Table Of ContentTÜRKLER
CĠLT 16
CUMHURĠYET
YENĠ TÜRKĠYE YAYINLARI
2002
ANKARA
1
YAYIN KURULU
2
DANIŞMA KURULU
3
KISALTMALAR
4
ĠÇĠNDEKĠLER
YAYIN KURULU
DANIġMA KURULU
KISALTMALAR
B. Tbmm'nin AçılıĢı, Misâk-I Millî ve Ġç Olaylar .................. Hata! Yer iĢareti tanımlanmamıĢ.
Birinci Tbmm'nin AçılıĢı ve Anlamı / Dr. Mustafa Küçük [s.15-27] ................................. 8
Atatürk'ün Ankara'ya GeliĢi ve Tbmm'nin AçılıĢı / Ġksan Köse [s.28-36] ..................... 33
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti (23 Nisan 1920-30 Ekim 1923) / Yrd. Doç. Dr.
Yavuz Aslan [s.37-56] ....................................................................................................... 49
Yeni Türk Devleti ve Misâk-I Millî / Doç. Dr. Mesut Aydın [s.57-70] .............................. 91
Misâk-I Millî'nin Sınırları / Yrd. Doç. Dr. Erol Kaya [s.71-77] ....................................... 117
Millî Mücadelede Ġç Ayaklanmalar / Dr. Yunus Kobal [s.78-88] .................................. 129
YeĢil Ordu Cemiyeti / Yrd. Doç. Dr. Ahmet AltıntaĢ [s.89-96] ..................................... 150
Büyük Taarruz'dan Önce Ankara Ġle Ġstanbul Arasında Saltanatın Âkıbetini Tayin
Eden Bir GörüĢme / Yrd. Doç. Dr. Ömer Akdağ [s.97-105] ......................................... 166
Ġstanbul'da Türkiye Büyük Millet Meclisi Ġdaresinin Kurulması / Yrd. Doç. Dr. Betül
Aslan [s.106-115] ............................................................................................................ 182
C. Millî Mücadele Dönemi'nde Sosyal ve Ekonomik Durum ........................................... 200
Birinci Meclis'in Sosyal Politika Gündemi ve Milli Mücadele Döneminde Türk Halkının
Sosyo-Ekonomik Durumu / Dr. Rıdvan Akın [s.116-127] ............................................ 200
Millî Mücadele Döneminde ÇalıĢma Hayatı ve Ekonomi / Yrd. Doç. Dr. Süleyman
Ünüvar [s.128-136] ......................................................................................................... 223
Millî Mücadele Bütçeleri, Vergi Politikası ve DıĢ Yardımlar (1919-1923) / Yrd. Doç. Dr.
Ahmet Tekin [s.137-150] ................................................................................................ 243
D. Millî Mücadele'de Cepheler ve Zaferler........................................................................ 280
Millî Mücadele'de Doğu Cephesi / Prof. Dr. YaĢar Akbıyık [s.151-156] ...................... 280
Millî Mücadele'de Elviye-Ġ Selâse / Üç Sancak Meselesi Kars, Ardahan, Batum) / Doç.
Dr. S. Esin Derinsu Dayı [s.157-167] ............................................................................. 290
Millî Mücadele'de Batı Cephesi, SavaĢlar ve Zaferler / Prof. Dr. Nuri Köstüklü [s.168-
182] .................................................................................................................................. 314
Millî Mücadele'nin Deniz Cephesi / Yrd. Doç. Dr. Rahmi Doğanay [s.183-201] ......... 341
KurtuluĢ SavaĢı'nda Askerî Nakliye Hizmetleri / Doç. Dr. Mehmet Evsile [s.202-212]
......................................................................................................................................... 378
Millî Mücadele Dönemi Ġstihbaratçılarından Ġngiliz Kemal (Ahmet Esat Tomruk)
(1892?-1966) / Dr. Zekeriya Türkmen [s.213-218] ........................................................ 399
Mudanya Mütarekesi ve Trakya'nın KurtuluĢu / Yrd. Doç. Dr. Veysi Akın [s.219-229]
......................................................................................................................................... 408
KurtuluĢ SavaĢı'nda Bir Diplomasi Zaferi: Ġstanbul'un Teslim Alınması / Dr. Mehmet
Özdemir [s.230-243] ....................................................................................................... 432
E. Millî Mücadele Diplomasisi ve Lozan ........................................................................... 461
KurtuluĢ SavaĢı'nda Atatürk'ün DıĢ Siyasası / Ord. Prof. Hikmet Bayur [s.244-255] 461
Atatürk'ün Kafkasya Politikası / Doç. Dr. Aygün Attar [s.256-262] ............................ 482
Ġstiklâl Harbi Döneminde Türk-Ġngiliz ĠliĢkileri / Yrd. Doç. Dr. Mustafa Çufalı [s.263-
271] .................................................................................................................................. 495
Millî Mücadele'de Türk-Fransız ĠliĢkileri (1918-1921) / Doç. Dr. Adil Dağıstan [s.272-
277] .................................................................................................................................. 513
Millî Mücadele'de Türk-Bulgar ĠliĢkileri / Prof. Dr. Ali Sarıkoyuncu [s.278-284] ........ 524
Ankara Ġtilafnâmesi Sonrasında Ġngiliz Değerlendirmesi / Yrd. Doç. Dr. NeĢe Özden
[s.285-292] ....................................................................................................................... 539
5
Mîsâk-I Millî Hedeflerinin Lozan AntlaĢması'na Yansıması / Prof. Dr. Ġlker Alp
[s.293-305] ....................................................................................................................... 553
Lozan BarıĢ AntlaĢması (24 Temmuz 1923) / Yrd. Doç. Dr. Veysi Akın [s.306-318] .. 576
Lozan Beklentileri / Prof. Dr. ToktamıĢ AteĢ [s.319-323] ............................................. 602
YetmiĢsekizinci Bölüm
Türkiye Cumhuriyeti'nin KuruluĢu ................................................................................... 611
Türkiye Cumhuriyeti'nin KuruluĢu / Prof. Dr. Ercüment Kuran [s.327-331] .............. 611
Ġkinci Dönem Tbmm ve Cumhuriyet'in Ġlânı / Prof. Dr. Dursun Ali Akbulut
[s.332-337] ....................................................................................................................... 620
Farklı BakıĢ Açılarından Cumhuriyetin KuruluĢu / Dr. Faruk Alpkaya [s.338-346] ... 630
Saltanatın Kaldırılması ve Sonuçları / Prof. Dr. Dursun Ali Akbulut [s.347-351] ....... 648
Türk Meclislerinin Kabul Ettiği Bayramlar / Doç. Dr. N. Fahri TaĢ [s.352-362] .......... 656
YetmiĢdokuzuncu Bölüm
Atatürk Dönemi ve Atatürk Ġnkılâpları .............................................................................. 676
Atatürk Dönemi ve Atatürk Ġnkılâpları / Prof. Dr. Yücel Özkaya [s.365-393] .............. 676
Atatürk Ġlke ve Ġnkılâpları / Prof. Dr. Cemalettin TaĢkıran [s.394-410] ........................ 730
A. Atatürk ............................................................................................................................ 760
Mustafa Kemal Atatürk: Hayatı ve ġahsiyeti / Prof. Dr. Norman Itzkowitz
[s.411-422] ....................................................................................................................... 760
Atatürk'ün Hayatı / Prof. Dr. YaĢar Akbıyık [s.423-441] ............................................... 780
Mustafa Kemal Atatürk'ün Askeri Hayatı / Prof. Dr. Ġsrafil Kurtcephe [s.442-466] .... 812
Atatürk'ün Soyu: Kızıl Oğuzlar (Kocacıklar) ve Konyarlar / Yrd. Doç. Dr. Ali Güler
[s.467-489] ....................................................................................................................... 860
ArĢiv Belgelerinin IĢığında Askerî Öğrenci Mustafa Kemal'in Notları / Yrd. Doç. Dr. Ali
Güler [s.490-509] ............................................................................................................ 900
Atatürk'ün Ölümü, Cenaze Namazı ve Defin ĠĢlemi / Yrd. Doç. Dr. Ali Güler [s.510-515]
......................................................................................................................................... 916
Altı Ġlke / Prof. Dr. Yücel Özkaya [s.516-523] ................................................................ 926
Atatürk ve Din / Yrd. Doç. Dr. Ahmet Faruk Kılıç [s.524-533] ..................................... 939
B. Atatürk Dönemi Ġç Siyasî GeliĢmeleri .......................................................................... 958
Cumhuriyet Dönemi Çok Partili Hayata GeçiĢ Sürecinde Ġlk GiriĢim: Terakkiperver
Cumhuriyet Fırkası / Yrd. Doç. Dr. Saime Yüceer [s.534-545] .................................... 958
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın Siyasi Kimliği / Yrd. Doç. Dr. Ahmet YeĢil
[s.546-551] ....................................................................................................................... 983
Serbest Cumhuriyet Fırkası / Yrd. Doç. Dr. Serap Tabak [s.552-561] ........................ 993
Türkiye'de Çok Partili Düzene GeçiĢ Sürecinde Ġkinci Durak: Serbest Cumhuriyet
Fırkası Olayı ve Dönem Basını / Yrd. Doç. Dr. Necdet Ekinci [s.562-568] ................ 1012
Atatürk Dönemi Muhalefet Hareketleri / Yrd. Doç. Dr. Turgay Uzun [s.569-578] ..... 1027
C. Atatürk Dönemi DıĢ Politikası .................................................................................... 1044
Atatürk Dönemi Türk DıĢ Politikası (1919-1938) / Doç. Dr. Mustafa Yılmaz
[s.579-596] ..................................................................................................................... 1044
Türk-Rum Nüfus Mübadelesi / Doç. Dr. Ramazan Tosun [s.597-608] ...................... 1079
Musul Meselesi / Yrd. Doç. Dr. Zülal KeleĢ [s.609-624] ............................................. 1104
Atatürk Döneminde Balkan Politikası (1923-1938) / Yrd. Doç. Dr. Hikmet Öksüz
[s.625-642] ..................................................................................................................... 1134
Atatürk Dönemi Türkiye-Yunanistan ĠliĢkileri / Prof. Dr. Sabahattin Özel [s.643-653]
....................................................................................................................................... 1171
6
Atatürk Döneminde Türkiye-Romanya ĠliĢkileri / Prof. Dr. Nicolae Ciachir [s.654-660]
....................................................................................................................................... 1190
Atatürk Dönemi DıĢ Politikasında Ġtalya Faktörü (1923-1938) / Yrd. Doç. Dr. Mevlüt
Çelebi [s.661-671] ......................................................................................................... 1203
Ġki SavaĢ Arasında Türk Boğazları / Dr. Sadık ErdaĢ [s.672-684] ............................. 1223
Hatay'ın Türkiye'ye Katılması / Yrd. Doç. Dr. Süleyman Hatipoğlu [s.685-690]....... 1249
Atatürk'ün DıĢiĢleri Bakanı: Tevfik RüĢtü Aras / Dr. Melih Tınal [s.691-700] .......... 1260
Sekseninci Bölüm
Ġnönü Dönemi ve II. Dünya SavaĢı Yılları ....................................................................... 1279
Ġnönü Dönemi ve II. Dünya SavaĢı Yılları / Yrd. Doç. Dr. Necdet Ekinci [s.703-745]
....................................................................................................................................... 1279
A. Ġnönü Dönemi Ġç Siyasî GeliĢmeleri ........................................................................... 1372
Ġnönü Döneminde Ordu-Siyaset ĠliĢkileri / Prof. Dr. Ümit Özdağ - Çetin Güney [s.746-
753] ................................................................................................................................ 1372
Çok Partili Hayata GeçiĢ Döneminde Hükûmet Muhalefet ĠliĢkisi / Yrd. Doç. Dr. Bekir
Koçlar [s.754-764]......................................................................................................... 1387
Demokrasiye GeçiĢ, Demokrat Parti'nin KuruluĢu, 1946 Seçimleri / YaĢar Özüçetin
[s.765-773] ..................................................................................................................... 1408
Türkiye'de Çok Partili Hayata GeçiĢ ve Demokrat Parti (1945-1950) / Filiz Çolak
[s.774-782] ..................................................................................................................... 1427
1945'te Çok Partili Siyasi Hayata GeçiĢte Bir Ġlk: Milli Kalkınma Partisi / Yrd. Doç. Dr.
Ercan Haytoğlu [s.783-797] ......................................................................................... 1446
B. Ġnönü Dönemi DıĢ Politikası ....................................................................................... 1477
I. ve II. Dünya SavaĢlarında Türkiye'nin DıĢ Politikası / Prof. Dr. Gothard Jaeschke
[s.798-802] ..................................................................................................................... 1477
Türkiye ve Ġkinci Dünya SavaĢı: "Taraflı Fakat SavaĢmayan Ülke" / Doç. Dr. Wayne
Bowen [s.803-812] ........................................................................................................ 1486
Türk-Alman ĠliĢkileri (1923-1945) / Yrd. Doç. Dr. Ramazan Çalık [s.813-822] .......... 1503
Ġngiliz Özel Harekât Birimi'nin (Soe) Ġkinci Dünya SavaĢı Yıllarında Türkiye'deki
Faaliyetleri / Yrd. Doç. Dr. Süleyman Seydi [s.823-832] ............................................ 1522
Seksenbirinci Bölüm
Menderes Dönemi ve Demokrasiye GeçiĢ ..................................................................... 1542
Menderes Dönemi (1950-1960) / M. Serhan Yücel [s.835-854] .................................. 1542
A. Menderes Dönemi Ġç Siyasî GeliĢmeleri .................................................................... 1578
D.P. Hükümetlerinin Politikaları (1950-1960) / Dr. Mustafa Albayrak [s.855-877] .... 1578
Demokrasiye GeçiĢ ve Menderes Dönemi / Prof. Dr. Hikmet Özdemir [s.878-900] . 1624
Menderes Dönemi (1950-1960) / Yrd. Doç. Dr. Cihat Göktepe [s.901-910] ............... 1666
Türkiye'de Çok Partili Siyasal Hayata GeçiĢ ve Demokrat Parti Ġktidarı (1945-1960) /
Dr. Rıdvan Akın [s.911-922] ......................................................................................... 1684
B. Menderes Dönemi DıĢ Politikası ................................................................................ 1707
Türkiye'nin Nato'ya GiriĢi / Yrd. Doç. Dr. Yusuf Sarınay [s.923-927] ....................... 1707
Bağdat Paktı'ndan Cento'ya GeçiĢ / Yrd. Doç. Dr. Cihat Göktepe [s.928-942] ........ 1715
Londra ve Zürih AntlaĢmalarının Hazırlık Süreci ve Türk-Ġngiliz ĠliĢkileri (1955-1959) /
Yrd. Doç. Dr. Cihat Göktepe [s.943-951] ..................................................................... 1743
7
Birinci Tbmm'nin AçılıĢı ve Anlamı / Dr. Mustafa Küçük [s.15-27]
BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi /Türkiye
GiriĢ
Milletler; müĢterek inanç, kültür, tarih ve medeniyet değerlerine sahip olan ve aynı gaye
etrafında kenetlenen sosyal varlıklardır. Milletleri aynı bayrak, vatan ve ülküler etrafında toplayan bu
maddî ve manevî unsurların hiç birisinin terki mümkün değildir ve bölünme kabul etmezler. Milletlerin
bu özellikleri, millî irade ve millî hâkimiyet düsturuyla millî meclislerine akseder ve orada neĢvünemâ
bulurlar. Ġrâde-i milliye ile âmil olmak ve millî hâkimiyeti tesis etmek maksadıyla kurulan Büyük Millet
Meclisi, bu itibarla Türk milletinin bütün özelliklerinin ve milliyet varlığının tam olarak temsil edildiği,
siyasî hüviyet kazandığı ilk Meclis-i Millî olmuĢtur.1
Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi‟nin kuruluĢuna, “ġark Meselesi”nin bir neticesi olarak
Osmanlı Devleti‟nin Batılı devletlerce bölüĢülmesinin ardından gerçekleĢen hâdiselere yol açmıĢtır.
Türk milleti, Sevr AntlaĢması‟yla Batılı devletlerin kendisini yok etmek isteğine direnmek, hürriyet ve
istiklâl mücadelesini baĢarmak maksadıyla Millî Meclisi‟ni kurmuĢ ve onun riyâsetiyle Türk Ġstiklâl
Harbi‟ni yapmıĢtır. Dünya siyasî medenî ve askerî tarihinde çok büyük bir yer edinerek, yıkılıĢından
sonra toprakları üzerinde kurulan yaklaĢık otuz kadar ülkenin insanlarını asırlar boyunca adalet ve
medeniyetle idare etmiĢ bulunan Osmanlı Devleti‟nin, emperyalist ve istilâcı emellerini Türk toprakları
üzerinde gerçekleĢtirmek isteyen Batılıların tecavüzleri sonucunda mağlûp olması, Türk milletini Millî
Mücadele‟ye giriĢmek mecburiyetinde bırakmıĢtır.
Bu mücadelenin muvaffakıyetle neticelendirilmesi maksadıyla Heyet-i Temsiliye ve Müdâfaa-i
Hukûk Cemiyetleri teĢekkül ettirilmiĢ; mahallî kongreler ile millî kongreler tertip edilmiĢ ve tel‟in
mitingleri düzenlenmiĢtir. Çünkü Mondros Mütarekesi‟nden sonra varlığına kastedilen Türk milleti, bu
istiklâl ve hürriyetini kazanmak için ancak kendi kuvvetine dayanması gerektiğini görmüĢtür. Nitekim
23 Temmuz 1919 tarihinde baĢlayan Erzurum Kongresi‟nde, Esas TeĢkilât Hukuku‟nu da ilgilendiren
ve Millî Mücadele‟nin ruhunu ortaya koyan Ģu karar alınmıĢtır: “Memleket iĢlerinde Kuvâ-yı Milliye‟yi
âmil ve millî irâdeyi hâkim kılmak esastır”.2 Bu kongrenin ardından teĢkil edilen Sivas Kongresi ile son
Osmanlı Mebusân Meclisi‟nin 28 Ocak 1920 tarihinde aldığı Misâk-ı Millî kararları, bu mücadelenin
prensiplerini pekiĢtirerek umumîleĢtirmiĢ ve millî irâdeye dayanan hükûmet fikrinin temelini atmıĢtır.3
Son Osmanlı Meclis-i Mebusânı‟nın kapatılmasının ardından gerçekleĢtirilen faaliyetler, Millî
Mücadele‟nin siyasî bir müessese tarafından yürütülmesi için gerekli çalıĢmalara, yani Büyük Millet
Meclisi‟ni teĢekkül ettirmeye müteveccih olmuĢtur.4 Heyet-i Temsiliye; kurulduğu günden TBMM‟nin
kurulmasına kadar geçen sürede, yani 12 Eylül 1919-23 Nisan 1920 tarihleri arasında ve ülkenin
büyük bir kısmında,5 millî ve mahallî kongrelerde alınan kararları titizlikle uygulayarak ve millî hareketi
8
canlandırarak, “Geçici Hükûmet” görevini baĢarıyla yerine getirmiĢtir.6 Ġstanbul Hükûmeti de,
Anadolu‟yu fiilen idare etmek üzere teĢkil edilen Heyet-i Temsiliye‟yi bir taraf olarak tanımıĢ ve
müzakereye geçmiĢtir.7 Nihayet mühim bir karar olan 19 Mart 1920 tarihli “Ġntihâbât Tebliği”nin
yayınlanması8 ise, yeni Türk devletinin kuruluĢuna giden hukukî yolu açmıĢtır. Bu tebliğde, Ankara‟da
fevkalâde salâhiyetli bir meclisin toplanacağı ilân edilerek, yeni bir seçimin yapılacağı bildirilmiĢtir.
Netice itibariyle bu tâmim, Türk milletinin yeni bir meclis kurma teĢebbüsünün mühim bir âmili olarak
Türk siyasî hayatındaki yerini almıĢ ve halkta mevcut tereddütlerin zamanla giderilmesiyle birlikte
tamamlanan seçimler sonucunda, “memlekette Kuvâ-yı Milliye Ruhu ve azmi” hâkim olmuĢtur.9
A. Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi‟nin KuruluĢu ve Gayesi
Meclis, Türkçemizde; oturulan mekân, mahal mânasında kullanılmaktadır. Ancak “meclis” gerek
Osmanlı Türkçesinde, gerekse Türkiye Türkçesinde, yalnızca mekânı ve mahalli belirtmemekte;
bizzat oturulan mahalde, makamda veya mekânda bulunan kiĢi veya topluluğu da ifade etmektedir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi deyince, bu mefhumların göz önünde bulundurulması yerinde olacaktır.
Nitekim Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi, bu konuda nasıl olunması gerektiğine dair en güzel
örneklerden birisini teĢkil etmiĢtir. Seçim devreleri itibariyle baktığımızda; 23 Nisan 1920‟den 21 Mayıs
1923 tarihine kadar fiilî; Ġkinci Meclis‟in iĢe baĢlama tarihi olan 11 Ağustos 1923‟e kadar da hukukî
olarak devam eden meclise, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi diyoruz.
Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türk milletini temsilen Millî Mücadele‟yi gerçekleĢtirmek
üzere kurulmuĢtur. Bu meclis, yeni Türkiye‟nin ilk Millî Meclisi olması itibariyle “Birinci Meclis”; Türk
Ġstiklâl Harbi‟ni zaferle neticelendirerek yeni Türk devletinin temelini attığı için “Kurucu Meclis”; Türk
milletinin millî ruhunu temsil ettiği için “Kuvâ-yı Milliye Meclisi” Ģeklinde tarif ve tavsif edilegelmiĢtir. Ġlk
dönemlerde “Büyük Millet Meclisi” ve “Meclis-i Âli” gibi isimler kullanılmasına rağmen, kendi varlığını
teminat altına almak üzere çıkardığı “Hiyânet-i Vataniyye Kanunu” ile adı “Büyük Millet Meclisi” olarak
tesbit ve tescil edilmiĢtir.10 Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi‟nin (TBMM) yapısını özetleyen iki
mühim ve temel prensip mevcuttur. Bunlar, millî irâde ile millî hâkimiyet prensipleridir. Hâkimiyet
hakkını, kayıtsız ve Ģartsız olarak Meclis‟in irâdesine teslim eden Türk milleti, bu irâde ve hâkimiyetin
millîlik vasfına sahip olmasını gözetmiĢtir. Zaten millî irâde ve millî hâkimiyet demek; milletin
muhtevasının ve isteğinin Meclis‟teki icraatlara aksetmesi demektir.
1. Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi‟nin AçılıĢı
Kâzım Karabekir PaĢa‟nın, Ankara‟da bir millî meclisin toplanmasına dair 17 Mart 1920 tarihli
teklifinin de doğrultusunda11 Heyet-i Temsiliye‟nin 19 Mart 1920 tarihinde neĢrettiği seçim
talimatıyla,12 kumandanlar ve valiler tarafından seçilen yeni mebuslar ile Osmanlı Meclis-i
Mebusânı‟ndan TBMM‟ye iĢtirak edecekler, Nisan ayı baĢından itibaren Ankara‟ya gelmeye
baĢlamıĢtır. Mustafa Kemal PaĢa, 21 Nisan 1920 tarihinde illere gönderdiği tâmim ile, Büyük Millet
Meclisi‟nin 23 Nisan 1920 Cuma günü13 açılacağını bildirmiĢtir. Altı maddelik bu talimatta, Meclis‟in
ne Ģekilde açılacağını sarahatle belirtilmiĢtir. TBMM‟nin toplanması için, ĠTC‟nin Birinci Dünya
9
SavaĢı‟nın son yıllarında Numune Mektebi ve Klüp olarak yaptırdığı bina tesbit edilmiĢ ve gerekli
tamirat neredeyse bütün Ankaralıların iĢtirâkiyle tamamlanarak açılıĢa hazır hâle getirilmiĢtir.14
Meclis‟in açılıĢ gününe Ģahid olan gazeteci Enver Behnan ġapolyo, o günü Ģöyle tasvir
etmektedir: “Bina henüz tamamlanmamıĢtı. Kiremitleri bile döĢenmemiĢti. Pek çok noksanları vardı.
Kiremit yetmedi. Ankaralılar kendi çatılarından kucak kucak kiremit taĢıyarak çatıyı kapattılar. Bu
manzara çok anlamlıdır. Meclis‟te mebusların oturacağı sıra bile yoktu. Ankara Muallim Mektebi‟nin
tatbikat okuluna ait sıralar getirildi. O tarihte Ankara‟da elektrik de yoktu. Kahvelerin birinden alınan
petrol lambası asılarak aydınlatma meselesi halledildi. Salonun koridoruna, mebusların su içmesi için
üç küp konuldu, üzerlerine maĢraba bırakıldı. Sokağa bakan ilk oda da Riyâset Odası yapıldı. Daha
sonra meĢhur Hattat Hulûsi Efendi‟nin yazdığı “Hâkimiyet Milletindir” tabelası, kürsünün arkasına
asıldı.”
TBMM‟nin açılıĢ merasimine, haftada iki kez çıkan ve Millî Mücadele‟nin neĢriyat organı olan
Hâkimiyet-i Milliye gazetesi de, 28 Nisan 1336 (1920) tarihli nüshasında yer vermiĢtir. Türkiye Büyük
Millet Meclisi‟nin inĢa ve tefriĢi esnasında ilk yapılan iĢlerden birisi, Meclis‟e bir Toplantı Salonu,
Mescid ve BaĢkanlık Odası‟nın hazırlatılması olmuĢtur.15
Hacı Bayram Cami-i ġerifi‟nde 23 Nisan 1923 Cuma günü, namaz edâ edildikten sonra
cemaatle Meclis‟e gidilip, orada da “manevî ve ruhanî bir merasim” tertip edilerek TBMMnin
açılmasına karar verilmiĢtir. Bu maksatla, hacmini kat kat aĢacak bir kalabalık hâlinde Hacı Bayram
Camii‟nde toplananlar, buradaki ictima‟ın, aynı zamanda “millî bir içtimâ”16 olduğunun farkında idiler.
O gün milletin kalbi, hiç Ģüphesiz Hacı Bayram Camii‟nde atmıĢtır.17 Çünkü bu dâva, milletin kendi
dâvası idi. Namazın edâsından sonra halk da resmî ve askerî erkânın peĢinden Meclis‟e doğru
yürümüĢtür.18 Mustafa Kemal PaĢa‟nın, Heyet-i Temsiliye nâmına yayınladığı ve en ücra köylerden,
en küçük askerî kıtalara kadar her yere serian ulaĢtırılmasını istediği TBMM‟nin açılıĢıyla ilgili tâmim
de, hem Meclis‟in açılıĢ programını hem de kuruluĢ gayesini ortaya koymuĢtur.19 Tâmimde kısaca;
Hacı Bayram Camii‟nde ve yurdun diğer mahallerindeki camilerde edâ olunacak Cuma namazlarından
ve tilâvet edilecek Kur‟ân-ı Kerîm nurlarından manevî istifadeler olunacağı ve bu vesileyle milletin
istiklâli ile vatanın kurtulmasına dua etmenin, dînî olduğu kadar millî bir mesai addedildiği ifade
edilmekteydi. Yapılan bu dinî merasimin ardından Türkiye Büyük Millet Meclisi, 23 Nisan 1920 Cuma
günü, saat 13.45‟te toplanmıĢtır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi‟nin 115 milletvekili ile yapılan ilk toplantısını, en yaĢlı mebus olması
sebebiyle Meclis BaĢkanı olarak Sinop Milletvekili ġerif Bey20 idare etmiĢ ve Meclis‟i açıĢ
konuĢmasını yapmıĢtır. ġerif Bey, alkıĢlarla tamamladığı bu kısa konuĢmasında; Ġstanbul‟un
“muvakkat kaydıyla”21 iĢgal edilmesi neticesinde Saltanat ve Hilâfet merkezinin istiklâlinin ortadan
kalktığını, bunun ise kabul edilemez bir durum olmasından dolayı, Türk milletinin derhal harekete
geçerek içerisinde bulunulan Meclis‟i teĢekkül ettirdiğini ve Reisi bulunduğu bu Meclis‟in,
Müslümanların Halifesi olan Sultan Vahideddin ile Ġstanbul‟un ve bütün vilâyetlerin kurtuluĢunu
Allah‟ın izniyle sağlayacağını belirtmiĢtir.22 ġerif Bey bu açıĢ konuĢmasında, “Meclis-i Âli” Ģeklinde de
10
