Table Of ContentP. Azymow, A. Akbäbäýew, S. Atanyýazow,
M. Çaryýew, B. Weýisow
TÜRKMEN DILI
Orta mekdepleriň VII synpy üçin okuw kitaby
täzeden işlenilen ikinji neşir
Türkmenistanyň bilim ministrligi
tarapyndan hödürlenildi
Aşgabat
Türkmen döwlet neşirýat gullugy
2015
UOK 373:81
A 99
Azymow P. we başg.
A 99 Türkmen dili. Orta mekdepleriň VII synpy üçin
okuw kitaby – A.: Türkmen döwlet neşir ýat gullugy,
2015.
Şertli belgiler
– Teoretiki maglumatlar. Olaryň iň möhümleri
aýratynlandyrylyp ýazyldy.
– Ýatda saklanylmaly kadalar.
– Gönükmeler bilen baglanyşykly goşmaça tabşyryklar.
S – Sözleýiş dilini ösdürmek üçin gönükmeler.
______ – Sözlemiň eýesi.
– Sözlemiň habary.
– Aýyrgyçlar.
-------- – Doldurgyçlar.
– Sözi fonetik taýdan derňemeli.1
– Sözi leksik taýdan derňemeli.2
– Sözi morfologik taýdan derňemeli.3
– Sözlemi sintaktik derňew etmeli.4
– Dyngy belginiň näme üçin goýlandygyny düşündirmeli,
meselem (?).5
TDKP № 170, 2015 KBK 81.2(Tü)ýa72
© P. Azymow we başg., 2015.
TÜRKMENISTANYŇ PREZIDENTI
GURBANGULY BERDIMUHAMEDOW
TÜRKMENISTANYŇ DÖWLET TUGRASY
TÜRKMENISTANYŇ DÖWLET BAÝDAGY
TÜRKMENISTANYŇ
DÖWLET SENASY
Janym gurban saňa, erkana ýurdum,
Mert pederleň ruhy bardyr köňülde.
Bitarap, garaşsyz topragyň nurdur,
Baýdagyň belentdir dünýäň öňünde.
Gaýtalama:
Halkyň guran Baky beýik binasy,
Berkarar döwletim, jigerim-janym.
Başlaryň täji sen, diller senasy,
Dünýä dursun, sen dur, Türkmenistanym!
Gardaşdyr tireler, amandyr iller,
Owal-ahyr birdir biziň ganymyz.
Harasatlar almaz, syndyrmaz siller,
Nesiller döş gerip gorar şanymyz.
Gaýtalama:
Halkyň guran Baky beýik binasy,
Berkarar döwletim, jigerim-janym.
Başlaryň täji sen, diller senasy,
Dünýä dursun, sen dur, Türkmenistanym!
Türkmenistanyň Prezidenti
Gurbanguly Berdimuhamedow:
– Biziň ene dilimiz öz gözbaşyny Oguz
handan alyp gaýdýan, ähli türki halklaryň
dilleriniň esasyny düzýän dildir.
ATA-BABALARYMYZYŇ DIL EDEBI
HAKDAKY SARGYTLARY
Ata-babalarymyz çagalarynyň dünýä inen günün-
den başlap, olaryň aň-düşünjeli, edep-ekramly bolup
ýetişmekleri üçin kän alada edipdirler. Olary süýji dilli,
beren sözünde durýan, ýerini bilip sözleýän, gep-gybat-
dan gaça durýan adam edip terbiýeläp ýetişdirmek
meselesi türkmen halkynyň edep kadalarynyň içinden
eriş-argaç bolup geçýär.
Müňýyllyklaryň dowamynda dörän halk dörediji-
liginde we ýazuw edebiýatynda bu tema giňden şöh-
lelenýär. Dilewarlygy, ugurtapyjylygy bilen Görogl u dyr
Gorkut ata, Oguz handyr Keýmir... ýaly halk gahry-
manlary «Ýagşy söz ýylany hinden çykarar...» diýen
pähime eýerip, kyn pursatlarda ýeňiji bolmagy, ýowuz
duşmanlaryn dan üstün çykmagy başarypdyrlar.
«Il agzy – keramat», «Dil – gylyçdan ýiti» diýen
ata-babalarymyz sözüň gadyr-gymmatyna, ägirt güýjü-
ne uly sarpa goýupdyrlar.
«Az sözle, uz sözle» atalar sözünde az, manyly sözle-
mek nesihat edilýär.
7
«Oýnap aýtsaň-da, oýlanyp aýt», «Söz görki – nakyl,
bilene – akyl» diýen pähimlerde her bir aýdan sözüňi
oýlanyp aýtmalydygy nygtalýar.
Oguz hanyň pähim-paýhasyndan dörän: «Dil bol-
masa, il bolmaz», «Dil döwletdir», «Dil baýlygy – il
baý lygy», «Sözi paýhas bezär» ýaly pähimler diliň dur-
muşymyzda tutýan ornunyň belentdigini görkezýär.
Türkmen nusgawy edebiýatynda hem sözleýiş ede-
bi barada gymmatly pikirler aýdylýar. Magtymguly
atamyz:
Öňüň gara, ardyň gözle,
Hoş sözüň diý, gahryň gizle,
Sözläbilseň, ýagşy sözle,
Halk ýamanyň bizarydyr
– diýip sargyt etse, Mollanepes:
Nepes, sen sözleseň ulus illerde,
Bilbil şeýda bolar täze güllerde,
Asal1 ezgil dahan2 içre tillerde,
Ary hüjüm eýlär bal sesin aňsa
– diýmek bilen, süýji dilli bolmalydygyny nygtaýar.
Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow
ene dilimize, onuň söz baýlygyna çuňňur hormat we
sarpa goýýar. «Dil milletiň ruhy keşbiniň aýnasydyr»
diýýär. Ol «Döwlet guşy» atly meşhur romanynda:
«Biziň baý, şahyrana dilimiz bar. Bu biziň halkymyzyň
kalbynyň baýlygyndan, şahyranalygyndan habar
berýär, çünki dilde milletiň kalby ýaşaýar» diýip nyg-
tamak bilen, ene dilimizi we pederlerimiziň goýup gi-
den baý edebi mirasyny ylmy taýdan çuňňur öwren-
megi biziň öňümizde wezipe edip goýýar. Bu bolsa biziň
ata-babalarymyzyň öňündäki perzentlik borjumyzdyr.
1 Asal – bal.
2 Dahan – agyz.
8
1. Teksti göçüriň. Mazmunyny gürrüň beriň.
Her halkyň ene dili uly gudratly güýçdür, ol adam-
lary hem agladyp, hem güldürip bilýär, halkyň merte-
besi şol dil bilen ölçelýär, şatlygyny şol dilde ýüze çy-
karýar, ejizlän wagtynda şol dilde nalyş edýär.
Bu gün ata Watanymyz eziz Türkmenistan Ga-
raşsyz, özbaşdak, baky Bitarap döwlet boldy. Ene dili-
mize döwlet dili hukugy berildi. Onuň sarpasyny sak-
lamak, goramak, öwrenmek biziň her birimiziň jana-jan
borjumyzdyr.
Ene dilimize mukaddeslik hökmünde garamaly
(«Türk men dili» gazetinden).
2. Teksti okaň, mazmunyny gürrüň beriň.
Oguz han atamyzyň dil hakyndaky sargytlaryny göçüriň, öw-
reniň.
Agzybirlik, öwüt-ündew, nesihat sözleriniň many syny dü şün-
diriň.
Oguz han atamyz öz ýaşan döwründe halkynyň
ar-namysyny goran, türkmeniň dilini, dinini, mertebe-
sini arşa göteren şahsyýetdir.
Oguz han Türkmenden, Gorkut atadan, Göroglu-
dan, Magtymguly atamyzdan bize türkmen ýoluny mu-
kaddes tutmak wesýeti, türkmen milletiniň jebisligi,
bitewiligi barada ençeme öwüt-ündewler galypdyr.
Oguz han Türkmeniň dil hakdaky sargytlaryndan
şulary görkezmek bolar:
Paýhasly söz bakydyr.
Ýürekde näme bolsa, dil şony diýer.
Söz ýürekden çyksa gowy.
Adamyň akyllysy dil öwrener.
Köp dil bilen köp biler.
9
Çagaňa dili manysy bilen öwret!
Ýola çyksaň, diliňi gora!
3. Okaň, manylaryny düşündiriň. Ýazuw kadasyna laýyklap
göçüriň.
Durmuşyňyzda bu pähimlere eýermäge çalşyň.
Adamyň öz...ne bakma, söz...ne bak.
Dili süýj...niň dosty1 köp.
Dili ýamanyň2 güni(-)5de ýaman.
Dilewar ýold..ş – ýol...ň ýarpysy.
Dil düwn...ni diş çözmez4.
Dil – akylyň açary.
Dil gylyçdan ýiti.
Dil bilen dünýäni3 gezer.
Söz...ň köp...nden azy ýagşy.
Sözi ýa çagadan eşit, ýa danadan.
Atalar sözi.
4. Teksti okaň. Mazmunyny gürrüň beriň.
Men çagalyk ýyllarymdan bäri öň eşitmedik, gabat
gelmedik sözlerimi, olaryň aňladýan manylaryny dep-
derlerime belläp almagy we şol belläp alan sözlerimi
mahal-mahal okamagy, ýeri gelende ulanmagy endik
etdim.
Depderlerime belläp alan şol sözlerimiň käbirini
şu romanymda peýdalanmagy makul bildim, sebäbi ol
sözler romanda söhbedi edilýän döwrüň, şol döwrüň
adamlarynyň ruhy dünýälerini öz döwrüne kybapdaş
açyp görkezmäge gowy mümkinçilik berýär (Gurbanguly
Berdimuhamedowyň «Döwlet guşy» romanyndan).
10
