve siyasal içeriğini gizlemeye çalışmaktadır.
Uluslararası ilişkiler analizlerine Eleştirel yaklaşımın ve Dünya Sistemci yaklaşımın
gözünden bakan bir çalışma ise altyapı-üstyapı ilişkilerini ortaya koymaya yardımcı
olacaktır.

Bu tezin amacı, uluslararası ekonomik örgütlerin geçirdikleri dönüşümü,
uluslararası sistemin ve uluslararası sistemdeki hegemon gücün dönüşümüyle aynı
düzlem içinde değerlendirebilmektir. Tezde, bu örgütler aracılığıyla hegemonyanın
devletler ve toplumsal süreçler üzerindeki etkileri ele alınarak, uluslararası ilişkiler
disiplinine uluslararası ekonomi politik yaklaşımlarını da dahil eden bir inceleme
yapılabilmesi hedeflenmektedir. Bu örgütleri ele alan mevcut yaklaşımlarda sıkça
ihmal edilen tarihsel boyut, toplumsal bağlamlar, kurumsal dönüşümler ve bunların
1
hepsinin uluslararası sistem ve bu sistemdeki hegemon güç ekseninde ele alınması,
ancak uluslararası ilişkiler ve uluslararası ekonomi politik perspektiflerini
kesiştirerek mümkün olacaktır. Böyle bir incelemede ele alınması gereken önemli bir
diğer boyut da, uluslararası düzeydeki hegemonyanın sınıfsal temelleridir. Tezde
bazı noktalarda sınıfsal analizlere değinilmekle birlikte, sınıf tartışmaları daha
ayrıntılı incelenmesi gereken bir alanı oluşturduğundan tezin kapsamı dışında
tutulmuştur.

1945’te İkinci Dünya Savaşı sonrası yeniden yapılandırılan uluslararası
sistem içinde geçmişte bu denli kurumsallaşmış örnekleri olmayan Uluslararası Para
Fonu, Dünya Bankası ve Dünya Ticaret Örgütü, bu amaçla seçilen ve çalışmanın
odaklandığı üç uluslararası ekonomik örgüttür. Zaman aralığı olarak 1945–2000
arasının seçilmesinin nedeni, bu yılların Amerikan hegemonyasında ve uluslararası
ekonomik yapıda bütünlüklü iki dönemi içermesidir. Bretton Woods sisteminin
çöküşü olarak simgelenen 1971 bir kırılma noktası kabul edilerek, 1945–2000
arasındaki uluslararası ekonomik sistemi iki alt döneme ayırmak mümkün olmuştur.
2000’de içine girilen yeni bir süreç öncekinden farklılaşarak henüz devam etmektedir
ve yapıtaşları henüz belirginleşmemiştir. 1990’da Doğu Blokunun dağılması
uluslararası siyasal sistemde köklü bir değişikliğe yol açmışsa da, bu 1970’lerde
başlayan bir sürecin devamıdır. Tezde ele alınan ikinci dönemin 1990 yerine 2000’de
sonlandırılmasının nedeni, ABD’nin hegemon konumunun 1970’lerden 2000’e kadar
bir düşüş eğilimi gösteriyor olması ve 1990’da Batı’nın Doğu Blokuna karşı
kazandığı iddia edilen zaferin aksine kendisinin de bu mücadeleyle örtbas ettiği bir
kriz içinde olmasıdır.

Tezde ele alınan zaman aralığının bu şekilde kurgulanmasının altında yatan
temel neden ise, tezin üzerinde yükseldiği varsayımlardır. Uluslararası sistemin
temellerinin ekonomik olarak kurulduğu, siyasal, toplumsal ve ideolojik katmanların
bu yapıdan bağımsız anlaşılamayacağı bunlardan birisidir. Bir diğeri ise uluslararası
sistemde tarihsel olarak var olan hegemon güçlerin yükseliş ve düşüşlerinin
uluslararası sistemi doğrudan etkilediğidir. Tezde yapılmak istenense, bu yapı içinde
uluslararası ekonomik örgütlerin nereye oturduklarını incelemektir. Böylece,
2