türkiye'deki illerin insani gelişme endeksi değerlerinin kümeleme analizi ile incelenmesi

73 Pages·2015·1.82 MB·Turkish

I

T.C.
TRAKYA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANABİLİM DALI
TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI

TÜRKİYE’DEKİ İLLERİN İNSANİ
GELİŞME ENDEKSİ DEĞERLERİNİN
KÜMELEME
ANALİZİ İLE İNCELENMESİ

MELİKE ŞİMŞEK
1118223155

DANIŞMAN
DOÇ. DR. FATMA LORCU

EDİRNE 2015

I

Projenin Adı: Türkiye’deki İllerin İnsani Gelişme Endeksi Değerlerinin Kümeleme
Analizi İle İncelenmesi

Hazırlayan: Melike ŞİMŞEK

ÖZET
İnsani Gelişme Endeksi (İGE); insani gelişmeyi gelir, eğitim ve sağlık
göstergelerini dikkate alarak ölçmeyi hedefleyen bir endekstir. Birleşmiş Milletler
(BM) bünyesinde oluşturulan Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), 1990
yılından günümüze “İnsani Gelişme Raporu” adı altında bir yıllık araştırma
yayınlamaktadır.
Bu rapor da yer alan İGE, uzun bir yaşam sürmek, bilgi sahibi olmak ve
onurlu bir yaşam standardına sahip olmak gibi en basit insani özellikleri
yansıtmaktadır. İGE değerinin hesaplanmasında; yaşam beklentisi endeksi, eğitim
endeksi ve gelir endeksi olmak üzere üç alt endeks kullanılmaktadır.
Bu çalışmada; kalkınma ve gelişme kavramlarından yola çıkılıp ülkeler için
geliştirilen İGE ele alınmış ve bu indeks Türkiye’deki iller için uygulanarak endekse
göre illerin genel sıralaması elde edilmiştir. Ayrıca illerin endeks değerlerine göre
farklı alt gruplara ayrıldığı kümeleme analizi yardımıyla gösterilmiştir. Elde edilen
sonuçlar ile Türkiye’deki illerin insani gelişmede farklılık ve benzerlikleri ortaya
koyularak, gelişme ve kalkınmalarında benzerlik ve özellikler belirlenmiştir. Endeks
değerleri düşük olan iller de, gelişimi sağlayacak yatırım ve faaliyetlere öncelik
verilerek bölgesel stratejiler geliştirilmesinin önemi vurgulanmıştır.
II

Name of the Project: Cluster Analysis Examined by The Human Development
Index ValueThe Provinces in Turkey

Prepared by: Melike ŞİMŞEK

ABSTRACT
Human Development İndex (HDI) is an index that aims to measure the
human development by taking into account the income, education and health
indicators. United Nations Development Programme(UNDP) created in the United
Nations system publishes an annual report with name of "Human Development
Report" since 1990.
In this report HDI, reflects the most basic human characteristics like lifelong
rides, having knowledge and a dignified standard of living.Life Expectancy Index,
Education Index and Income Index are three sub-indices which are used to calculate
the value of human development index.
In this study, human development index has been discussed based on the
concept of development and progress and this index has been employed for the
provinces of Turkey and thus, the overall ranking of the provinces were obtained.
Province of index values are shown with the help of cluster analysis is divided into
different sub-groups according to this index. Based on the results of this analysis;the
differences and similarities of the provinces of Turkey in terms of human
development index has been put forward to determine the similarities and
characteristics in the progress and development. The importance of the development
of regional strategies has been emphasized in the provinces having low index values
by giving priority to the investments which allows the development of regional
strategies and activities.
III

İÇİNDEKİLER
ÖZET ............................................................................................................................ I
ABSTRACT ............................................................................................................... II
İÇİNDEKİLER ....................................................................................................... III
TABLOLAR LİSTESİ .............................................................................................. V
ŞEKİLLER LİSTESİ ............................................................................................... VI
KISALTMALAR LİSTESİ ................................................................................... VII
GİRİŞ .......................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM: İNSANİ GELİŞME ENDEKSİ ............................................... 3
1.1. KALKINMA KAVRAMI ..................................................................... 3
1.2. GELİŞME KAVRAMI ........................................................................... 5
1.3. KALKINMA VE GELİŞME İLİŞKİSİ .................................................. 7
1.4. İNSANİ GELİŞME ENDEKSİ ........................................................... 10
1.5. İNSANİ GELİŞME ENDEKSİNİN ÖNEMİ ....................................... 13
1.6. İNSANİ GELİŞME ENDEKSİNİN BİLEŞENLERİ ........................... 15
1.6.1. Doğumda Yaşam Beklentisi .............................................................. 16
1.6.2. Okur-yazarlık ve Okullaşma Oranı .................................................... 17
1.6.3. Gayri Safi Yurtiçi Hasılaya Göre Kişi Başına Düşen Gelir ................ 19
1.7. İNSANİ GELİŞME ENDEKSİNİN HESAPLANMASI ..................... 20
1.8. İNSANİ GELİŞME ENDEKSİNİN GELİŞİMİ ................................... 24
İKİNCİ BÖLÜM: TÜRKİYE’DEKİ İLLERİN İNSANİ GELİŞMİŞLİK
DÜZEYLERİNİN BELİRLENMESİ ..................................................................... 30
2.1. ARAŞTIRMANIN AMACI .................................................................. 30
2.2. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI ................................................ 30
2.3. ARAŞTIRMANIN DEĞİŞKENLERİ .................................................. 31
2.4. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ ............................................................ 31
2.4.1. Türkiye’deki İllerin İnsani Gelişme Endeksi Değerlerinin
Hesaplanması ...................................................................................................... 31
IV

2.4.2. Kümeleme Analizi .............................................................................. 34
2.5. ARAŞTIRMANIN BULGULARI........................................................ 39
SONUÇ ...................................................................................................................... 53
KAYNAKLAR ......................................................................................................... 59
V

TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: İGE’nin Hesaplanmasında Kullanılan Değişkenlerin Maksimum ve
Minimum Değerleri .................................................................................................... 21
Tablo 2: İGE’ye İlişkin Alt Endekslerin Hesaplanmasında Kullanılan Maksimum ve
Minimum Değerler ..................................................................................................... 27
Tablo 3: 2010 İGE ile Önceki Yıllardaki İGE Arasındaki Farklar ............................ 28
Tablo 4: Türkiye’nin İller İtibariyle İnsani Gelişme Endeksi Değerleri .................... 32
Tablo 5: Marmara Bölgesi’nin İller İtibariyle İnsani Gelişme Endeksi Değerleri..... 40
Tablo 6: Doğu Anadolu Bölgesi İller İtibariyle İnsani Gelişme Endeksi ................. 42
Tablo 7: Endeks Değerlerinin Bölgesel Ortalamaları ................................................ 44
Tablo 8: Kümeleme Analizi Sonucu Oluşan Kümelere Göre Değişkenlerin
Ortalamaları................................................................................................................ 50
Tablo 9: Küme Merkezleri Arasındaki Uzaklık ......................................................... 50
Tablo 10: Anova Analizi ........................................................................................... 51
Tablo 11: Kümeler Tablosu ....................................................................................... 51
EK-1: Küme Üyeleri .................................................................................................. 63
VI

ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1: İnsani Gelişme Endeksinin Hesaplanması .................................................... 22
Şekil 2: Marmara Bölgesi’nin İller İtibariyle İnsani Gelişme Endeksi Değerleri ...... 41
Şekil 3: Doğu Anadolu Bölgesi’nin İller İtibariyle İnsani Gelişme Endeksi Değerleri
.................................................................................................................................... 43
Şekil 4: Bölgeler İtibariyle Doğumda Yaşam Beklentisi Endeksi ............................. 45
Şekil 5. Bölgeler İtibariyle Eğitim Endeksi ............................................................... 45
Şekil 6. Bölgeler İtibariyle Gelir Endeksi .................................................................. 46
Şekil 7. Bölgeler İtibariyle İnsani Gelişme Endeksi .................................................. 47
Şekil 8. Ağaç Diyagramı (Dendogram) 47
VII

KISALTMALAR LİSTESİ
TDK : Türk Dil Kurumu
UNDP : Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı
TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu
GSYİH : Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla
SGP : Satın Alma Gücü Paritesi
İGE : İnsani Gelişme Endeksi
İGR : İnsani Gelişme Raporu
1

GİRİŞ
1990 yılından itibaren resmi bir kavram olarak hayata giren insani gelişme
kavramı, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından her yıl
yayınlanan İnsani Gelişme Raporları (İGR)’nın çıkış noktasıdır. 1990 yılından
günümüze her yıl açıklanan ve UNDP tarafından geliştirilen İnsani Gelişme Endeksi
(İGE) değerleri; gelir, sağlık ve eğitim endekslerinden elde edilmekte ve toplumların
insani gelişme düzeylerini İnsani Gelişme Raporları ile göstermektedir. Bu raporların
yarattığı farkındalıkla toplumlar, eksik yönlerini belirleyip gelişme için çözümler
yaratabilmek ve sürdürülebilir kalkınma ve yatırım planlarında çıkış noktasını
oluşturabilmektedir. İGE sadece ülke bazında değil aynı ülkenin bölgeleri ve illeri
içinde ele alınarak bölgesel stratejiler içinde kullanılabilmektedir. Bu düşünceden
yola çıkan çalışmada; Türkiye’deki illerin insani gelişmişlik düzeyleri İGE
yardımıyla belirlenmiştir.
Toplum oluşumunun en temel parçası olan bireylerin, daha iyi ve mutlu bir
yaşam sürdürebilme hakları vardır. Her bir birey eğitim, sağlık, politik, ekonomik,
sosyal ve kültürel açıdan kendini yansıtmak ve eşit insani yaşam koşullarında
yaşamak istemektedir. Mevcut sosyo-ekonomik koşulların iyileştirilmesinde de hem
bireylerin kendisine hem de ülke yönetimine görevler düşmektedir. Sistemdeki
eksikliklerin belirlenebilmesi için de insani gelişme düzeyi, İGE ile
ölçülebilmektedir.
İnsani gelişme; UNDP tarafından 1990 yılında yayınlanan ve insani gelişme
konusunu kurumsal açıdan da ele alan İnsani Gelişme Raporu’nda, “bireylerin
seçeneklerini genişletme süreci” olarak yer almış, en kritik ve insan hayatında
çekirdek bir alana sahip seçeneklerinde; sağlıklı ve uzun bir ömür sürme, eğitimli
olma ve makul bir yaşam standardında hayat sürme olduğu açıklanmıştır (UNDP,
1990: 10). İnsani gelişmenin ölçüm aracı olan İGE’nin geliştirilmesinde katkıda
bulunan Mahbub ul Haq’da, insani gelişmeyi; “bireylerin yaşam koşullarını
iyileştirilmesi ve daha uzun, sağlıklı ve yaratıcı bir yaşam sürmeleri” olarak
tanımlamaktadır (Gökoğlan, 2011: 12). İnsani gelişmenin ölçülebilir olması,
toplumların ekonomik koşullarının, sosyal imkânlarının, hak ve özgürlüklerinin