Table Of Contentu«• ç A D A M
KEMAL ATATÜRK
R O O S E V E L T
M U S S O L i N i
Yazan:
General SHERRİLL
Birleşik Amerika Hükümetlerinin eski Ankara sefiri
Türkçeye çeviren:
Cemal BÜKERMAN
İSTANBUL
CUMHURİYET MATBAASI
---------- 1 9 3 7 ■
Başlangıç
Dante «Cehennem »isimli eserini yazdığı va
kit o zamanki if^loransc^ltlart o kadar korkuttu,
onlar üzerinde o derece derin bir tesir yaptı ki
kendisinin hakikaten anlattığı yeraltı derinlikle
rinden geldiğini düşündüler, «Ne fevkalâde ma
cera, diye hayret ettiler, fakat avdet yoluna
nasıl bulabildi, bu mücadele Dante’nin karakteri
üzerinde ne gibi tesirler husule getirdi?»
Burada tetkik edilen üç hükümet adamı on
dördüncü yüz yıl Floransa*idarinin Dante’nin yen
diğini tahayyül ettikleri müşküllerden aşağı kal-
mıyan zorluklarla çarpışmıya mecbur kaldılar.
Avdet yolunu açmada gösterdikleri büyük
enerji her birini memleketlerinin geçirdiği buh
ranın hallinde Ekzekütif kuvvetin şefi olmak için
hazırlamış bulunuyordu.
Ro0sevelt*in müptelâ olduğu feci kötitrümlü-
ğü herkes işitti. Fakat Kemal ve MussolinVnin de
cismant bir cehennemin basamaklarını inmek
mecburiyetinde kaldıklarını ve tekrar çıkabilmek
için en büyük cesarete lüzum hissettiklerini pek az
kimse bilmektedir.
Dante’nin gün ışığına nasıl yeniden kavuştu
ğunu anlamak hususunda Flor ansa*Uların göster
dikleri alâkanın büyüklüğü tasavvur olunabilir,
zorlu bir zamanda mutlak bir idare yapabilmeyi
eleme karşı çarpışa çarpışa öğrenen üç hükümet
adamı hakkındaki alâkamız bundan daha az
olamaz.
4
Bu zorlu tecrübe onları nasıl buldu ve onlar
bunu nasti karşılıyabildiler?
İşte kitabımızın mevzuu budtır.
Garip bir tesadüfle bu üç kişi hemen hemen
aynı yaştadırlar. Kemal 1881 de, Roosevelt 1882
de, ve Mussolini de 1883 te doğmuşlardır. Üçü de
memleketlerini idarede müstesna bir kudret gös
terdiler.
Franklin Roosevelt için Kongre’nin bahşettiği
ve Yüksek Konseyin 193S senesi 27 mayısında
(Çok geniş) olduğuna ittifakla karar verdiği bü
yük salâhiyet şimdiye kadar hiç bir Cumhur Baş-
kanma verilmemişti.
Roosevelt için Vis - Preztdanhğa namzetliği
nin umumî hayattan büsbütün çekilmesini icab et
tirecek gibi olan büyük bir mağlûbiyetle netice
lenmesinden az bir zaman sonra ve henüz otuz
dokuz yaşında iken hastalanarak kötürüm kal-
fnaktan daha fena bir şey olabilir miydi?
Bu suretle artık ne politik ve ne de fizik sa
hada bir daha çtkamıyacağı bir cehenneme yuvar
lanmış bulunuyordu. Bununla beraber kendisini
kurtardı. Bu felâketin ve gün ışığına zafer içinde
dönmesinin onu, karanlık uçurumlara doğru in
mekte olan yurdunun hizmetinde nasıl yeniden
kuvvetlendirdiğini ve silâhlandırdığını göreceğiz.
Bununla beraber memleketi bütün bu zorluklardan
nyrtlırken yine moral bir zarara uğramış bulan
maktadır, çünkü 1933 senesi martı Birleşik Ame
rika Cumhuriyetleri tarihinde kara bir sahtfedir.
Kemal ve Mussolini’nin de fizik cihetten kor
kunç bir şekilde yaralandıkları halde sıhhata ne
suretle avdet ettiklerini ve Türkiye ve İtalya'nın
idaresini, bu iki milletin tehlikeli bir kriz geçirdik
leri esnada, ne suretle ele aldıklarım göreceğiz.
Cesaretini kökünden kaybetmiş olan milletlere
enerji Ve ümit vermek için bu üç hükümet adamı
nın sarf etmiş oldukları gayreti yakından tetkik e-
den bir kimse, onların şahsî cehennemlerine in
melerinin bu işte kendilerine ne kadar faydalı bir
tecrübe kazandırmış olduğunu görür. Türkiye*ye,
tfitîya’ya ve Birleşik Amerika Cumhuriyetlerine i-
timat verebilmekte rasladıkları müşküllerin her
birini karşılarken gösterdikleri moral metaneti bu
\iecrübe izah eder.
Şimdi bunları yazmaklığıma müsaade eden
hrsatJar ve bu kitabın ortaya çıkışının sebepleri
hakkında bir kaç kelime söyliyeyim.
Kemal ile tanışıklığım Türk milleti nezdin-
de Birleşik Amerika hükümetlerinin sefiri sıfatı
ile bulunduğum esnada (1932 - 1933) biyografisi
ni yazarken kendisi ile yapmış olduğum gayrı res
mî görüşmelerin neticesidir.
Romanda bulunduğum 1923 nisanında, Musso-
lini’nin alimpiyad oyunları milletler arası^komite-
sini sık sık ziyaret ettiği esnalarda kendisi ile fay*
deh temaslarda bulunmaya başlamış idim.
Bu temaslar <s.Bismarck and Mussolini» isimi
eserimi yazdığım zaman daha sıkılaştı.
Nihayet New-York’da Franklin Roosevelt ile
ayni caddede karşı karşıya oturuyorduk. Bu ika
met vaziyetimiz karşılıklı politik vaziyetimize de
makes oluyordu: hiç bir zaman caddenin, yahut
da Fransa’da söylenildiği veçhile barrikat^n ayni
tarafında bulunmadık.
Fakat uzun seneler zarfında gerek şahsen
gerekse ailece vaki olan lâtif temaslarımız kendi
6
sinden sosyal veya politik hayatının derinliklerine
Mİifuz etmeksizin sadece iyi komşuluk temasları
yapmif bir kimse gibi bahsedebilmeme müsait idi.
Kendisini tanıyanların umumiyetle karakteri-
ti takdir ettiklerim ve hastalığa karşı yaptığı mü
cadelenin safhalarını müşfik bir alâka ile takib et
tiklerini, hayatını kaplıyarak faaliyetine engel o-
lan bulutlardan zaferle sıyrılmasına sevindikleri
ni ilâveye lüzum yoktur.
Bu kitap nasıl yazılabildi?
Biyografi meselelerinde, hayatından bahsedi
len kimsenin hatta doğmasından evvel üzerinde
müessir olan hâdiseleri tarif etmek moda olmuş
tur.
Bunu kabul ederim; fakat bir kitap hakkında
da, daha yazılması düşünülmeden evvel, onun ha
zırlanması ve neşredilmesi için müessir olan hâdi
seleri tahlil etmek lâzım gelmez mi?
Şimdi (Mustafa Kemal) üzerine yazacağım
bir kitabın Fransa için haklarım satın almak çare
lerinin münakaşa olunduğu büyük bir Paris bası-
mevinin bürosuna beraberce girelim.
Bu ticarethanenin direktörü benim Türkiye’
de sefir sıfatile oynadığım rolü bilmeTttedir; ayrı
ca Bismarck ile Mussolini arasında paralel tesis e-
den bir eserin müellifi olduğumu da öğrenmiştir.
Kitabımın başlangıcına Türk, İtalyan hükü
met adamları ile Başkan Rtoosevelt arasındaki yaş
yakınlığına dair bir haşiye ilâve etti.
Bu üç şahsiyet arasında, Bismarck ile Musso
lini arasında yapmış olduğum şekilde bir mukaye
se yapmaklığımın çok enteresan olacağım söyledi.
Fakat Birleşik Hükümetler Başkanının siya
sal fikirleri ile benimkiler arasındaki büyük farkı
misal olarak göstermek sureti ile bu mütalaasını
kabul edemiyeceğimi söyledim. Bundan bir haç za
man sonra New~York'a avdetimde bu teklifi, ken
disi ile Avrupa siyaseti hakkında bir çok defalar
görüşmüş olduğum, sevgili dostum albay House’a
bildirdim, fikir beyan etmek istemedi.
Bununla beraber on gün sonra, Paris’de bana
fikri telkin edilmiş olan kitabın yazılması husu‘
sunda, başkan Roosevelt ile konuşmuş olduğu ve
Başkanın böyle bir kitabın neşrine taraftar bulun
duğu hakkında telefonla malûmat verdi.
Bunun üzerine kararımı verdim ve bir ay son
ra Beyaz - Saraca giderek Birleşik Hükümetler
Başkanını ziyaret ettim.
Başkan, ilk seneleri hakkında, ve bilhassa
Kemal ve MussolinVnin de paylaştıkları orman
sevgisinin kendisinde doğuşu hakkında yazılacak
bir fasıl için lâzım olan şeyleri bana söyledi.
Ondan sonra Başkanla bazen Beyaz - Saray’
da ve bazen de başka bir yerde eserim üzerine bir
çok konuşmalar yaptık.
Bu eser dünya krizinden evvel ve dütjya krizi
esnasında ziyaret etmiş olduğum üç- memleketin
ekonomik şartlarını veya finansal vaziyetlerini
izah etmez.
Bu teknik meselelerin münakaşası için ken
dimi salâhiyet sahibi addetmiyorum. Bununla be
raber hükümet başkanı sıfatile Kemal ve Musso
linVnin finansal sahadaki kat’î nüfuzlarını göste
ren hâdiselerden hiç olmazsa bir tanesini söyle
meden geçmeyi doğru bulmuyorum.
Amerikan bankerlerinin yabancı memleket
lere yalnız borç vermek değil, aynı zamanda on
ları borç istemeye teşvik etmek için ellerinden ge-
Zem yaptıkları ve Amerika’da Btnom denilen ya
lancı bolluk senelerinde Türk ve Italyan hükümet
Başkanlartnın vaziyeti diğer yabancı memleketler
^aşkanlarının durumundan çok ayrı idi.
Memleketleri namına borç yapmayı reddetmek
ve mahallî idarelere de bu şekilde istikrazlar ak-
dedilmemesini tebliğ eylemek suretile Türkiye*nin
ve İtalya’nın idaresini ellerinde tutanlar doğru
görüşlü olduklarım isbat ettiler.
Dik kafalı Amerikan çiftçileri kendi zararla
rına ve bizim de zararımıza olarak borç verme
yağmasına aç gözlülükle saldırırlarken Türk ve
İtalyan hükümet adamları bu yalancı zenginlik
günlerinin arkasında saklanan şeyi gördüler.
Bu kitap diktatörler hakkında yazılmış bir e-
ser değildir^ bununla beraber burada bahsedilen
üç kişiden ikisi bu şekilde tavsif edildiklerinden ve
üçüncüsü de hiç olmazsa muvakkat bir zaman i-
çin istisnaî salâhiyetlere malik bulunduğundan bu
başlangıca nihayet vermeden evvel bugün neden
diktatörler mevcut bulunduğunu kendimize sor
mamız muvafıktır.
Bunun sebebi dünyanın parlemantarizmden
brkmtş veyahut da bıkmak üzere bulunmuş olma
sıdır. Bunu parlemanterler kadar iyi bilen yoktur.
Bu ifadenin dayanacağı en kuvvetli delil Kon
gre’nin 1933 martında, Vaşington’da, ulusal krizi
önlemeye elindeki metodlarm yetemediğni itiraf
ederek başkanlığa geçen adama tam salâhiyet
Vermiş (olmasıdır.
Roosevelt kelimenin Avrupa’da ifade ettiği
mana ile bir diktatör değildir; çünkü Amerikan
Kongresi ona vermiş olduğu tam salâhiyeti geri
alabilir.
9
Bundan başka Yüksek - Konseyin bazı ka-
rarları ile ona verilmiş olan tam salâhiyetin mii-
him bir parçası geri alınmış bulunuyor.
Fakat Kongre kriz zamanında ona siir’atle ucr-
mtş bulunduğu bu salâhiyeti vermemiş dahi olsa idi
Roosevelt’in nüfuzu yine aynı derecede büyük ola
çaktı. Dünyanın parlemanter rejimden usanmış ol
duğuna inanmak istemeyen bir kimsenin Fransa’
da bir kaç ay veya bir kaç hafta kalmakla büyük
partilerin prensipleri ile parçalanmış ve evvelâ po
litikacıların, sonra memleketin menfaati için ça~
tışan küçük gruplara ayrılmış bir parlemantoda
cereyan eden neticesiz uzun müzakerelerden ta
mamen lojik olan bu milletin ne derece tiksinmiş
olduğunu anlaması pek holay bir işdir.
Şunu da kaydedelim ki 6 şubat 1934 hâdise
sinden evvsi programlarının Kamutayda ekseriyet
tarafından tasvip edilmiş olmasına rağmen üç ka
bine devrilmişti.
Niçin?
Çünkü halk ehliyetsizliğe itiraz ediyordu.
Fransızlar yeni bir Poincarffye ihtiyaçları ol
duğunu biliyorlardı, fakat hiç bir hükümet adamı
&£5 rolü yapabilecek gibi görünmüyordu.
Bu fırtınanın altında mecalsiz balmış olan po
litikacılar manasız mücadelelerine bir müddet için
fasıla vererek herkesin takdirini, ve bilhassa par-
lemanterlere karşı pek çekingen davranan halkın
itimadım kazanmış olan bir emektarı, eski Başkan
Doumevgue’i hak etmiş olduğu istirahatten ayır
dılar,
Doumergue iktidar mevkiine geçti; fakat bu
geçiş daha ziyade geneloyun artık tahammül ede
mediği adamsızlığı örtmekte bir ehvenişer gibi idi.
n
Zaten Doumergue dokuz ay sonra bu mevkii
terketmeye mecbur oldu. Parlemanter birlik pnu
yenmiş bulunuyordu. Bu bahsettiğimiz vaziyet ye
ni bir şey değildir.
İşte on iki senedenberi Avrupa diktatörlere
müsamaha ve hatta onları takdir ediyor: yalnız
Kemal ve Mussolini değil, ayni zamanda Lenin,
Horti, Pilsudski, ve diktatörlerin en koyusu olan
başkan Gomez.
Venezüella bugün ne harici ve ne de dahilî bir
borcu olmamakla meşhuttur. Ingiltere bile 1931 de,
büyük kriz dolayisile, parti mücadelelerine bir
fasıla vermeye, parlemantonan faydasız mücade
lelerle vahit geçireceği yerde iş görebilmesi için
Kamutayda nasyonal bir hükümet teşkiline mec
bur kaldı.
Parti kavgalarının kesilmesini ve Westmins~
ter’de Mac Donald, Baldwin, ve saireden mürekkeb
millî bir hükümetin teşekkülünü temin eden Geor-
ge V takdir edilecek bir yurtseverlik ve feragat
gösteriyordu, çünkü bu suretle krallık imtiyazları
nı kuvvetlendirmiyor, parlemanter rejimi takviye
ediyordu.
Faydasız ve sonsuz münakaşalardan ibaret
kalan bu parlemantarizmden ve kapı aralarında
iş gören egoist politikacılardan bütün dünya bık
mıştır.
Andre Maurois, lezzetle okunan (Silences da
Colonel Bramble) isimli eserinde en iyi kapı arka
sı konuşmanın en fena bir kamutay münakaşasına
taş çıkardığını yazıyor.
Komitelerin gizli siyasası ve teşkilâtlı azlık
ların parlemanto üzerindeki tazyiki parlemanto-
