türkiye'nin 2009-2016 yılları arasındaki hava kalitesi verilerinin değerlendirilmesi the evaluatıon of

258 Pages·2017·10.21 MB·Turkish

TÜRKİYE’NİN 2009-2016 YILLARI ARASINDAKİ
HAVA KALİTESİ VERİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

THE EVALUATION OF TURKEY'S AIR QUALITY DATA
BETWEEN 2009 AND 2016

ELİF TOSUN

Prof. Dr. GÜLEN GÜLLÜ
Tez Danışmanı

Hacettepe Üniversitesi
Lisans Üstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliği’nin
Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı için öngördüğü
YÜKSEK LİSANS TEZİ
olarak hazırlanmıştır.

2017

YAYINLAMA VE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI
Enstitü tarafından onaylanan lisansüstü tezimin/raporumun tamamını veya
herhangi bir kısmını, basılı (kağıt) ve elektronik formatta arşivleme ve aşağıda
verilen koşullarla kullanıma açma iznini Hacettepe üniversitesine verdiğimi
bildiririm. Bu izinle Üniversiteye verilen kullanım hakları dışındaki tüm fikri
mülkiyet haklarım bende kalacak, tezimin tamamının ya da bir bölümünün
gelecekteki çalışmalarda (makale, kitap, lisans ve patent vb.) kullanım hakları
bana ait olacaktır.
Tezin kendi orijinal çalışmam olduğunu, başkalarının haklarını ihlal etmediğimi ve
tezimin tek yetkili sahibi olduğumu beyan ve taahhüt ederim. Tezimde yer alan
telif hakkı bulunan ve sahiplerinden yazılı izin alınarak kullanması zorunlu
metinlerin yazılı izin alarak kullandığımı ve istenildiğinde suretlerini Üniversiteye
teslim etmeyi taahhüt ederim.
fg) Tezimin/Raporumun tamamı dünya çapında erişime açdabilir ve bir
kısmı veya tamamının fotokopisi alınabilir.
(Bu seçenekle teziniz arama motorlarında indekslenebilecek, daha sonra
tezinizin erişim statüsünün değiştirilmesini talep etseniz ve kütüphane bu
talebinizi yerine getirse bile, tezinin arama motorlarının önbelleklerinde
kalmaya devam edebilecektir.)
fl Tezimin/Raporumun (cid:9) tarihine kadar erişime açılmasını ve
fotokopi alınmasını (İç Kapak, Özet, içindekiler ve Kaynakça hariç)
istemiyorum.
(Bu sürenin sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım taktirde,
tezimin/raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir, kaynak
gösterilmek şartıyla bir kısmı ve ya tamamının fotokopisi alınabilir)
• Tezimin/Raporumun ..............tarihine kadar erişime açılmasını
istemiyorum, ancak kaynak gösterilmek şartıyla bir kısmı veya
tamamının fotokopisinin alınmasını onayhyorum.
ü Serbest Seçenek/Yazarın Seçimi
Of. / .12 /.2.0e
(İmza)
Öğrencinin Adı Soyadı
Li 1(2

ÖZET

TÜRKİYE’NİN 2009-2016 YILLARI ARASINDAKİ
HAVA KALİTESİ VERİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Elif TOSUN
Yüksek Lisans, Çevre Mühendisliği Bölümü
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Gülen GÜLLÜ
Kasım 2017, 238 sayfa

Fosil kaynaklarının kullanımındaki artış, şehirleşmeyle nüfusun büyük bir oranının şehirlerde
yaşamaya başlaması, topografik ve meteorolojik koşullara göre şehirlerin yanlış
konumlandırılması atmosfer kompozisyonunda gittikçe artan değişikliklere neden olmaktadır.
Dünya Sağlık Örgütü hava kirliliğini, herhangi bir fiziksel, kimyasal veya biyolojik ajan
tarafından atmosferin doğal özelliklerinin değişmesi olarak tanımlamakta olup hava kirliliğini
sağlığın önemli bir belirleyicisi olarak nitelendirilmektedir. İnsan, vücudunda gerçekleşen çok
sayıda reaksiyon ve metabolik olayda oksijeni kullanmak için beraberinde havada bulunan
diğer gazları da soluyarak bünyesine dahil etmektedir. DSÖ limitlerine göre dünya genelinde
her 10 kişiden 9’u sağlık açısından zararlı kabul edilen seviyelerin çok üstünde
konsantrasyonlara sahip kirleticilere uzun süre ve yüksek düzeylerde maruz kalmakta,
solunum sisteminin olumsuz şekilde etkilenmesinden yaşam kalitesini ciddi oranda
etkilenmesine ve ortalama yaşam süresini azalmasına kadar geniş yelpazede etkilerle karşı
karşıya kalmaktadır. Dünyanın birçok ülkesinde olduğu gibi hava kirliliğinden özellikle
kentlerde yaşayan insanlar daha çok etkilenmekte, Türkiye İstatistik Kurumu 2016 yılı
verilerine göre %73,9’a ulaşan kentsel nüfus dikkate alındığında yaklaşık 60 milyon insanın
hava kirliliğine kaçınılmaz bir şekilde maruz kaldığı anlaşılmaktadır. Hava kirliliğinin çevre
ve insan sağlığı üzerindeki zararlı etkilerini önlemek veya azaltmak için hava kalitesi verileri
izlenmektedir. Ulusal ve uluslararası mevzuatın odak noktasını hava kirliliğinden oluşan
olumsuz etkinin en aza indirilmesi ve hava kirliliğinin halk sağlığını tehdit etmeyecek
seviyelerde tutulması oluşturmaktadır. Ülkemizde hava kalitesi izleme ağı ile Marmara,
Samsun, Erzurum, İzmir, Adana, Konya, Ankara, Diyarbakır olmak üzere 8 adet Temiz Hava
Merkezi oluşturularak hava kalitesi verilerinin etkin ve verimli bir şekilde izlenmektedir.
i
Çalışma kapsamında gün geçtikçe artan istasyon sayısı göz önünde bulundurularak 2009-2016
ülke genelinde kurulu bulunan 210 hava kalitesi izleme istasyonuna ait veriler baz alınmıştır.
Veri setleri parametre bazında gruplandırılarak %75 doluluk oranı üzerinde olan veriler
çalışmaya dahil edilmiştir. HKDY, AB ve DSÖ limitleri kapsamında hava kalitesi
değerlendirilerek zaman içindeki gözlenen değişim ve bölgeler arası farklılıklar incelenerek
hava kalitesinin sağlık üzerine etkisinin en yüksek olduğu bölgeler tespit edilmiştir. Hava
kalitesi izleme verileri, izleme bölgesinin yakınında yaşayan hedef populasyonun geçmiş ve
mevcut hava kirliliği kaynaklı maruziyetlerinin tahmininde kullanılabilmektedir.
AirQ+, hava kirletici parametreleri ele alarak, ortamdaki hava kirliliğine uzun veya kısa süreli
maruz kalmanın sağlık etkilerini değerlendirmeyi amaçlayan DSÖ tarafından geliştirilmiş bir
yazılım aracıdır. 2009-2016 yıllarına ait Türkiye geneli hava kalitesinin değerlendirildiği
çalışma ile elde edilen verilere istinaden parametre bazında kirliliğin en yüksek olduğu
bölgelerde oluşması muhtemel sağlık etkileri, uluslararası kabul görmüş yazılım araçlarından
biri olan AirQ+ ile ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kirliliğin yüksek olduğu bölgeler arasında
konsantrasyon, insidans vb. farklılıklar söz konusu olmakla birlikte uzun dönem sağlık etkileri
arasında yer alan yetişkinlerde kronik bronşit sıklığının mevcut durumda %71,7 olan
atfedilebilir oranın Muş istasyonu için AB limitlerine uyum halinde %60,5 azalması
beklenirken bu oranın mevcut durumda Türkiye geneli için %39,4 olan atfedilebilir oranın
iken AB limitlerine uyum halinde %28,2 oranında azalacağı öngörülmektedir. Uzun dönem
sağlık etkileri arasında yer alan yenidoğan dönem sonrası bebek ölüm sayısının ve çocuklarda
bronşitin tekrarlama sıklığının Türkiye geneli için AB limitlerine uyum halinde %31,9 ve
%29,9, kısa dönem sağlık etkilerinden olan astımlı çocuklarda semptomların görülme
sıklığının %32,5 oranında azalması beklenirken, DSÖ limitlerine uyum halinde mevcut
atfedilebilir oranın dörtte bir oranına kadar düşmesi beklenmektedir.

Anahtar Kelimeler: Dış ortam hava kalitesi, Hava kirliliği, Sağlık etkileri, Hava kirliği
maruziyeti, AirQ+

ii
ABSTRACT

THE EVALUATION OF TURKEY'S AIR QUALITY DATA
BETWEEN 2009 AND 2016

Elif TOSUN
Master, Department of Environmental Engineering
Supervisor: Prof. Dr. Gülen GÜLLÜ
November 2017, 238 pages

The increase in the use of fossil resources, urbanization and large proportion of the population
live in cities and also topographical and meteorological conditions of the cities according to
the incorrect positioning are causing increasing changes in the composition of the atmosphere.
WHO defines air pollution as a change in the natural properties of the atmosphere by any
physical, chemical or biological agent and is described as an important determinant of health.
Large number of reactions and metabolic events occurs in the body because of these reactions
in order to use oxygen the person also inhales other gases in the air. According to WHO
limits, 9/10 in the world are exposed to high levels of pollutants with concentrations above the
levels considered harmful to health. The adverse effects of the air pollution have wide range
of effects. Many countries around the world, people living in urban areas are particularly
affected by the problems same as in our country. It is understood that about 60 million people
are inevitably exposed to air pollution when considering the urban population which reaches
to 73.9% according to TURKSTAT 2016 data. Air quality data is monitored to prevent,
reduce the harmful effects of air pollution on the environment and human health. National and
international legislation focus on minimize the negative impact of air pollution. In our
country, air quality data is monitoring with network in an efficient manner by establishing 8
Clean Air Centers.
Considering the increasing number of stations in the scope of the study, the data of 210 air
quality monitoring stations were taken as basis. The data sets were grouped by parameters and
included in the study with a 75% occupancy rate. Air quality was assessed according to the
HKDY, EU and WHO limits, and the changes observed over time and the differences
between regions were examined to determine the regions where the air quality had the highest
effect on health. Air quality monitoring data can be used to estimate past and present air
pollution-induced exposures of the target population living near the monitoring site.
iii
AirQ+ is a software tool developed by WHO, aims to assess health impacts of long or short
exposure to air pollution in the environment by addressing air pollutant parameters. In this
study, possible health effects that may occur in the polluted regions in the parameter basis
based on the obtained data are tried to be revealed with AirQ+, one of the internationally
accepted software tools.
It is expected that the incidence of chronic bronchitis in the current situation will be reduced
60.5% with adaptation to the EU limits for Mus station and 28.2% for Turkey. The number of
infant mortality after the newborn period and the frequency of recurrent bronchitis in children
among are long-term health effects that will decrease 31.9% and 29.9%, as an short term
effect asthmatic symptoms of children will be decrease 32,5%, if it comply with the WHO
limits, it will decrease to ratio of four times the existing attributable rate.

Keywords: Outdoor air quality, Air pollution, Health effects, Air pollution exposure, AirQ +

iv
TEŞEKKÜR

Yüksek Lisans tez çalışmam boyunca ilgisini ve yardımlarını esirgemeyen, konunun
belirlenmesinden son aşamasına kadar geçen sürede deneyimlerini ve bilimsel katkılarını
benimle paylaşıp çalışmalarımı yönlendiren ve beni motive eden birlikte çalışma fırsatı
bulmaktan onur ve mutluluk duyduğum danışman hocam Sayın Prof. Dr. Gülen GÜLLÜ’
ye, önemli yorum ve değerlendirmeleri ile katkıda bulunan jüri üyelerim Sayın Prof. Dr.
Cemal SAYDAM’ a, Sayın Prof. Dr. Gaye TEKSÖZ’ e, Sayın Doç. Dr. Merih
AYDINALP KÖKSAL’ a, Sayın Doç. Dr. Selim L. SANİN’ e çok teşekkür ederim. Ayrıca
çalışmalarımda kullandığım verilerin temini ve tasnifinde tüm gayreti ile yardımlarını ve
sabrını esirgemeyen babam Adnan TOSUN’ a, yoğun iş temposu ile birlikte sürdürmeye
çalıştığım akademik çalışmalarıma en büyük katkıyı ilgisi, sevgisi ve desteği ile imkansızları
imkanlı kılan ve hayatımı kolaylaştıran annem Ayfer TOSUN’ a ve eğitim sürecim boyunca
her türlü maddi ve manevi desteğini benden esirgemeyen, bir ferdi olmaktan mutluluk
duyduğum TOSUN ailesine sonsuz saygı ve teşekkürlerimi sunarım.

v
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖZET ........................................................................................................................................... i
ABSTRACT .............................................................................................................................. iii
TEŞEKKÜR ............................................................................................................................... v
İÇİNDEKİLER .......................................................................................................................... vi
ÇİZELGELER ......................................................................................................................... viii
ŞEKİLLER ................................................................................................................................. x
GRAFİKLER ............................................................................................................................ xi
SİMGELER VE KISALTMALAR ........................................................................................... xi
1.GİRİŞ ...................................................................................................................................... 1
2.GENEL BİLGİLER ................................................................................................................. 5
2.1. Atmosferin Yapısı ve Hava Kirleticileri .......................................................................... 5
2.2. Hava Kirletici Parametreler ve Özellikleri ...................................................................... 8
2.2.1 Partikül Madde (PM) ..................................................................................................... 8
2.2.2. Kükürt Dioksit (SO ) .................................................................................................... 8
2
2.2.3.Azot oksitler (NO ), Azot dioksit(NO ), Azot monoksit(NO) ...................................... 9
X 2
2.2.4. Karbonmonoksit (CO) .................................................................................................. 9
2.2.5. Ozon (O ) .................................................................................................................... 10
3
2.3 Hava Kirletici Parametreler ve Etkileri .......................................................................... 10
2.3.1 İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri ...................................................................................... 11
2.3.2. Ekosistem Üzerine Etkileri ......................................................................................... 14
2.3.3. İklim Değişikliği Üzerine Etkileri .............................................................................. 15
2.3.4. Kültürel Miras ve Yapılar Üzerine Etkileri ................................................................ 15
2.3.5. Ekonomik Etkiler ........................................................................................................ 15
2.4. Dünya da Hava kalitesi takibi ........................................................................................ 17
2.5 Türkiye de hava kalitesinin takibi .................................................................................. 25
2.6 Hava Kalitesi Verileri ile Hava Kirliliğinin Sağlık Etkilerinin Değerlendirmesi .......... 33
3. MATERYAL METOD ........................................................................................................ 34
3.1 Hava Kalitesi Verilerinin İzlenmesi ............................................................................... 34
3.1.1 Hava kalitesi izleme ..................................................................................................... 34
3.1.2 Hava kalitesi izlemede veri kalitesi ............................................................................. 35
3.2. Hava kalitesi verilerinin değerlendirme kriterleri ......................................................... 36
vi