Table Of ContentCZY
TEL
NIK
FROMM
UCIECZKA OD WOLNOŚCI
NOWY SYMPOZJON
Ostatnio w tej serii:
Riidiger Safranski
Zło. Dramat wolności
Lew Szestow
Dostojewski i Nietzsche. Filozofia tragedii
Michel Foucault
Historia seksualności
Arnold Gehlen
W kręgu antropologii i psychologii społecznej
Hannah Arendt
Myślenie
Hannah Arendt
Wola
Riidiger Safranski
Nietzsche
Otto Póggeler
Droga myślowa Martina Heideggera
Theodor W. Adorno
O literaturze. Wybór esejów
Jean Amery
O starzeniu się
Podnieść na siebie rękę
Erich Fromm
UCIECZKA
OD WOLNOŚCI
PRZEŁOŻYLI
OLGA I ANDRZEJ ZIEMILSCY
PRZEDMOWĄ OPATRZYŁ
EDMUND WNUK-LIPIŃSKI
CZYTELNIK WARSZAWA 2008
Tytuł oryginału angielskiego
ESCAPE FROM FREEDOM
© 1941, 1969 by Erich Fromm
First published by Henry Holt
Ali rights reserved
Foreword II copyright © 1965 by Erich Fromm
Redaktor serii
Irmina Pawelska-Jagniątkowska
Opracowanie graficzne
JAN S. MIKLASZEWSKI
Redaktor
Irmina Pawelska-Jagniątkowska
Redaktor techniczny
Maria Leśniak
© Copyright for the Polish translation
by Paweł Ziemilski and Wojciech Ziemilski, 2008
© Copyright for the Polish edition
by Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik", Warszawa 2008
ISBN 978-83-07-03186-6
PRZEDMOWA
Erich Fromm (1900-1980) należy do klasyków myśli
społecznej. Jego dzieła, tłumaczone na wiele języków,
przeniknęły głęboko do współczesnego myślenia o człowie
ku, społeczeństwie, o zagrożeniach czyhających na gatunek
ludzki na drodze gwałtownego rozwoju technologicznego,
a także o pułapkach i paradoksach związanych z poszerza
niem zakresu wolności jednostek ludzkich. Niektóre z je
go sformułowań weszły nawet do języka publicystyki. Ty
tuł dzieła, którego kolejne wydanie trafia do rąk polskie
go czytelnika, jest dobrą ilustracją tej tezy. Ucieczka od
wolności stała się idiomatycznym wyrażeniem, określa
jącym w mowie potocznej syndrom społecznych postaw
antyliberalnych czy wręcz autorytarnych. Fakt ten najle
piej świadczy o tym, jak wiele jest w tzw. „zdroworozsąd
kowym” oglądzie świata społecznego zapożyczeń z obser
wacji i uogólnień dokonanych przez Ericha Fromma.
Zazwyczaj wstęp rozpoczyna się szkicem biografii in
telektualnej autora i w jej kontekście sytuuje się dzieło.
Życie Ericha Fromma było zbyt długie i bogate, aby za
wrzeć je w krótkiej przedmowie. Obfitowało ono w zmiany
miejsca zamieszkania i pracy, aczkolwiek nie było w nim
dramatycznych przełomów intelektualnych, olśnień czy
nagłych zmian orientacji teoretycznej. Jego dorobek wska
zuje na systematyczność studiów, znaczną stałość zainte
resowań i stopniowe wzbogacanie własnych pomysłów
teoretycznych. Naszkicowanie w miarę kompletnej bio
grafii intelektualnej tego wybitnego myśliciela zajęłoby
— jak już wspomniałem — zbyt wiele miejsca w skrom-
5
nym wprowadzeniu do jednego z najgłośniejszych dzieł
Fromma. Przedstawię tu więc jedynie najbardziej podsta
wowe fakty z życia Fromma, a później skoncentruję się na
głównym przesłaniu Ucieczki od wolności i zastanowie
niu się, w jakim stopniu przesłanie to wytrzymało próbę
czasu i jest aktualne dzisiaj, u schyłku XX wieku. Czytel
nicy bardziej zainteresowani życiem Ericha Fromma i je
go pasjami intelektualnymi mogą sięgnąć np. do tekstów
Mirosława Chałubińskiego1.
Erich Fromm urodził się we Frankfurcie nad Menem
w rodzinie żydowskiego rabina. Fakt ten zaważył zapew
ne nie tylko na zainteresowaniach naukowych młodego
Fromma, ale także na jego późniejszym biegu życia. Na
rastający nacjonalizm niemiecki wraz z jego silnym skład
nikiem antysemickim skierowały uwagę młodego From
ma z jednej strony na psychologiczne mechanizmy pobu
dzania dwóch najpotężniejszych ludzkich uczuć: miłości
i nienawiści, a z drugiej strony na glebę społeczną, na któ
rej owe potężne afekty (a zwłaszcza nienawiść do innych
ludzi) wyrastają szczególnie chętnie.
Największy wpływ na format intelektualny Fromma
miała jego współpraca z gronem uczonych, którzy stwo
rzyli silny ośrodek badawczy, skupiony w Instytucie Ba
dań Społecznych Uniwersytetu Frankfurckiego. Fromm
był w istocie jednym z najwybitniejszych i bardziej zna
nych szerszej publiczności przedstawicieli tego grona,
które od nazwy miejscowości przyjęło się określać mia
nem Szkoły Frankfurckiej. Obok niego, zaliczano tu m.in.
Herberta Marcusego (znanego poza kręgiem akademickim
głównie w roli ideologa studenckiej rebelii, która prze
szła przez kampusy amerykańskie i zachodnioeuropejskie
u schyłku lat sześćdziesiątych), Theodora Adorna (który
zyskał rozgłos swoimi fundamentalnymi badaniami nad
autorytaryzmem), Maxa Horkheimera (filozofa i socjolo
ga, który stworzył podstawy krytycznej teorii społeczeri-
1 Mirosław Chałubiński, Fromm, Warszawa 1993; słowo wstępne do:
Erich Fromm, Mieć czy być?, Rebis, Poznań 1995.
6
stwa kapitalistycznego i którego tezy, znane pod nazwą
„neomarksizmu”, wpłynęły na uformowanie się ideologii
tzw. „nowej lewicy” na Zachodzie), a także młodszego od
nich Jurgena Habermasa, krytyka marksizmu z pozycji
„neomarksistowskich”, którego poglądy także wywarły
istotny wpływ na ideologię rebelii studenckich na przeło
mie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.
Szkoła Frankfurcka jedynie na początku funkcjonowała
w miejscowości, od której przyjęto nazywać nie tylko ten
szczególny zespół badaczy, ale i pewien specyficzny sposób
myślenia o społeczeństwie i człowieku. Założony w 1923
roku Instytut Badań Społecznych w okresie hitleryzmu
niemal w całości przeniesiony został do Nowego Jorku.
Głównym źródłem intelektualnej inspiracji były w tym
kręgu pisma młodego Marksa, prace Freuda (co szczegól
nie wyraźnie widać w dziełach Ericha Fromma), a także
wielki system filozoficzny Hegla. Nie oznacza to, że czo
łowi przedstawiciele Szkoły Frankfurckiej byli jedynie
przeżuwaczami myśli swoich uczonych antenatów. Prze
ciwnie, dzieła ich mistrzów stanowiły punkt odniesienia
do własnych, zazwyczaj polemicznych, a niekiedy nawet
przeciwstawnych propozycji teoretycznych.
Również Fromm dał się rychło poznać nie jako epigon,
lecz twórczy, a nade wszystko krytyczny kontynuator idei
swoich intelektualnych mistrzów. W 1932 roku korzysta
on z zaproszenia Chicagowskiego Instytutu Psychoanali
tycznego i wyjeżdża do USA. Kiedy w 1933 roku Hitler
zdobywa władzę w Niemczech, Fromm — podobnie jak
większość jego wybitnych kolegów z Instytutu Badań
Społecznych Uniwersytetu we Frankfurcie — podejmu
je decyzję o pozostaniu w USA. Kontynuuje on swoje pra
ce badawcze oraz wykłada m.in. na Columbia University
oraz w New School for Social Research w Nowym Jorku.
W 1951 roku przenosi się do Meksyku, gdzie — w ramach
Uniwersytetu Autonomicznego — zakłada Instytut Psy
choanalityczny. Ostatnich lat dożywa w Szwajcarii.
Ucieczka do wolności została po raz pierwszy opubliko
wana w 1941 roku, kiedy hitleryzm był u szczytu potęgi.
7
W takich okolicznościach, nawet z amerykańskiego dys
tansu w stosunku do głównego teatru wojny, łatwo było
popaść w polityczny pamflet w obronie wolnego świata
i wartości demokratycznych, a przeciwko rozlewającej się
szeroko brunatnej fali. Fromm jednak ustrzegł się przed
tym niebezpieczeństwem i stworzył dzieło, które wpraw
dzie obficie odnosi się do fenomenu nazizmu, ale zarazem
ma walor znacznie bardziej uniwersalny. Fromm bowiem
formułuje refleksje na temat szczególnych cech ludzkiej
natury, które w pewnych okolicznościach, w takich mia
nowicie, gdy sen o wolności zaczyna nabierać realnych
kształtów, pchają nas do reakcji ucieczkowych, do sta
nów lękowych i tęsknoty za bezpiecznym zniewoleniem;
bezpiecznym, bo zdejmuje ono z nas nieznośny ciężar
swobodnego wyboru i ponoszenia konsekwencji owego
wyboru.
Ucieczka od wolności może być (i bywa) odczytywana
w różnoraki sposób. Można ją traktować jako próbę
objaśnienia społecznych i psychologicznych źródeł feno
menu hitleryzmu czy, ogólniej, faszyzmu. Piśmiennictwo
na temat faszyzmu obficie czerpie inspirację z tego właśnie
źródła. Ale można też Ucieczkę od wolności rozumieć
szerzej, jako poszukiwanie odpowiedzi na intrygujące py
tanie, dlaczego w pewnych warunkach historycznych lu
dzie, a przynajmniej znacząca ich część, ochoczo oddają się
w niewolę i jakby z uczuciem ulgi pozbywają się wolności?
Dlaczego, słowem, dyktatorzy oraz będące na ich usługach
autorytarne, a nawet totalitarne instytucje władzy cieszą się
autentycznym wsparciem szerokich rzesz społecznych?
Dlaczego wolność jednostki oraz swobody grupowe raz
uzyskane nie mają charakteru trwałego, lecz są kruche
i bywają — przy decydującym współudziale wyswobodzo
nych mas — zastąpione zniewoleniem?
To prawda, że Fromm czerpał przykłady na poparcie
swoich wywodów przede wszystkim z hitlerowskich Nie
miec. Znał bowiem to społeczeństwo bardzo dobrze, bo się
w nim wychował, przez wiele lat żył i pracował. Przykłady
8
