türkiye'de ve avrupa birliği'nde vergi kaçakçılığı, vergiden kaçınma, vergi denetimi ve analizi

262 Pages·2011·1.47 MB·Turkish

T.C.
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
MALİYE ANABİLİM DALI

TÜRKİYE’DE VE AVRUPA BİRLİĞİ’NDE VERGİ KAÇAKÇILIĞI,
VERGİDEN KAÇINMA, VERGİ DENETİMİ VE ANALİZİ

DOKTORA TEZİ

Hazırlayan

Debi KONUKCU-ÖNAL

Tez Danışmanı

Prof. Dr. Şükrü KIZILOT

Ankara-2011
ONAY

Debi Konukcu Önal tarafından hazırlanan “Türkiye’de ve Avrupa Birliği’nde Vergi Kaçakçılığı,
Vergiden Kaçınma, Vergi Denetimi ve Analizi” başlıklı bu çalışma, 05/08/2011 tarihinde
yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Maliye
Anabilim dalında Doktora tezi olarak kabul edilmiştir.

Prof. Dr. Şükrü Kızılot (Başkan)

Prof. Dr. Nurettin Bilici

Prof. Dr. Nevzat Saygılıoğlu

Prof. Dr. Ahmet Burçin Yereli

Prof. Dr. Metin Taş
i

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………….i

SİMGELER VE KISALTMALAR ……………………………………………….viii

TABLOLAR ………………………………………………………………………...x

ŞEKİLLER…………………………………………………………………………xiii

GİRİŞ………………………………………………………………………………...1

BİRİNCİ BÖLÜM

VERGİ KAÇAKÇILIĞI, VERGİDEN KAÇINMA VE VERGİ DENETİMİ İLE
İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE YAKLAŞIMLAR

I. KAVRAMSAL ANALİZ................................................................................. 5

A. Vergiye Karşı Direniş: Vergi Kaçakçılığı ve Vergiden
Kaçınma ............................................................................................ 9

B. Vergi Kaçakçılığı ve Kayıt Dışı Ekonomi ..................................... 14

C. Vergi Denetimi ............................................................................ 16

II. VERGİLEMENİN POZİTİF ANALİZİ ......................................................... 21

A. Vergileme ve Vergiden Kaçınma ................................................. 21

B. Vergileme ve Vergi Kaçakçılığı ................................................... 25

III. VERGİDEN KAÇINMA VE VERGİ KAÇAKÇILIĞININ NORMATİF
ANALİZİ ....................................................................................................... 30

IV. VERGİLEMEYE KARŞI OLUŞAN TEPKİLERİN ORTAYA ÇIKIŞ
NEDENLERİ ................................................................................................ 33

A. Vergi Yönetiminin Kısa Dönemde Kontrolü Altındaki
Faktörlerden Kaynaklanan Nedenler: İçsel Nedenler ...................... 33

1. İktisadi Etkinlik İlkesinden Uzaklaşılması ............................ 35
ii

2. Vergi Yönetiminde Basitlik İlkesinden Uzaklaşılması .......... 38

3. Esneklik İlkesinden Uzaklaşılması ...................................... 41

4. Siyasal Sorumluluk İlkesinden Uzaklaşılması ..................... 42

5. Adalet İlkesinden Uzaklaşılması ......................................... 43

B. Vergi Yönetiminden Bağımsız Gelişen ve Uzun Dönemde
Sonuçları Gözlemlenen Nedenler: Dışsal Nedenler ........................ 44

1. Gelir Düzeyi ve Demografik Faktörler ................................. 44

2. Ahlaki ve Dini Faktörler ....................................................... 45

3. Ekonomik Yapıdan Kaynaklı Faktörler ................................ 47

4. İstihdam Politikalarından Kaynaklı Faktörler ....................... 47

V. VERGİ KAÇAKÇILIĞINI ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ .................................... 48

A. Doğrudan Ölçüm Yöntemleri ....................................................... 49

B. Dolaylı Ölçüm Yöntemleri............................................................ 50

VI. VERGİ KAÇAKÇILIĞI, VERGİDEN KAÇINMA VE VERGİ DENETİMİ
İLE İLGİLİ TEORİK VE AMPİRİK ÇALIŞMALAR ......................................... 51

A. Vergilemeye Karşı Geliştirilen Tepkilerin İçsel Nedenleri
Dikkate Alınarak Yapılan Çalışmalar ............................................... 52

B. Vergilemeye Karşı Geliştirilen Tepkilerin Dışsal Nedenleri
Dikkate Alınarak Yapılan Çalışmalar ............................................... 59

İKİNCİ BÖLÜM

AVRUPA BİRLİGİ’NDE VERGİ KAÇAKÇILIĞI, VERGİDEN KAÇINMA VE
VERGİ DENETİMİ

I. BİRLİK DÜZEYİNDE VERGİ KAÇAKÇILIĞI VE VERGİDEN
KAÇINMAYA BAKIŞ .................................................................................... 67

A. Avrupa Konseyi’nin 18 Aralık 1995 ve 11 Kasım 1996
Tarihli Tüzükleri ............................................................................... 67
iii

B. Avrupa Kaçakçılıkla Mücadele Ofisi (OLAF – Office
Avropeen de Lutte Antifraude - Avropean Anti-Fraud Office) .......... 69

C. Ülkeler Arası İşbirliği Çalışmaları ................................................ 72

Ç. Fiscalis Programı ........................................................................ 73

II. AVRUPA BİRLİĞİ’NDE VERGİ KAYIP VE KAÇAKLARI İLE KAYIT
DIŞI EKONOMİ BÜYÜKLÜKLERİ ................................................................ 74

A. Kayıt Dışı Ekonomi Büyüklükleri ................................................. 74

B. Vergi Kayıp ve Kaçaklarının Tahmini Boyutları ........................... 78

1. Katma Değer Vergisi ve Özel Tüketim Vergisi
Açısından Vergi Kayıpları ....................................................... 78

2. Gelir Vergisi Açısından Vergi Kayıpları .............................. 80

III. AVRUPA BİRLİĞİ’NDE VERGİ UYUMUNUN İÇSEL (KURUMSAL)
FAKTÖRLER AÇISINDAN İNCELENMESİ .................................................. 82

A. Avrupa Birliği Ülkelerinde Vergi Yükleri ve Sosyal Güvenlik
Katkı Payları .................................................................................... 82

B. Avrupa Birliği Ülkeleri’nde Mükellefe Yaşam Hakkı Tanıyan
Düzenlemeler .................................................................................. 86

1. En Az Geçim İndirimi Müessesesi ....................................... 87

2. İstisna ve Muafiyetler-Vergi Kredileri (Tax Credits) ............. 88

3. İndirilebilir Giderler .............................................................. 89

4. Ülke Örnekleri ..................................................................... 89

a- İngiltere ...................................................................... 89

b- Avusturya ................................................................... 91

c- Fransa ........................................................................ 92

ç- Almanya ..................................................................... 94

d- İrlanda ........................................................................ 96
iv

e- Finlandiya ................................................................... 98

C. Uyum Maliyetleri ......................................................................... 99

1. Standart Maliyet Modeli Ağı Kapsamında Çeşitli
Ülkelerde Ölçülen Uyum Maliyetleri ...................................... 102

a- Avusturya ................................................................. 102

b- Hollanda ................................................................... 103

c- İngiltere ..................................................................... 104

2. Standart Maliyet Modeli Ağı Dışında Çeşitli Ülkeler
için Yapılmış Uyum Maliyetleri Ölçümleri .............................. 106

a- Uyum Maliyetlerinin Azaltılmasında Önceden
Doldurulmuş Beyanname Sistemi Uygulaması:
Slovenya Örneği ........................................................... 107

b- 2004-2006 Döneminde Slovenya’da Yapılan
Vergi Reformu .............................................................. 108

Ç. Avrupa Birliği’nde Vergi Afları ................................................... 110

D. Vergi Denetimleri ve Vergi Uyumu ............................................ 113

1. Denetim Riski Algılamasının Vergi Uyumu Etkisi:
Bomba Krateri ve Eko Etkisi - İtalya Örneği .......................... 113

2. Avrupa Birliği Ülkeleri’nde Vergi Denetimi ......................... 117

a- Almanya ................................................................... 117

(1) Devlet Yapısı .................................................. 117

(2) Vergi İdaresinin Organizasyon Yapısı ve
İşlevleri: ................................................................ 118

(3) Vergi Denetimi ................................................ 119

b- Fransa ...................................................................... 121

(1) Devlet Yapısı .................................................. 121
v

(2) Vergi İdaresinin Organizasyon Yapısı ve
İşlevleri ................................................................. 121

(3) Vergi Denetimi ................................................ 123

c- İngiltere ..................................................................... 125

(1) Devlet Yapısı .................................................. 125

(2) Vergi İdaresinin Organizasyon Yapısı............. 125

(3) Vergi Denetimi ................................................ 126

d- Avusturya ................................................................. 128

(1) Devlet Yapısı .................................................. 128

(2) Vergi İdaresinin Organizasyon Yapısı ve
İşlevleri ................................................................. 128

(3) Vergi Denetimi ................................................ 129

IV. AVRUPA BİRLİĞİ’NDE VERGİ UYUMUNUN DIŞŞAL FAKTÖRLER
AÇISINDAN İNCELENMESİ ...................................................................... 131

A. Vergi İdarelerinin Etkinliğini Artırmaya Yönelik Çalışmaların
Vergi Ahlâkına Etkisi ..................................................................... 132

B. Demokrasi Algısının Vergi Uyumuna Etkisi ............................... 136

C. Yaş, Eğitim Düzeyi ve Dinsel Faktörlerin Vergi Uyumuna
Etkisi .............................................................................................. 137

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE’DE VERGİ KAÇAKÇILIĞI, VERGİDEN KAÇINMA, VERGİ
DENETİMİ VE AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKE UYGULAMALARI İLE
KARŞILAŞTIRILMASI

I. KAYIT DIŞI EKONOMI BÜYÜKLÜKLERİ................................................ 140
vi

II. KAYIT DIŞILIKTAN KAYNAKLANAN VERGİ KAYIPLARININ
TAHMİNİ .................................................................................................... 142

III. SEKTÖREL BAZDA KAYIT DIŞILIK ORANLARI .................................. 147

IV. İÇSEL (KURUMSAL) FAKTÖRLER AÇISINDAN TÜRKİYE’DE
VERGİ UYUMUNUN AVRUPA BİRLİĞİ ÜLKELERİYLE
KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ ..................................................................... 149

A. Türk Vergi Sisteminin Sayısal Analizi: Vergi Yükleri ve
Vergi Yapısı ................................................................................... 149

1. Hesaplanan Vergi Yükü .................................................... 149

2. Algılanan Vergi Yükü ........................................................ 155

B. Mükelleflere Yaşam Hakkı Tanıyan Düzenlemeler ................... 162

1. Sosyal Devlet ve En Az Geçim İndirimi ............................. 162

2. Mali Güç İlkesi ve En Az Geçim İndirimi ........................... 163

C. Gelirin Tanımı ve Vergi Güvenlik Müesseseleri ........................ 165

Ç. Vergi Cezaları ........................................................................... 170

D. Uzlaşma Müessesesi ................................................................ 173

E. Vergi Afları ................................................................................ 179

F. Vergi Denetimi ........................................................................... 182

1. Türk Gelir İdaresinin Tarihçesi .......................................... 182

2. Vergi Denetimiyle Görevli Olan Kurumlar ve Vergi
Denetim Yöntemleri .............................................................. 183

3. Vergi Denetim Elemanlarının Kadro Yapıları ve Gelir
İdaresi Personelinin Görev Dağılımı ..................................... 185

4. Gelir İdaresi Personeli Maaş Ödemeleri ve Denetim
Elemanı Erozyonu ................................................................. 188

5. Gelir İdaresinin Yapısal Özellikleri .................................... 190

6. Vergi Denetimi Algılaması ................................................. 192
vii

V. DIŞSAL FAKTÖRLER AÇISINDAN TÜRKİYE’DE VERGİ
UYUMUNUN AB ÜLKELERİYLE KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ ................ 194

A. Nakit Ekonomisinin Yaygınlığı ve Belge Düzenindeki
Aksaklıklar ..................................................................................... 194

B. İşletme Büyüklükleri .................................................................. 198

C. Gelir Dağılımı ............................................................................ 200

Ç. Kadın İşgücünün Toplam İstihdam İçindeki Payı ...................... 203

D. Eğitim Düzeyi ............................................................................ 206

E. Yaş Profili .................................................................................. 208

VI. TÜRKIYE’DE MÜKELLEFLERİN VERGİYE BAKIŞINDA İÇSEL
VE DIŞSAL FAKTÖRLERİN ROLÜ ....................................................... 20909

SONUÇ ve DEĞERLENDİRME....…..………………...…...……..…………. 213
KAYNAKÇA.……………………………………..……………………………... 229
ÖZET......……..………………………………………………………………….. 243
ABSTRACT……………………………………………………………………... 245
viii

SİMGELER VE KISALTMALAR

AB : Avrupa Birliği
ABD : Amerika Birleşik Devletleri
AO : Abgabenordnung
DGE : Direction des Grandes Entreprises
DIRCOFI : Direction des Controles Fiscales
DM : Alman Markı
DSF : Direction des Services Fiscaux
DVNI : Direction des Verifications Nationales et Internationales
EC : European Commission
FOG : Gunning Okunabilirlik Endeksi
GAO : Gelir Artış Oranı
GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla
GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla
GVH : Gerçekleşen Vergi Hâsılatı
IBFD : International Bureau of Fiscal Documentation
IFA : International Fiscal Association
IRS : Internal Revenue Service
IVR : Interactive Voice Response
K : Kayıt Dışılık Oranı
KDV : Katma Değer Vergisi
KK : Kalıcı Kayıt Dışılık Oranı
LTAD : Large Taxpayers Assistance Division
OECD : The Organisation for Economic Co-operation and Development
OLAF : L’Office Européen de Lutte Antifraud
ÖTV : Özel Tüketim Vergisi
PVGA : Potansiyel Vergi Geliri Artışı
SGK : Sosyal Güvenlik Kurumu
SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu
TL : Türk Lirası