Ucieleśnienia. Ciało w zwierciadle współczesnej humanistyki. Myśl, praktyka, reprezentacja

316 Pages·2007·12.251 MB·Polish

by  Anna Wieczorkiewicz (red.), Joanny Bator (red.), Stanisław Czerniak, Tomasz Wiślicz, Agata Dziuban, Andrzej Leder, Grażyna Borkowska, Marta Pietrzykowska, Anna E. Kubiak, Anna Matuchniak-Krasuska, Kajetan Mojsak, Jan Gondowicz, Mirosław Kocur, Monika Kostaszuk-Romanowska, Agnieszka Maj, Anna Mikołejko, Zbigniew Mikołejko, Anna Wieczorkiewicz, Joanna Bator

UCIELEŚNIENIA

UCIELEŚNIENIA
CIAŁO W ZWIERCIADLE WSPÓŁCZESNEJ HUMANISTYKI
myśl-praktyka-reprezentacja
praca zbiorowa pod redakcją
Anny Wieczorkiewicz i Joanny Bator
Wydawnictwo IFiS PAN
Warszawa 2007
Projekt okładki
Joanna Moraszczyk
Redaktor
Elżbieta Morawska
© Copyright by Authors & Wydawnictwo IFiS PAN
ISBN 978-83-7388-159-4
Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN
00-330 Warszawa, ul. Nowy Świat 72, [email protected]
Wydanie I.
Druk: Akant
Spis treści
Anna Wieczorkiewicz, Wstęp ........................................................ 7
Część I. Myśl
Stanisław Czerniak
Odwołania do ludzkiej cielesności w antropologii filozoficznej
XX wieku. Próba syntetycznego komentarza .......................... 19
Tomasz Wiślicz
Historia ciała: koncepcja, realizacje, perspektywy .................. 35
Agata Dziuban
Socjologia i problem cielesnej kondycji człowieka .................... 45
Andrzej Leder
Psychoanaliza: cielesność fantazmatyczna ............................. 70
Część II. Praktyka i reprezentacja
O czującym ciele, które stawia opór
Grażyna Borkowska
Antropologia ciała w zapiskach dziennikowych i publicystyce
Zofii Nałkowskiej..................................................................... 83
Marta Pietrzykowska
Ciało pod powierzchnią i na powierzchni. O ukrywaniu się
Żydów po aryjskiej stronie........................................................102 5
Anna E. Kubiak
Dzienniki chorych - zmagania z metaforą .............................122
Transformacja i reprezentacja
Anna Matuchniak-Krasuska
Deformacja ciała w sztuce groteskowej....................................137
Kajetan Mojsak
Ciało groteskowe. O ciele i cielesności w dwudziestowiecznej
grotesce literackiej ...................................................................162
Jan Gondowicz
Osa .........................................................................................182
Ciało przedstawiające i ciało
jako przedstawienie
Mirosław Kocur
Ciało w teatrze chrześcijańskim ..............................................199
Monika Kostaszuk-Romanowska
Problematyka ciała we współczesnej krytyce teatralnej ..........218
Agnieszka Maj
W co się ubierać i jak się nie ubierać.
Dylematy współczesnej mody .................................................239
Ciało i ambiwalencja dyskursów
Anna Mikołejko
Dlaczego zjawa ma „ciało”? Spór o istotę materializacji
na przełomie XIX i XX wieku .................................................258
Zbigniew Mikołejko
O Wilhelmie przemienionym w mydło.
Zbieżność dyskursu natury i rozumu.....................................270
Anna Wieczorkiewicz
Skrócona anatomia serca fantastyki.
O interpretacji dawnych ilustracji anatomicznych ................275
Joanna Bator
Posłowie. Ciała anamorficzne. Kilka uwag filozoficznych ......289
Indeks nazwisk..............................................................................301
Noty biograficzne ........................................................................311
Anna Wieczorkiewicz
Wstęp
Refleksja nad kulturowym istnieniem ciała zdaje się oscylować
pomiędzy dwiema, diametralnie różnymi wizjami dotyczącymi
swoich początków i statusu pojęciowego.
Oto pierwsza: wiedza o ludzkim ciele, fundamentalna dla ist­
nienia człowieka w wymiarze indywidualnym i społecznym w spo­
sób immanentny wpisana jest w kulturę i od niej nieodłączna.
Snuła się ona przez wieki w różnych formach - w narracjach mi­
tologicznych i bajecznych, w wizerunkach plastycznych, w rytu­
ałach nakierowanych na ludzkie ciało i poprzez ciało mających
wywrzeć wpływ na rzeczywistość. W swych aspektach praktycz­
nych wiązała się z leczeniem i z prognozowaniem przyszłości; jed­
nocześnie kojarzyła ludzką cielesność z kosmicznym porządkiem
i z porządkiem społecznym. Świadomość własnej cielesności i cie­
lesności innych stanowiła też podstawę do myślowego ujmowania
tego, co wykraczało poza cielesny porządek. Musimy bowiem za­
czynać od ciała, aby je przekroczyć.
Drugą można ująć tak: dopiero my odkryliśmy ciało - odkry­
liśmy je oczywiście tylko w pewnym sensie, ale jest to fakt nader
istotny dla kulturowego samorozumienia. Długo bowiem w na­
ukach o społeczeństwie podstawową fizyczną kondycję człowieka
pojmowano jako oczywistą i niewymagającą szczególnych stu­
diów. Dopiero do niedawna dokonuje się pogłębionej problema-
tyzacji tego obszaru. Owo odkrycie dokonało się pod wpływem
przemian zachodzących w rzeczywistości społecznej. Nasze czasy
mają być bowiem tymi, w których ciało odgrywa bezprecedenso­
wą rolę: nigdy wcześniej wizerunki cielesności nie znaczyły prze- 7
strženi społecznej w sposób tak gęsty, nigdy praktyki ciała nie by­
ły aż tak podstawowe dla kształtowania tożsamości.
Tego rodzaju stwierdzenia zyskują rangę toposów, wspierają­
cych różne racje; bywają też po prostu zdobiącymi tekst motywa­
mi ornamentacyjnymi.
Pomiędzy przekonaniem o odwieczności, a roszczeniem do od­
krywczego statusu, na styku różnych dyscyplin nieustannie krysta­
lizuje się wiedza o ciele. Jest odwieczna i jednocześnie nowator­
ska. Innowacyjna, otwarta na nowe możliwości zastosowania,
w przewrotny sposób operuje motywami zakorzenionymi w tra­
dycji. Jest wiedzą nieodzowną do rozumienia jednostki, społe­
czeństwa, kultury, jakkolwiek często nie jawi się przed nami w ca­
łej swej okazałości, w klarownej, uporządkowanej formie, z jasno
wyeksplikowanymi regułami zastosowania.
Ciało jako medium doznawania i poznawania oraz jako pod­
stawowa materia wyrażania domaga się refleksji wyrażanej w języ­
ku swoich czasów. Wiadomo, że pewne pojęcia w sposób zasadni­
czy zmieniały dyskursywne umiejscowienie (przykładem może
być dusza - dziś umiejscowiona w obszarze religii, niegdyś znaj­
dująca zastosowanie w różnych naukowych próbach wyjaśniania
pojęcia życia w ciele). Zmieniało się też rozumienie symboliki ciała
- wyglądu, gestu, zachowania. Z drugiej strony, u podstaw wielu
potocznych sądów, dotyczących charakteru, płci, przynależności
społecznej czy rasy, leżą dawniejsze koncepcje, takie jak na przy­
kład fizjonomika. Wydaje się, że pewne idee nieustannie narzuca­
ją się myśli. Jak wiemy, w Kratylosie Platon pytał Hermogenesa, czy
„gdybyśmy nie wydawali dźwięków i nie posiadali języka, a chcie-
libyśmy sobie nawzajem rzeczy przedstawiać, czyż nie czyniliby­
śmy tak, jak niemi - zaczęlibyśmy wyrażać to za pomocą/ rąk, gło­
wy i innych część ciała?”. Odpowiedź wydawała się oczywista:,Je­
śli więc chcielibyśmy wyrazić coś wysokiego lub coś lekkiego, to
myślę, że w kierunku nieba unieślibyśmy rękę naśladując naturę
zjawiska - gdyby zaś chodziło o coś niskiego i ciężkiego, to ku zie­
mi”1. Podobne wyczulenie na znaczący gest leży u podstaw prak­
tycznej wiedzy potocznej naszych czasów. Rozwija się ją w popu­
larnych podręcznikach, mówiących o tym, jak zdobywać świat
8
1 Platon, Kratylos, Ossolineum, Wrocław 1990, s. 40.
społeczny - jak robić na innych dobre wrażenie, by osiągać sukce­
sy we wszystkich dziedzinach życia. Wsparciem są wówczas prace
z dziedziny socjologii i psychologii społecznej, zwłaszcza te,
w których wygląd ulega esencjalizacji w kontekście zachowań spo­
łecznych.
Jedno nie ulega wątpliwości: kulturowe istnienie ciała to ob­
szar, na którym formułowane są istotne problemy badawcze. Re­
fleksja nad tym, co kultura czyni z ciałem, w jakie układy znaczeń
je wpisuje, jakie nadzieje w nim pokłada, przybiera różne formy
w obrębie poszczególnych dyscyplin naukowych. Staje się to in­
spiracją do teoretycznych poszukiwań. Szczególnie interesujące
rozwiązania rodzą się wówczas, gdy rozłączne dotychczas ścieżki
badawcze zostają skonfrontowane. Takiej konfrontacji chcemy
dokonać w niniejszym zbiorze - ukazującym ciało w zwierciadle
różnych dyskursów, ale niepretendującym do tego, by dotrzeć
do ciała samego w sobie.
„Ucieleśnienie” rozumiemy jako szczególny rodzaj formowa­
nia się refleksji: myśl zyskuje formę poprzez odniesienie do ciele­
snej kondycji człowieka. Obiera ciało za przedmiot rozważań, czy­
ni z niego kategorię badawczą i tą drogą szuka odpowiedzi na róż­
ne pytania. Swoiste przekonanie o niedawnym „odkryciu” ciała
dla nauki (zwłaszcza dla nauk społecznych) wynika po części z te­
go, że problem ciała pozwala wnikliwie analizować bardzo różne
kwestie. Zwracając się ku niemu, mówi się więc na przykład o spo­
łeczeństwie konsumpcyjnym i o społeczeństwie ryzyka, o kształto­
waniu tożsamości, o medykalizacji. W aktywnych kulturowo
wzorcach konstruowania tożsamości nacisk kładzie się właśnie
na nie: praca nad tożsamością przekształca się w pracę ciałem,
z ciałem i nad ciałem. Okazuje się, że dynamika społeczna określa
się, korzystając z tej nader poręcznej, niezbywalnej materii ludz­
kiego bytowania, jaką jest ciało.
Zebrane w niniejszym tomie teksty wespół opowiadają o tym,
jak kategoria cielesności wkracza w dyskursy różnych dyscyplin,
jak formuje nasze widzenie praktyk społecznych, jak zaznacza się
w reprezentacji. Oczywiście te trzy obszary problemowe - myśl,
praktyka i reprezentacja - nie są od siebie niezależne. Wszak nie
sposób ująć reprezentację poza myślą, nie da się zrozumieć prak­
tyk społecznych bez uwzględnienia ich przedstawiającego charak- 9
teru. Jest to raczej proponowana przez nas strategia lektury. Zde­
rzając ze sobą różne ujęcia, chcemy zakreślić pewien obszar badań
- jakkolwiek nie sposób dać jego pełny obraz.
* * *
Część I stawia sobie za zadanie problematyzację kwestii cielesno­
ści w obrębie różnych dyscyplin. Autorzy poszczególnych rozdzia­
łów wskazują instrumenty pojęciowe, dzięki którym możliwa jest
coraz bardziej wyrafinowana i wieloaspektowa refleksja nad cia­
łem, a z drugiej samo ciało staje się przedmiotem wciąż pogłębio­
nej refleksji.
Niniejszy wstęp z założenia nie będzie wkraczał w ich domi­
nium; nie wskaże też przełomów i nie wyznaczy cięć w porządkach
myślenia. Chodzi tu bowiem o otwarcie pola dla wyłaniania się
pewnych koncepcji oraz o zakresie ogólnej perspektywy, w jakiej
poszczególne propozycje teoretyczne współtworzą klimat współ­
czesnego myślenia o ciele. Warto przy tym zauważyć, że przy całej
odmienności języków i pytań stawianych w ich obszarach, są w hi­
storii myśli takie wydarzenia, a w repertuarze pojęć takie terminy,
które uznaje się za kluczowe, niezależnie od dyscypliny badawczej.
Do takich należy Kartezjańskie rozbicie na ciało i duszę, czy powsta­
nie Freudowskiego języka mówienia o psychice (dającego wszak
wgląd w reakcje ciała); są też takie koncepcje, których wykorzystanie
przekracza granice różnych dominiów wiedzy. (Emblematyczna dla
tego zjawiska jest pozycja, jaką w refleksji nad ciałem zajmują kon­
cepcje Michela Foucaulta, równie przydatne historykom, filozofom,
socjologom, krytykom sztuki i teoretykom studiów genderowych.)
Nie pretendujemy tu do pełnego zarysu o charakterze pod­
ręcznikowym - przedstawiamy natomiast kilka autorskich wizji,
koncentrujących się na wybranych zagadnieniach. Tekst Stanisła­
wa Czerniaka wprowadzi nas w perspektywę antropologii filozo­
ficznej, Tomasza Wiślicza - historii, Agaty Dziuban - socjologii,
Andrzeja Ledera - psychoanalizy. Antropologia filozoficzna, hi­
storia, socjologia i psychoanaliza to oczywiście nie wszystkie dzie­
dziny, w których kategoria ciała wkracza w język pojęciowy,
sprawiając, że staje się on coraz bardziej wyrafinowanym i czułym
narzędziem analizy, ale to w nich właśnie owo zjawisko zarysowu­
10 je się szczególnie wyraźnie.