Table Of ContentTWEETALIGHEID PAPIAMENTO - NEDERLANDS OP DE
BASISSCHOOL OP ARUBA
Een cross-sectioneel onderzoek naar de tweetaligheid Papiamento -
Nederlands bij leerlingen in de middenbouw van de basisschool op Aruba
Scriptie voor het doctoraalexamen Letteren
aan de Katholieke Universiteit Brabant te Tilburg van:
Juan B. Maduro
Scriptiebegeleiding: Dr. A. Vermeer
Tilburg, augustus 1997
INHOUDSOPGAVE
VOORWOORD 3
1 INLEIDING 4
2 ACHTERGROND VAN HET ONDERZOEK 5
2.1 Taal-en onderwijssituatie op Aruba 5
2.1.1 Taalsituatie: verleden en heden 5
2.1.2 Onderwijssituatie 7
2.2 Taalverwerving, tweetaligheid en taalvaardigheid 9
2.2.1 Taalverwerving :theorieën 9
2.2.2 Tweetaligheid: effecten 12
2.2.3 Taalvaardigheid: operationalisering 14
2.3 Onderzoek tweetaligheid Papiamento-Nederlands in het onderwijs 17
3 OPZET VAN HET ONDERZOEK 20
3.1 Doelstelling 20
3.2 Onderzoeksvragen 20
3.3 Dataverzameling 21
3.3.1 Proefpersonen 21
3.3.2 Toetsinstrumentarium 21
3.3.3 Toetsingsprocedure 24
3.4 Betrouwbaarheid van de toetsen 25
3.5 Data-analyse 26
4 RESULTATEN 28
4.1 Vaardigheden Papiamento-Nederlands 28
4.1.1 Vaardigheid Papiamento 28
4.1.2 Vaardigheid Nederlands 30
4.2 Vergelijking deelvaardigheden Papiamento-Nederlands 31
4.2.1 Grafemen ken nis 31
4.2.2 Passieve woordenschat 32
4.2.3 Tekstbegrip 32
4.2.4 Technisch lezen 33
4.3 Samenhang tussen de toetsen 34
4.3.1 Samenhang binnen de toetsen Papiamento en Nederlands 34
4.3.2 Samenhang tussen de toetsen Papiamento-Nederlands 37
4.3.3 Samenhang tussen de toetsen en achtergrondgegevens 37
4.4 Dimensionaliteit 40
5 CONCLUSIE 42
BIBLIOGRAFIE 46
BIJLAGEN
2
VOORWOORD
Dit onderzoek is uitgevoerd in het kader van het Taalproject op Aruba. Het Taal project
is tot stand gekomen door de samenwerking tussen drie onderwijsgebonden
instellingen: het Pedagogisch Instituut (IPA), Vakbond voor Arubaanse leerkrachten
(SIMAR) en de afdeling Curriculum Ontwikkeling van de Directie Onderwijs Aruba.
Het onderhavige onderzoek is ook gedaan ter afsluiting van de doctoraalfase Taal- en
Literatuurwetenschap, thans Taal- en Cultuurstudies, met als afstudeerrichting Taal en
Minderheden aan de Faculteit der Letteren van de Katholiek Universiteit Brabant.
De volgende personen en instanties wil ik bedanken voor het mogelijk maken van dit
onderzoek:
Op Aruba:
De Stichting Katholiek Onderwijs Aruba, voor het verlenen van hun toestemming om
het onderzoek uit te voeren op onder haar resorterende scholen.
De hoofden, leerkrachten en leerlingen van het Dominicuscollege, het Fatimacollege,
het Filomenacollege, Cacique Macuarima, het Pauluscollege en de Pius X school voor
hun medewerking aan het onderzoek, die van onschatbare waarde is geweest.
Aan iedereen van de Directie Onderwijs Aruba, die op één of andere wijze
meegeholpen heeft aan de uitvoering van het onderzoek.
In Nederland:
Dr. Ludo Verhoeven, die mij begeleid heeft in de beginfase van dit onderzoek.
Dr. Ronnie Severing, die mij begeleid heeft in de begin- en tussenfase van het
onderzoek, met name het (statistisch) verwerken van de data.
Drs. Ria Severing voor haar waardevolle tips bij de laatste versie.
Dr. Anne Vermeer, die mij begeleid heeft in de laatste en cruciale fase van het
onderzoek, namelijk de uiteindelijke tekst van de scriptie.
Mijn vrouw Sophiene voor haar geduld en hulp tijdens het gehele proces ter afsluiting
van deze studie.
En verder wil ik eenieder bedanken die mij op enige wijze hebben bijgestaan bij de
totstandkoming van deze scriptie.
Juan Maduro
Tilburg, augustus 1997
3
1 INLEIDING
Het Papiamento1 is op Aruba de algemene voertaal en voor 77% de eerste voertaal
thuis. Op school is echter het Nederlands de voer- en instructietaal. Dit verschil tussen
thuistaal en schooltaal wordt als een van de oorzaken genoemd voor het lage
rendement van het onderwijs in het algemeen. In de afgelopen járen is zowel op de
Antillen als op Aruba meer aandacht besteed aan vernieuwing en verbetering van het
onderwijs. Op Curaçao en Bonaire is bijvoorbeeld het Papiamento als vak op het
lesrooster ingevoerd en verder zijn er op beide eilanden ook een aantal studies
gedaan naar de tweetaligheid Papiamento-Nederlands in de Antilliaanse
schoolpraktijk.
Gegevens over de tweetaligheid Papiamento-Nederlands bij kinderen in het
basisonderwijs op Aruba ontbreken. Het onderhavige onderzoek is een aanzet tot het
aanvullen van deze leemte. Tevens wordt geprobeerd meer inzicht te verkrijgen in de
taalvaardigheid in het Papiamento en in het Nederlands bij leerlingen in met name de
middenbouw (klas 3 en 4) van de Arubaanse basisschool.
In hoofdstuk 2 komen naast een theoretisch kader waarin deze studie geplaatst kan
worden er ook meer algemene gegevens over Aruba in relatie tot de taal- en
onderwijs-situatie van het eiland aan de orde. Verder worden de gelijksoortige studies
naar de tweetaligheid Papiamento-Nederlands die op Curaçao en Bonaire gedaan
zijn, besproken.
In hoofdstuk 3 wordt de opzet van dit onderzoek uiteengezet en worden o.a. de
toetsen die gebruikt werden, beschreven.
Vervolgens komen in hoofdstuk 4 de resultaten aan de orde. De scores op de
deelvaardigheden per taal worden zowel per klas als voor beide klassen samen
gepresenteerd. Verder wordt er nagegaan of er een groei is bij de deelvaardigheid bij
de overgang van klas 3 naar klas 4. In het laatste hoofdstuk worden de resultaten uit
hoofdstuk 4 besproken: er wordt geprobeerd een mogelijke verklaring voor de
resultaten te geven.
1 In de literatuur wordt ook ‘Papiamentu’ of ‘Papiaments’ gebruikt. Omdat men op Aruba de vorm
‘Papiamento’ gebruikt, zal deze benaming gehanteerd worden in deze scriptie.
4
2 ACHTERGROND VAN HET ONDERZOEK
In dit hoofdstuk wordt algemene informatie gegeven over Aruba met in het
achterhoofd de taal- en onderwijssituatie van eiland (paragraaf 2.1). Verder komen de
begrippen "taalverwerving" en "taalvaardigheid" en de operationalisering daarvan aan
bod, met het oog op het onderhavige onderzoek (paragraaf 2.2). In paragraaf 2.3
wordt een aantal onderzoeken besproken die gedaan zijn naar de tweetaligheid
Papiamento-Nederlands in het onderwijs.
2.1 Taal- en onderwijssituatie op Aruba
2.1.1 Taalsituatie: verleden en heden
Het eiland Aruba ligt 80 km ten westen van Curaçao en 30 km ten noorden van het
schiereiland Paraguaná (Venezuela). Het bestrijkt een gebied van ongeveer 200 km2
en heeft volgens de volkstelling van 1991 een bevolkingsaantal van 66.687 inwoners
(CBS 1992). Uit recentere gegevens blijkt echter dat het inwonersaantal tussen
85.000 en 95.000 ligt.
Tot 1 januari 1986 vormde Aruba samen met Curaçao en Bonaire (Benedenwindse
eilanden) en Saba, Sint Maarten en Sint Eustatius (Bovenwindse eilanden) de
Nederlandse Antillen. Tegenwoordig vormt Aruba een land op zichzelf binnen het
Koninkrijk.
In de oudheid werd het eiland bewoond door Caiquetio-indianen. Na de komst van de
Spanjaarden werd in de zestiende eeuw praktisch de hele bevolking weggevoerd naar
het toenmalige Hispaniola (nu de Dominicaanse Republiek en Haïti) om als slaven te
werken. Toen het eiland in handen van de Hollanders was gevallen, was het
dunbevolkt met nieuwkomers uit Venezuela en werd het eiland als "gesloten gebied"
verklaard. Dit hield in dat kolonisten zich daar niet mochten vestigen. Slechts een
bestuursambtenaar met een paar opzichters en indianen mochten op het eiland
blijven, waar voor de West-lndische Compagnie paarden werden gefokt en de
geitenteelt werd uitgeoefend. Pas in 1754 kreeg de eerste (blanke) kolonist
toestemming zich op Aruba te vestigen. Kort daarna volgden er meer kolonisten en
5
aangenomen wordt dat met deze golf van immigratie uit Curaçao het Papiamento als
omgangstaal is gaan fungeren op het eiland (Hartog 1988, Alofs & Merkies 1990).
Het eiland Aruba heeft sindsdien een aantal perioden van emigratie en immigratie
gekend. De grootste golf van immigratie werd veroorzaakt door de komst van de
Lago-raffinaderij (Standard Oil) in 1924. De Standard Oil koos het Engels als
bedrijfstaal, wat communicatieproblemen teweegbracht tussen de inheemse
werknemers en het management. Dit was één van de redenen waarom de raffinaderij
overging tot het werven van buitenlands personeel, vooral uit de Engelssprekende
eilanden in het Caribisch gebied. Een gevolg hiervan was dat vanaf de járen twintig tot
begin járen vijftig het bevolkingaantal van 13.450 inwoners naar 53.568 groeide (een
groei van ca. 400%).
De algemene voertaal is het Papiamento. Dit kan afgeleid worden uit figuur 2.1,
waarin de gegevens over de bevolking naar voertaal in 1981 en 1991 worden
weergegeven (CBS 1992). Hieruit blijkt dat 77% (1981:80%) van de Arubaanse
huishoudens het Papiamento als voertaal heeft. Van de overige huishoudens heeft
9% (1981:11%) Engels, 7% (1981:5%) Spaans en 5% (1981:3%) Nederlands als
voertaal.
figuur 2.1 Bevolking naar thuistaal
1991
El
V
78%
80%
Het Papiamento mag dan het grootste aantal sprekers hebben, het belang van de
andere drie talen moet niet over het hoofd gezien worden.
Het Nederlands is de enige officiële taal. Narain (1995:22-23), geeft een opsomming
van het gebruik van Papiamento en Nederlands in zestien domeinen (o.a. kranten,
kerkdienst, rechtsspraak) op Curaçao, die ook min of meer van toepassing is voor de
Arubaanse situatie. Zij vindt hieruit dat het Nederlands slechts in twee bestuurlijke
domeinen exclusief gebruikt wordt: de rechtspraak en de schriftelijke communicatie
binnen de ambtenarij. Verder is het Nederlands officieel de instructie- en voertaal in
het onderwijs, maar toch wordt het Papiamento als hulptaal gebruikt. Hoewel het
gebruik van het Nederlands relatief beperkt te noemen is, dragen de domeinen waarin
het gehandhaafd wordt, bij aan de relevantie van deze taal.
Ook het Engels en het Spaans blijken heel belangrijk te zijn in de Arubaanse
gemeenschap. Uit een onderzoek naar taalgebruik en taalbehoefte van de
werkpopulatie blijkt dat 90% alle vier de talen Papiamento, Nederlands, Engels en
Spaans gebruikt (Boekhoudt-Croes 1994).
In de literatuur wordt de taalsituatie op de Nederlandse Antillen en Aruba beschreven
met de term diglossie. Deze term van Ferguson (1972) verwijst naar een situatie
waarin de sprekers in een meertalig gebied, de talen of taalvarianten gaan
compartimentalizeren: in een bepaald domein en/of bij een bepaalde gelegenheid
gebruikt men taal A en niet taal B. Taal B wordt wel gebruikt in een ander domein c.q
gelegenheid. Een van de criteria om een taal te verkiezen boven een andere is de
mate van prestige die deze geniet. De taal die (meestal) meer in de officiële sfeer
gehanteerd wordt is de H(oog)-taal en geniet een hoger prestige. Voor de andere
informele situaties wordt de L(aag)-taal gebruikt.
Op grond van historische overwegingen, wordt het Nederlands beschouwd als de H-
taal en Papiamento de L-taal. Volgens Narain is dit een geforceerde kwalificatie,
gezien de omvang en de functie van beide talen. In haar opsomming van domeinen,
wordt in zeven domeinen alleen Papiamento gebruikt en in zeven andere Papiamento
en Nederlands. Het Nederlands, zoals hierboven vermeld, wordt slechts in twee
domeinen exclusief gebruikt.
2.1.2 Onderwijssituatie
Het onderwijs op Aruba lijkt veel op het systeem in Nederland. Een verschil is dat het
kleuteronderwijs geen geïntegreerd deel van het basisonderwijs vormt. In de kleuter-
periode is de instructietaal Papiamento. In het basisonderwijs wordt het Nederlands
als vak gegeven en is het ook instructie- en voertaal voor de andere vakken op het
rooster. Tot het schooljaar 1995/1996 werd Papiamento in het basisonderwijs officieel
niet gebruikt. In de praktijk blijkt dat deze taal wel als hulptaal wordt gebruikt. Ook voor
een aantal vakken zoals godsdienst en muziek wordt het Papiamento vaak
gehanteerd.
Tot eind járen tachtig werd voor het vak Nederlands in het basisonderwijs de methode
"Zonnig Nederlands" gebruikt. Deze methode werd op de Antillen in de járen vijftig
ontwikkeld. Omdat het materiaal erg verouderd was en omdat het boek niet meer
herdrukt werd, werd op Aruba gezocht naar andere methodes. Hierdoor werd in het
begin van de járen negentig de methode Taalactief in het Arubaanse basisonderwijs
ingevoerd. Deze methode is in Nederland ontwikkeld.
Het rendement van het basisonderwijs op Aruba ligt aan de lage kant. Zo blijkt dat
52% van de kinderen die de zesde klas halen nooit zijn blijven zitten (Sectie
Onderwijs-statistiek 1995). In feite is dit lage rendement geen jong verschijnsel. Uit
een onderzoek van Prins-Winkel (1973) aan het eind van járen 60 blijkt dat op
Curaçao, Bonaire en Aruba de leerprestaties slecht te noemen zijn. Ook de Unesco
kwam in 1976 met een rapport waarin het lage onderwijsrendement op de
Nederlandse Antillen (Aruba incluis) naar voren gebracht wordt. Hier werd het hoge
percentage van zowel doublures als van drop outs als maatstaf gebruikt.
Uit Prins-Winkel (1973) blijkt dat er een positieve samenhang bestaat tussen
schoolprestatie en de beheersing van het Nederlands en een negatieve samenhang
tussen schoolprestatie en thuistaal. Dit beeld komt terug in recentere cijfers waar
kinderen die van huis uit niet-Nederlandstalig zijn een aanzienlijke studievertraging
oplopen. In de eerste twee járen van het basisonderwijs boeken Papiamento-
sprekende kinderen weinig vooruitgang, terwijl in de resterende járen de
Engelssprekende en de overige anderstalige leerlingen de meeste vertraging oplopen
(Sectie Onderwijs-statistiek 1995).
Het taalbeeld dat op Aruba in het algemeen voorkomt, keert terug in de taalsituatie op
de basisscholen. In figuur 2 ziet men het percentage leerlingen naar thuistaal.
figuur 2.2 Schoolkinderen naar voertaal thuis (1994)
Ned.
7% 019'
Uit bovenstaande grafiek is af te lezen dat meer dan driekwart van de leerlingen op de
basisschool het Papiamento als voertaal thuis hebben.
2.2 Taalverwerving, tweetaligheid en taalvaardigheid
2.2.1 Taalverwerving: theorieën
In het onderzoek naar taalverwerving wordt er onderscheid gemaakt in de wijze
waarop een taal geleerd wordt. Allereerst is er verschil tussen eerste- en tweede
taalverwerving. Onder eerste-taalverwerving of T1-verwerving wordt verstaan: het
leren van een taal door een kind in zijn eerste vijf levensjaren in zijn directe of primaire
sociale omgeving (meestal het gezin). De eerste taal wordt doorgaans de moedertaal
genoemd. Toch blijkt het ook mogelijk te zijn dat een kind meer dan één taal leert in
dezelfde periode, bijvoorbeeld wanneer de ouders elk een andere taal met het kind
spreken. Dit gelijktijdig leren wordt ook simultane taalverwerving genoemd.
Begint het kind een andere taal / andere talen te leren nadat zijn eerste taal zich een
in gevorderd stadium bevindt dan spreekt men van tweede-taalverwerving of T2-
verwerving. Dit proces vindt plaats in de secundaire sociale omgeving (de kleuter
en/of basisschool) van het kind. Omdat deze tweede taal / talen na de eerste taal
wordt / worden geleerd, spreekt men van successieve taalverwerving.
Een andere onderscheiding die in de taalverwervingstudies gemaakt wordt, is tussen
taalverwerven en taalleren. Tot nu toe werd er gesproken over het verwerven en niet
9
het leren van een taal, omdat het proces waarbij op een ongestuurde, informele,
spontane en natuurlijke manier een taal wordt eigen gemaakt, aan de orde kwam. Bij
taalleren is het proces artificieel, gestuurd, formeel en gemarkeerd: dit gebeurt onder
de taalles of taalcursus.
Het verschil tussen verwerven en leren van een taal kan aan de hand van drie
aspecten nader verduidelijkt worden (Van Els e.a 1984). Het eerste aspect is de
taalomgeving waarin het proces plaatsvindt. Bij T2-verwerving behoort de T2 tot de
meerderheidstaal, wat betekent dat ook buiten de school de T1-spreker in aanraking
komt met T2. Dit brengt met zich mee dat er ook een scala aan variatie is in het
taalaanbod dat de leerling tegenkomt. Dit aspect wordt ook het sociolinguïstische
aspect genoemd. Wanneer een andere taal geleerd wordt in een T1 -omgeving, dan
spreekt men van een vreemde taal leren: de leerling zal deze taal niet vaak
tegenkomen buiten de schoolsituatie.
Het tweede aspect, de psycholinguïstische, berust op de vraag of het leerproces bij
het leren formeel (bewuste studie van bijvoorbeeld expliciete regels van een taal) of
informeel (leren door observatie en participatie in gesprekken met moedertaalsprekers
van de T2) verloopt.
Het pedagogische aspect is het derde aspect en legt het accent op hoe een taal
onderwezen wordt: formeel of informeel. Bij de eerst genoemde is er sprake van een
bewuste ordening, sturing en beïnvloeding van het leerproces: de leerkracht is de
bron van taalaanbod. In een informele situatie ligt het aan de leerder zelf om het
proces te sturen en aan te passen op basis van het taalaanbod in het taalverkeer met
moedertaalsprekers van T2.
In de literatuur over taalverwervingsonderzoek wordt een onderscheid gemaakt tussen
het tempo en de structuur van het proces. Het grootste verschil tussen een T1- en een
T2-verwerver ligt in het tempo: T1 -verwervers maken een taal sneller eigen dan T2-
verwervers.
Dit verschil-in-tempo is te verklaren aan de hand van aantal factoren die gaan van
individuele kenmerken zoals leeftijd, sexe en taalaanleg naar omgevingskenmerken
zoals taalcontact met T2-sprekers (Verhoeven 1991, Appel & Vermeer 1994).
Uit empirisch onderzoek blijkt dat de structuur van het T1- en T2-verwervingsproces
over het algemeen identiek verlopen.
10
