Table Of ContentS. Güjükow, K. Sähedowa
TÜRKMEN DILI
Umumy orta bilim berýän mekdepleriň V synpy
üçin okuw kitaby
täzeden işlenilen ikinji neşir
Türkmenistanyň bilim ministrligi
tarapyndan hödürlenildi
Aşgabat
Türkmen döwlet neşirýat gullugy
2015
UOK 373:81
G 88
Güjükow S., Sähedowa K.
G 88 Türkmen dili. Umumy orta bilim berýän mekdeple
riň V synpy üçin okuw kitaby – A.: Türkmen döwlet neşir
ýat gullugy, 2015.
Şertli belgiler
— soraglar
— kadalar we nazary maglumatlar
— ýumuşlar
TDKP № 179, 2015 KBK 81.2(2 Tü) ýa 72
© S. Güjükow, K. Sähedowa, 2015.
TÜRKMENISTANYŇ PREZIDENTI
GURBANGULY BERDIMUHAMEDOW
4
TÜRKMENISTANYŇ DÖWLET TUGRASY
TÜRKMENISTANYŇ DÖWLET BAÝDAGY
TÜRKMENISTANYŇ
DÖWLET SENASY
Janym gurban saňa, erkana ýurdum,
Mert pederleň ruhy bardyr köňülde.
Bitarap, garaşsyz topragyň nurdur,
Baýdagyň belentdir dünýäň öňünde.
Gaýtalama:
Halkyň guran Baky beýik binasy,
Berkarar döwletim, jigerimjanym.
Başlaryň täji sen, diller senasy,
Dünýä dursun, sen dur, Türkmenistanym!
Gardaşdyr tireler, amandyr iller,
Owalahyr birdir biziň ganymyz.
Harasatlar almaz, syndyrmaz siller,
Nesiller döş gerip gorar şanymyz.
Gaýtalama:
Halkyň guran Baky beýik binasy,
Berkarar döwletim, jigerimjanym.
Başlaryň täji sen, diller senasy,
Dünýä dursun, sen dur, Türkmenistanym!
Türkmenistanyň Prezidenti hormatly
Gurbanguly Berdimuhamedowyň ene dilimiziň söz
baýlygyny ýygnamak, öwrenmek hakyndaky
sargytlary
Türkmen halkynyň durmuşyny, ykbalyny, sözüniň
hem-de sazynyň şirinlik gymmatyny özünde jemleýän
edebi gymmatlyklary köpdür.
* * *
Biziň ene dilimiz öz gözbaşyny oguz handan alyp
gaýdýan, ähli türki halklaryň dilleriniň esasyny düzýän
dildir. Şoňa görä-de biziň dilimiz ähli türki halklar üçin
düşnükli bolmak bilen, ol öz tebigaty boýunça dünýäniň
esasy dilleriniň hatarynda durmaga mynasypdyr. Ene
dilimizi şeýle derejä çykarmagyň ýollaryny geçmişdäki
beýik akyldarlarymyzdan öwrenmelidiris.
* * *
Dana pederleriň asylly nesilleri hökmünde biz bu
gün beýik söz ussatlarymyzyň dünýä edebiýatynyň,
adamzadyň öňünde bitiren uly hyzmatlaryna çäksiz
buýsanmalydyrys we guwanmalydyrys.
* * *
Türkmen dilini öwrenmek we ösdürmek häzirki
günüň we ýakyn geljegiň derwaýys wezipeleriniň biridir.
7
* * *
Ene dilimize aýawly çemeleşmek, onuň arass alygyny
we baýlygyny saklamak häzirki döwürde jemgyýetiň,
ilkinji nobatda bolsa ýurdumyzyň edebiýat we sungat
işgärleriniň, köpçülikleýin habar beriş seriş deleriniň
wekilleriniň öňündäki möhüm wezipedir.
GEÇILENLERI GAÝTALAMAK
Uzyn çekimlileriň ýazuw düzgüni
Türkmen milli elipbiýinde uzyn çekimli sesleri
aňladýan ýörite bellikler ýok.
Türkmen milli elipbiýimizde dokuz sany çekimli ses
bar: a, o, u, y; ä, ö, ü, i, e.
Şol çekimlilerden e sesi hemişe gysga aýdylýar: ene,
keçe, köçe, serçe, elek...
Şol çekimlilerden ä sesi, köplenç, uzyn aýdylýar.
Meselem: ädik, käşir, çäge, bäbek, däne...
Ýatlama: ä sesi hem uzyn, hem gysga aýdylmak
häsiýetine eýedir.
Eger ä harpy h harpyndan öň gelse, onda gysga
aýdylýar.
Meselem: zähmet, jähek, mähir, bähbit...
Eger ä harpy h harpyndan soň gelse, onda uzyn
aýdylýar.
Meselem: häkim, häsiýet, häzir, häli.
Galan 7 çekimli hem uzyn, hem gysga aýdylýar.
Meselem: Watan, jam, jaň, tabak.
türkmen elipbiýinde y, i sesleriniň aýdylyşyn daky
uzynlygy görkezýän ýörite bellikler ýok.
Ýatlama: Bellibelli sözlerde ü sesiniň uzynlygy
soňundan gelýän ý çekimsizi bilen aňladylýar: çüý,
küý, süýt, güýz, süýji. Bu kada ýazuwdada saklanylýar.
u sesiniň uzynlygy sözleýişde w sesiniň aýdylmagy
bilen aňladylýar: Suwhan, suwrat, suwgun, duwlamak
ýaly aýdylýar, emma Suhan, surat, sugun, dulamak
ýaly ýazylýar.
9
y, i sesleriniň uzynlygy sözleýişde ý sesiniň aýdyl
magy bilen aňladylýar: iýge, iýgenç, iýşik, iýlgençek,
gyýsga, gyýşyk, gyýnanç ýaly aýdylýar, emma ige, igenç,
ilgençek, işik, gysga, gyşyk, gynanç ýaly ýazylýar.
1. Okaň we göçüriň. Diňe çekimlisiniň gysga hemde uzyn
aýdylmagy sebäpli, dürli many aňladýan sözleriň aşagyny çyzyň.
Aşagyny çyzan sözleriňiziň manysyny düşündiriň.
Arslan, ejem üçin owadanja bägüllerden ýol! How
lymyzyň aşak eteginden ýol geçýär. Jigim, gapyny ýap!
Mellegimize ýap çekdik. Biz guşlara iým berdik. Biz
matadan garantga üçin köýnek tikdik. Jennet, saňa
joraň garaşyp dur. Eziz, dur, men häzir gelerin. Bahar,
bar, eneňlerden süýt alyp gel! Gönezlik getirme, özü
mizde bar. Ata, çukury beýleräkden gaz, sebäbi bu
ýerden gaz turbasy geçýär.
2. Goşgyny okaň. Has gara ýazylan sözleriň çe kimlisini gys
ga edip aýdyp görüň we uzyn hemde gysga aý dylanda aňladýan
manysyny düşündiriň.
Gadyr hakynda
sergin dagyň gymmatyn
Gola düşemde duýdum.
Ýanýoldaşyň gadyryn
Ýola düşemde duýdum.
Mawy ýazyň bahasyn
Bildim jöwza tomusda.
Ojagymyň hözirin
Aňdym ondan alysda.
10
