Table Of Contenttürk kültür yayını
Prof. HİKMET TANYU
TÜRKLERİN DİNÎ
TARİHÇESİ
TÜRK KÜLTÜR YAYINI
Beyazsaray Nu: 41
Beyazıt - İSTANBUL
Tel : 26 43 52
TÜRK KÜLTÜR YAYINI: 24
BÎRtNCÎ BASKI
Dizgi - Baskı: Özdemir Basımevi
19 7 8
Prof. HİKMET TANYU
TÜRKLERİN DİNÎ
TARİHÇESİ
TÜRK KÜLTÜR YAYINI
Beyazsaray Nu: 41
Beyazıt - İSTANBUL
Tel : 26 43 52
Genel dizini hazırlayan sayın Bilgin Ihsan înan’a ve de-
ğerli asistanlarım Dr. Günay Tümer ve Dr. Mehmet Ay-
dm’a basımevi tashihleri için, bazı kısımları makine ile
yazan Seçkin ve Reşat’a teşekkürlerimi sunarım.
H.T.
tÇÎNDEKÎLER
Sahife
GİRİŞ .................................................................................. ... 7
Eski Türk Dinî üzerinde yeni bir araştırma ...... 7
I. BÖLÜM
Tarihçe ............................................................................. ... 17
1 — Gök Tanrı inancı; Budda dini, diğer inançlar,
Taoizm, Maniheizm .................................. 17
2 Türkler ve Araplar ............................. ... ... ... 30
3 — Hazarlar ve Yahudilik ... ... ...................... ... 33
4 — Araplar ve Hazar Türkleri .............................. 38
5 — Hazar tarihine umumî bir bakış ... ............... 39
6 — Hazar Hakanları 44
7 -— Hazarların İslâmiyeti kabullerine dair olaylar
ve rivayetler .................................................. 45
8 — Araplarla Hazar Türkleri arasında savaş -18
9 — Teodora’lar, Hazarlar ve Bizansla ilgi ........ 5.1.
10 — Hazarların Yahudiliği meselesi ve Karaî ve
Karaim Türkleri ......................................... 52
11 ■— Bizans ve Yahudiler .................................... ... 55
12 —■ Bazı Türklerin Yahudiliği meselesi: Karai (Ka
raim): Koestlerin yanlışları .................... 57
13 — Karailerin ırkı, siması ve dili meselesi ........ 68
14 — Karaîliğin inanç eşasları .................................... 71
15 — Karnilerle Yahudiler arasındaki diğer farklar ... 72
16 — Karaim (Karai) inançlarına umumi bir bakış ve
tamamlayıcı özetleme 74
17 — Karailerin tarihçesi ve yayılması 76
Sahife
18 — Zamanımızda da Karaim gelenekleri Yahudilik
ten çok farklıdır .................... 79
Sonuç ........................................................................... 82
19 — Ebu Müslim Horasan! ve İslâmiyet ............... 83
20 — Uygurların dinî durumları: Türkistan: Budizm
ve Manilıeizm ... ........................................ 85
21 —‘ Hristiyan Türkler meselesi ............................. 88
22 — Gagavuzların tarihçesi: Yaşadıkları yerler ... 90
23 — Gagavuzların soyları 92
24 — Gagavuz adının kaynağı ....................................... 95
25 — Gagavuzca .................................................................... 98
26 -- Gagavuz inançlarının Hristiyanlardan ayrıldığı
noktalar 98
27 Gagavuz köy ve kasabaları ve nüfusları ...... 99
28 l'lııvcr l’aşa'mn Ata soyu Gagavuz muydu? ... 100
29 .... Gagavuz milli edebiyatından örnekler ...... 102
30 — Gagavuz edebiyatı ve folkloru 104
31 — Gagavuzlardan pek azı Türkiye’ye göç edebil
miştir .............................................................. 106
32 — Gagavuzlar’ın sayısı ve halen yaşadıkları yerler 107
II. BÖLÜM
1 — Çeşitli dinler arasında kalan Türkler ve Islâm
dinini ilk kabul edenler meselesi . 107
2 — Kırgızlar ve diğer Türk kabileleri arasındaki dini
durumda gelişme ve etkilere bakış 110
ili. BÖLÜM
1 — Türklerin İslâm dinini benimsemesi ve Müslüman
Türk olarak tarih alanına çıkışı 115
2 t—< Türklerin Müslümanlığı kabul etmelerinin sebep
leri .120
İlk Müslüman Türk devletleri 123
Tarihin iki büyük dönüm noktası 124
3 — Türklerin Islâm oluşlarının sonucu 125
4 — 12. ve 14 Yüzyıllarda durum 128
IV. BÖLÜM
Din ve Medeniyet 133
Sonuç .................................................... 136
— GİRİŞ —
Eski Türk Dini Üzerinde Yeni Bir
Araştırma
Bu araştırma daha geniş şekilde dikkate alına
cak olursa Mitoloji, ve dînî hikâye ve masalları, dinî
söylentileri ve dinî halk inançları konularını da ihtiva
etmelidir (kapsamalıdır). Bütün bunlardan önce. Din
ler Tarihi, Din Fenomenoiojisi ve İslâm Dini ve ta
rihinin mukayeseli olarak iyi bilinmesi gerekir. Bir va
kitler Hıristiyan bilginlerce veya misyoner seyyahla
rınca, -Yahudi dini bir dereceye kadar hariç-, Hıris
tiyanlık dininin dışındaki her din şirktir, sapıktır,
bâtıldır, denilip saldırılmıştır. Keza diğer din men
supları da çok zaman kendi inançları dışındaki din
lere, gerçeğe uygun bir gözle bakmamışlar ve on
ların hakikî yüzünü tanıyıp anlamaktan Bakınmışlar
dır. Bu psikolojik durum, bu tutum ve zihniyet yüz
yıllarca süregelmiş ve İlmî araştırmalar, hakikatte
olana sadık kalınarak tanıtma ve tasvirler ancak ya
kın zamanlarda mümkün olmaya başlamıştır.
7
Günümüze kadar Eski Türk Dinî üzerinde yapılan
tahlil ve yorumlarda daima Türk Mitolojisi ve dinî
hikâye ve masallar, eski halk inançları (örf, âdet ve
inanmalar) ve türlü kalıntılar umumiyetle bir arada ele
alınmıştır. Bilhassa Eski Türk Dinî Tarihi üzerinde
gereken ciddî ve sabırlı monografik araştırmalar ol
madan, bazı gözlemler çok şumullendirilerek (yay
gınlaştırılarak), bir takım yakıştırmalarla yorumlara,
genellemelere girişilmiş ve artık yanlışlığı ve hataları
ortaya çıkan sonuçlara ulaşılmıştır. Bunda Umumî
Mukayeseli Dinler Tarihini, Din Fenomenolojisini, ve
Mukayeseli Mitolojiyi (Esâtir) yeteri kadar bilmeden
dar, Çin, Arap ve batı kaynakları (Bizans, Rus v.b.)
yetersizliğinin de rolü olmuştur. Esasen her ne ka
dar bir bakış içinde değerlendirme aceleciliğinin ve
bazı bilgiler vermekte ise de bunlar pek az, yetersiz
ve çok zamanda dağınık, kopuk ve duygusal bilgi
lerden ibaret kalmıştır. Ayrıca 19. yüzyılda Avrupa'da
birden büyüyen maddecilik (materyalizm), din düş
manlığı, tabiatçılık yanında 20. yüzyılın ilk yarısında
Avrupa'da gelişen ve her dini olayı totemle, fetişle,
şamanhkla açıklama gayretleri katılınca din konusu
ve kaynakları karışıklığa uğramıştır. Bunların moda
sı Türkiye'ye de bulaşarak fikir hayatını etkilemiş, ba
zı toplumbilimciler (sosyologlar), hatta tarihçiler, ay
nı yanlışlara ve hatalara kendi özel ve derin araştır
maları olmadığından ve Eski Türk Dinî Tarihi üze
rinde geniş ve derin şahsî araştırmalar yapılmadığın
dan, onların çözüm şekilleri, İlmî gerçeğinden şüphe
lenilmeden hemen benimsenivermiş ve böylece ya
yınlanan makale ve kitaplar aynı yanlışları ve hata-
’arı -doğru sanılarak- devam ettirmiştir. Bu yerleş
miş, kökleşmiş hataları, yanlışları ilim hayatımızdan
8
