Table Of ContentWęgierskim żołnierzom i robotnikom,
spoczywającym w nieznanych
i bezimiennych grobach
H I S T O R Y C Z N E B I T W Y
PÉTER SZABÓ
ŁUK DONU
1942-1943
Przełożył Marcin Sowa
Dom Wydawniczy Bellona
Warszawa 2000
WSTĘP DO WYDANIA WĘGIERSKIEGO
W świadomości Węgrów łuk Donu stal się miejscem tragedii,
podobnie jak Muhi, Mohács i Doberdo*. To tam bowiem
walczyła i została zniszczona — w ciągu ostatniego półwiecza
często wspominana — 2 Królewska Armia Węgierska.
Zdarzenia, które rozegrały się nad Donem, pozostają do
dzisiaj w świadomości Węgrów nie zagojoną raną. Dla
szerokiej opinii publicznej tragiczna klęska lat 1942-1943 nie
stała się więc jeszcze historią. Jedną z przyczyn takiego stanu
rzeczy jest fakt, że rodzima historiografia nie opisała do tej
pory pełnych losów 2 Armii. I choć dzieje „Armii Dońskiej”
można było dotąd poznać z większych lub mniejszych opra
cowań historycznych, bądź z mniej lub bardziej szczegółowych
podrozdziałów obszernych monografii, to sławna stała się ona
* Muhi — 11 kwietnia 1241 roku wojska węgierskie pod wodzą króla Béli IV
poniosły tam sromotną klęskę w bitwie z Tatarami.
Mohács — 29 sierpnia 1526 roku wojska węgierskie zmierzyły się
z Turkami pod wodzą Sulejmana II Wspaniałego; w bitwie tej zginął władca
węgierski Ludwik II Jagiellończyk, a konsekwencją przegranej był rozpad
państwa węgierskiego.
Doberdo — wyżyna nad rzeką Isonzo (dziś: Soća) na obecnej granicy
między Włochami a Słowenią; teren dwunastu bardzo krwawych bitew
między wojskami austro-węgierskimi i włoskimi podczas I wojny światowej
(przypis tłumacza).
dzięki utworom, które choć nie pozbawione wartości histo
rycznych, miały zupełnie inny charakter. Wiele wydań książ
ki Istväna Nemesklirtiego, ceniony serial dokumentalny
pt. „Kronika” Sandora Sára czy cieszące się popularnością
wspomnienia oznaczają, że odsłaniająca historię tej armii
literatura wzbudza zainteresowanie szerokiej opinii publicznej.
Tragiczne dzieje 2 Armii opisywano na różne sposoby.
Tak pamiętnikarze, jak i publicyści czy historycy starali
się nazwać i ocenić przyczyny tragedii, która pochłonęła
120 tys. ofiar. Tymczasem niewiele do tej pory napisano
i powiedziano o przebiegu walk w okresie 1942-1943,
o skromnych początkowo zwycięstwach i o zmaganiach
w sytuacjach beznadziejnych.
W odróżnieniu od opublikowanych dotychczas krajowych
opracowań, w pracy tej chciałbym w odmienny sposób
przedstawić prawie roczne działania 2 Armii na froncie
wschodnim. Nie zamierzam, jak to było dotąd w zwyczaju,
opłakiwać jej losu, ale postaram się udowodnić, że armia
węgierska sprostała postawionemu jej zadaniu. Spróbuję obalić
błędne stereotypy, przedstawiając stan i działania 2 Armii od
momentu jej powstania aż do tragicznego końca, nie pomijając
czynników, które doprowadziły do katastrofy.
Praca niniejsza jest spóźnionym przedsięwzięciem. Dziś
żyje niewielu już naocznych świadków tragedii, którzy przez
całe lata „oficjalnej” pogardy musieli milczeć, zachowując dla
siebie „przeklęte” wspomnienia. Nowe informacje znajdą
więc tu ci, którzy niewiele wiedzą o tej węgierskiej Apokalip
sie: o honorowej i bezsilnej walce swoich ojców i dziadków.
Trzeba ocalić pamięć o tysiącach węgierskich żołnierzy,
poległych na polu walki lub zmarłych w niewoli, których
prochy spoczywają w nieznanych, masowych grobach. Niech
ta książka pomoże ją zachować!
W PRZEDEDNIU MOBILIZACJI
I WYSŁANIA NA FRONT WSCHODNI
2 ARMII WĘGIERSKIEJ
Sytuacja, jaka się wytworzyła na frontach II wojny światowej
przed ponad półwieczem, wymusiła zaangażowanie w trwają
cych wtedy zmaganiach większych sił węgierskich, do tej
pory reprezentowanych raczej symbolicznie. Armia węgierska
była zorganizowana i przygotowywana do obrony własnych
granic oraz ewentualnej interwencji w obronie węgierskiej
ludności zamieszkującej któreś z sąsiednich państw. Tym
czasem w 1942 roku musiała włączyć się do konfliktu, który
Węgrów bezpośrednio nie dotyczył.
O ile w 1941 roku udział wojsk węgierskich w wojnie
przeciwko ZSRR był odpowiedzią na bombardowanie Ko
szyc (wówczas znajdujących się w granicach Węgier
— przyp. tłum.) oraz prośbę dowództwa niemieckiego, to
ich obecności w kampanii 1942 roku-zdecydowanie zażądał
sam Hitler. Uzasadniała to sytuacja na froncie wschodnim.
Fiasko planu „Barbarossa”, sukcesy radzieckich kontrataków
zimą 1941/1942, ale głównie niepowetowane straty w lu
dziach i sprzęcie — zmusiły niemieckie dowództwo do
wsparcia kampanii 1942 roku większymi siłami swoich
sojuszników.
Żądania strony niemieckiej po raz pierwszy sformułowane
zostały w osobistych listach Hitlera do Mussoliniego, An-
tonescu i Horthyego, wysłanych między 29 grudnia 1941
a l stycznia 1942 roku.
Hitler liczył na duży udział sił rumuńskich. Podczas rozmów
w Bukareszcie pod koniec stycznia 1942 roku feldmarszałek
Keitel uzgodnił z marszałkiem Antonescu, że liczba rumuń
skich dywizji, zaangażowanych na froncie oraz użytych do
działań okupacyjnych, wzrośnie do 26. Swój udział w działa
niach wojennych Rumuni uzależniali wszelako od spełnienia
dwóch warunków: po pierwsze, również Węgrzy zwiększą
liczbę wojsk na froncie; po drugie, Niemcy zagwarantują
Rumunii nienaruszalność jej granic wobec żądań węgierskich
i bułgarskich.
11 lutego 1942 roku, podczas spotkania Hitlera z Antonescu,
Führer zgodził się na warunki rumuńskie; w ten sposób
Rumunia oddała pod komendę dowództwa niemieckiego
prawie 2/3 swoich wojsk. W kraju pozostało jedynie
10 dywizji, z których większość była rozlokowana w pobliżu
granicy rumuńsko-węgierskiej. Antonescu miał nadzieję, że
swoją przychylnością oraz stosunkowo dużym udziałem wojsk
rumuńskich w wojnie wyjedna zgodę Hitlera na odebranie
Węgrom północnego Siedmiogrodu i ziem Seklerów ‘.
Udział Włochów był dużo skromniejszy — ich Korpus
Ekspedycyjny stanowiły 3 dywizje piechoty, wzmocnione
pułkiem artylerii i grupą lotniczą. Duce jednak już w paź
dzierniku 1941 roku zaoferował zwiększenie kontyngentu
włoskiego o dwa dalsze korpusy (6 dywizji) i dołączenie ich
do przebywającego na froncie od czerwca Korpusu Eks
pedycyjnego2. Uczynił to przede wszystkim ze względów
1 J. Förster, Stalingrad. Rise im Bündnis 1942^3, Rombach Verlag,
Freiburg 1975, s. 18.
2 Staatsmänner und Diplomaten bei Hitler. Vertrauliche Aufzeichnungen
Uber Unterredungen mit Vertretern des Auslanders 1939^44. Hrsg. und
erlauntern von A. Hillgruber Bd. 1,.Frankfurt am Main 1967, s. 635.
prestiżowych; chodziło o to, aby zachować pozycję mocar
stwa, z drugiej jednak strony była to rekompensata za
obecność jednostek niemieckich w północnej Afryce i w ba
senie Morza Śródziemnego. Oferta ta została przyjęta w sier
pniu 1942 roku.
Po nieudanych, późnojesiennych operacjach, skierowanych
przeciwko Leningradowi, dowództwo wojsk fińskich, nie
bacząc na żądania strony niemieckiej, postanowiło nie an
gażować już nowych sił i skoncentrować się na utrzymaniu
zdobytych do tej pory terytoriów. Na froncie, podobnie jak
jcsienią 1941 roku, walczyło 16 dywizji.
Osłabione dużymi stratami wojska słowackie zmniejszyły
swoją obecność do jednej dywizji. Na front wschodni
trafiła natomiast jedna dywizja hiszpańska, pułk chorwacki,
legion norweski oraz po jednym batalionie z Francji, Szwecji,
Danii i Belgii3.
Z węgierskich sił zbrojnych walczyła tam tzw. Grupa
Karpacka (w składzie: Korpus Szybki, 1 Brygada Górska
oraz 8 Brygada Strzelców Granicznych) i to w całości
jedynie od 27 czerwca do 8 lipca 1941 roku. Do końca
roku pozostał na froncie tylko Korpus Szybki. Od listopada
1941 roku do ochrony linii komunikacyjnych skierowanych
zostało pięć brygad.
Niemieckie dowództwo naczelne zdawało sobie sprawę ze
słabości armii węgierskiej, a zwłaszcza z niedostatków w jej
uzbrojeniu i wyposażeniu. Uznano jednak, że po niezbędnym
uzupełnieniu materiałowym wielkie jednostki węgierskie4 będą
przydatne do osłony skrzydeł atakujących armii niemieckich,
podobnie jak wojska rumuńskie czy włoskie. „Wcześniej
3 Archiwum Wojskowe, Szlab Generalny 1 (dalej —A W SzG 1) 1942/4987,
za). llb.
4 Autor używa dawnej terminologii węgierskiej. Dywizje i brygady
nazywane byty wtedy „związkami operacyjnymi” bądź „wielkimi jedno
stkami”. K. Berger, A vezetés kézi könyve, Budapeszt (dalej — Bp) 1936,
cz. ł, s. 1.
Niemcy wychodzili z założenia, że jeżeli zechcemy za wszelką
cenę wziąć udział w walkach, to wyrażą na to zgodę. Ale
z końcem 1941 roku nasz ochotniczy udział w wojnie zaczęli
traktować jak obowiązek”3 — pisał w swej mowie obrończej
generał Ferenc Szombathelyi, szef sztabu armii węgierskiej
w 1945 roku.
Trudne zadanie wymuszenia większego udziału w wojnie
wojsk węgierskich spadło na ministra spraw zagranicznych
Rzeszy Ribbentropa, feldmarszałka Keitla oraz na sztab armii
niemieckiej.
Po raz pierwszy Ribbentrop przebywał w tej sprawie na
Węgrzech między 6 a 9 stycznia 1942 roku. Rozmowy
rozpoczęły się dopiero 8 stycznia, bowiem wcześniej gość
uczestniczył w nieplanowanym polowaniu w Mezőhegyes.
Głównym celem pobytu była audiencja u Miklósa Hor-
thyego oraz spotkanie z premierem László Bárdossym.
Swoim gospodarzom Ribbentrop przedstawił trudne do
spełnienia żądania natury wojskowej i gospodarczej. Ana
lizując sytuację na froncie wschodnim na początku 1942
roku, podkreślał, jak ważne jest, „by bolszewizm jeszcze
w tym roku zwalczyć”. Tłumacząc to prośbą Hitlera,
domagał się udziału w walkach całej armii węgierskiej.
W trosce o powodzenie swojej misji Ribbentrop nie krył
przed węgierskimi partnerami, że rumuńskie dowództwo
zdecydowało się oddać swoje wojska do pełnej dyspozycji
sztabowi niemieckiemu. Premier Bärdossy doskonale zda
wał sobie sprawę, że żądań niemieckich nie da się w tym
momencie całkowicie odrzucić, usilnie jednak chciał
je zmniejszyć. Podczas rozmów powoływał się na rolę
i znaczenie, jakie ma dla Niemiec obecność węgierskich
sil zbrojnych w basenie karpackim, na zagrożenie płynące
ze strony Rumunii i znad Bałkanów, a przede wszystkim
na słabość i skromność uzbrojenia i wyposażenia wojsk
5 AW, Materiały Komisji Pokojowej A/II/1
oraz ciężką sytuację wyczerpanej wojną węgierskiej go-
spodarki6.
Po długich targach wreszcie, ostatniego dnia rozmów
— 9 stycznia, doszło do porozumienia. „Mimo iż. Węgry nie
mogą przekazać na front wschodni swej armii w 100%,
jednakże skłonne są wziąć udział w nadchodzącej kampanii
siłami znacznie dotychczasowe przewyższającymi” 7 — czy
tamy w telegramie radcy MSZ Webera do Ministerstwa Spraw
Zagranicznych Rzeszy.
Ribbentrop opuszczał Budapeszt zadowolony. W najważ
niejszych sprawach wojskowych uzyskał od węgierskiego
kierownictwa politycznego pozytywną odpowiedź, a ponadto
obietnice zwiększenia dostaw ropy i zbóż. Po jego wyjeździe
Horthy, w liście datowanym na 10 stycznia, zapewnił Hitlera,
że w planowanej kampanii 1942 roku armia węgierska weźmie
udział, „na ile zbrojenia, sytuacja w rolnictwie i będący wokół
wróg pozwolą”8.
Po porozumieniu się kierownictw politycznych na woj
skowych spadła konieczność omówienia szczegółów. Ribben-
trop zaopatrzył wyruszającego do Budapesztu feldmarszałka
Keitla — szefa OKW — w stosowne instrukcje. Jego zdaniem,
w nadchodzącej kampanii można się było liczyć z udziałem
przynajmniej 2/3 sił węgierskich i od tej wielkości należało
rozpocząć negocjacje. Na trzydniowe rozmowy z dowództwem
węgierskim w Budapeszcie Keitel przybył przed południem,
20 stycznia. Negocjacje prowadził z ministrem obrony i szefem
Sztabu Generalnego oraz z premierem Bärdossym. Węgierskich
polityków i wojskowych zaskoczył oceną nieudanej kampanii
6 Archiwum Państwowe (dalej — AP) K63-472 473. Wspomnienia Domo
kosa Szent-lstvániego, s. 702.
7 Wilhelmstrasse i Wągry. Dokumenty dyplomacji niemieckiej z Wągier
1933-1944. Zebrali: G. Ränki, E. Pamlényi, L. Tilkovsky, G. Juhász,
Bp Kossuth 1968, s. 647.
8 Tajne pisma Miklósa Horthyego, zebrali: M. Szinai i L. Szűcs,
Bp Kossuth 1972, s. 318.
