türkiye'de tarııvısal kooperatifçilik ve ab modeli

246 Pages·2010·13.24 MB·Turkish

İSTANBUL
TİCARET
ODASI
TÜRKİYE'DE TARIIVISAL
KOOPERATİFÇİLİK
VE
AB MODELİ
PROF. DR. I. HAKKI İNAN
YAYIN NO: 2004-40
İstanbul, 2004
) Bu eserin yayın hakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir.
Eser üzerinde 5846 sayılı FSEK tarafından sağlanan tüm haklar sınırlıdır. İTO'nun ve yazarın adı belirtilmek
koşuluyla eserden normal ölçüde alıntı yapılabilir.
İTO'nun yazılı izni olmadan eserin tamamı veya bir bölümü fotokopi, faksimile veya başka bir araçla
çoğaltılamaz, dağıtılamaz, elektronik ortamlarda ticari ya da başka bir amaçla kullanılamaz.
İstanbul Ticaret Odası: 06.07.05 İNA
İnan İ. HalcIcı
Türlciye'de Tarımsal Kooperatifçilik
ve AB Modeli
İstanbul, 2004, 244 sayfa.
1.KOOPERATİFÇİLİK
I.TARIMSAL KOOPERATİFÇİLİK II.TARIM
III.İTO
ISBN NO:975-512-874-3
Türkçe
Reşadiye Cad. Eminönü/İstanbul
İTO BİLGİ HATTI
(212) 4556161
www.ito.org.tr
İTO yayınları için ayrıntılı bilgi
Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi'nden alınabilir.
Tel: [phone]
Faks: (212) 512 06 41
E. Posta: [email protected]
Web: www.ito.org.tr
TASARIM
ÇAĞDAŞ SANAT
Tel: [phone]
BASKI
MEGA AJANS
REKLAMCILIK MATBAACILIK VE FUAR HİZM.LTD.ŞTİ
Tel: [phone] -Faks: (0212) 528 94 32
[email protected]
ÖNSÖZ
Türkiye'nin sahip olduğu geniş arazi ve su kaynakları, uygun iklim koşulları,
nüfusunun önemli bir bölümünün halen köylerde yaşaması gibi avantajları ile
geleneksel olarak güçlü olduğu tarım sektörü, bugüne kadar ülkemizin
ekonomik ve sosyal gelişmesinde önemli görevler üstlenmiş ve bunu başarıyla
sürdürmüştür. Ancak 1980'li yıllar ile başlayan sosyo ekonomik değişim süreci
ile yerini son yıllarda gelişme önceliği gösteren sanayi, ticaret ve hizmetler
sektörlerine bırakmıştır. Tarımın gayri safı milli hasıla içindeki yeri %35'lerden
%12'e gerilemiş, bir zamanlar tarımda "kendine yeterH" bir ülke konumunda
iken uygulanan yanlış politikalar ile bu özelliğini tamamen kaybeden ülkemiz ,
günümüzde ne yazık ki net ithalatçı konumuna gelmiştir. Üretim planlamasına
dayanmayan ve üretimi teşvik etmeyen tutarsız tarım politikaları ve üreticilerin
bir çatı altına toplanmamış olmaları bu gerilemenin en önemli
sebeplerindendir.
Türkiye'de tarımsal yapı toprakların işletme ve mülkiyete göre dağılımı
açısından dengesizlik gösteren, küçük ve geçimlik işletmelerin egemen olduğu
bir yapıdadır. Tarımsal işletme sayısının zaman içerisinde artmasına karşın
tarımda yaratılan toprağın sınırlı kalması nedeniyle işletme başına ortalama
büyüklük hızla düşmüştür. Genel olarak çok sayıda, küçük ve dağınık parçalı
işletmelerden oluşan tarımsal yapı, teknoloji ve girdilerin verimli ve etkin bir
biçimde kullanımını zorlaştırmakta, bu da genel olarak tarım sektöründeki
verimliliği düşürmektedir. Bu noktada üreticilerin güçlerini birleştirmeleri
büyük önem kazanmaktadır. Dolayısıyla kooperatifçilik hem ekonomik açıdan
hem de sistem olarak Türkiye tarımına çok uygun bir örgütlenme biçimidir.
Ülkemizde kooperatifçilik hareketinin oldukça geçmişe dayanmasına ve
kooperatif ve ortak sayısının da çok olmasına karşın ne yazık ki, bugün için
kooperatiflerin kuruluş amaçlarına uygun olarak hareket etmekte olduğunu
söylemek pek mümkün değildir. Önceleri ülke ekonomisinin en önemli
dayanağı olan tarım ürünleri üretimi ve buna bağh olarak kooperatifçilik, sanayi
hamleleri ile ihmal edilmeye başlanmış ve tarım sektörü ekonomik açıdan
üstünlüğünü yitirmeye başlamıştır.
Bugün ülkemizde tarımsal alanda kalkınmanın bireysel faaliyetlerden çok
karşılıklı dayanışma neticesinde sağlanabildiğinin anlaşılmaya başlanılması ile
kooperatifçiliğin önemi daha çok anlaşılmaya başlanmıştır. Bu sebeple
çiftçilerimizin teşkilatlanmalarının sağlanması son derece önemUdir. Tarım
sektörünün tekrardan-ekonominin önemli bir dayanağı haline getirilmesi için
tarım ürünleri işlenmesi ve pazarlanmasmda çağdaş yöntemler ve projeler
geliştirilmesi ancak amaçlarma tam olarak hizmet eden tarımsal kooperatifler
ile mümkündür.
Türk Tarım sektörünün gelişimi için en önemli şartlardan biri olan
Kooperatifçiliğin iyileştirilmesi için mevcut sorunlara ve çözüm önerilerine
dikkat çeken ve bir 'Tarım Kooperatif Modeli' geliştiren Prof.Dr.Hakkı İnan'a
ve ekibine bu yararlı araştırmayı gerçekleştirdikleri için teşekkür ederim.
Dr.Cengiz Ersun
Genel Sekreter
SUNUŞ
İngiltere'nin Rochdale kasabasının iyi kalpli rehberleri olarak da isimlendirilen
28 dokuma işçisi, 1844 yılında açtıkları tüketim mağazası için bazı ilkeler
belirleyerek farkında olmadan kalkınmada önemH bir araç olan kooperatifçilik
hareketinin temelini attılar. Aradan 160 yıl geçmesine ve kooperatifçilik ilkeleri
bu arada üç kez gözden geçirilerek yenilenmesine rağmen, en son 1995 yılında
belirlenen 7 ilkenin, Rochdale öncülerinin ortaya koydukları ilkelerden özde
pek farklı olmadığı görülmüştür.
Avrupa ülkeleri, ABD, Kanada gibi gelişmiş ülkeler, kooperatifçilik hareketini
geHştirerek özellikle dar gelirlilerin yaşam düzeylerinin iyileştirilmesinde ve ülke
ekonomilerinin kalkınmasında büyük yararlar sağladılar. Gelişmekte olan
ülkelerin kooperatiflerden yararlanma imkanları daha fazla olmakla birlikte, bu
çalışmada açıklanan nedenlerden ötürü gelişmiş ülkeler kadar yararlanamadılar.
Tüketim kooperatifleri ortakları olan tüketicilere onların ihtiyaç duydukları
malları düşük maliyetle sağladılar. Eğer yıl sonunda bir kazanç sağladılarsa
masrafları düştükten sonra kalan kısmı risturn olarak ortakların kooperatifle
yaptıkları alışveriş oranına göre yine ortak tüketicilere dağıttılar. İsviçre'de
MIGROS, İsveç'te DOMUS ve İngiltere'de COOP Dünya'daki başarılı tüketim
kooperatiflerinin örneklerindendir.
İnsanlar tek başlarına yapamayacakları işleri "birlikten kuvvet doğar" sözünü
dikkate alarak birlikte yapabilmenin yollarını aradılar ve neticede kooperatifler
kurdular. Esnafın sorunlarını çözmek için esnaf kefalet kooperatifleri kuruldu
ve bu kooperatifler esnafa girdi sağladı, kredi verdi.
İnsanlar uygun koşullarda konut sahibi olabilmek için yapı kooperatifleri
kurdular. Günümüzde işçiler iş bulmak için çalışma kooperatifleri
kurmaktadırlar. Ev hanımları evlerinde ürettikleri el sanatları ürünleri
pazarlayabilmek için bir araya gelmekte ve kooperatifler kurmaktadırlar. Sağlık
hizmeti, sigorta, taşıma, elektrifikasyon, turizm, pazarlama vb çok değişik
konularda kooperatifler ortaya çıkmaya başladı. Bu nedenle günümüzde
kooperatiflerin çalışma alanları giderek genişlemektedir.
Kooperatif kesim, bazı bilim adamlarına göre kamu ve özel sektörden sonra
üçüncü bir sektördür. Bazılarına göre ise özel sektörün farklı bir biçimidir.
Ancak gerçek olan şudur ki, kooperatifler de şirketler ve diğer firmalar gibi
temelde ekonomik faaliyette bulunan işletmelerdir. Kooperatiflerde amaç kâr
değil, ortaklarına maliyetine hizmet etmektir. Ama bu kooperatiflerin kâr
etmemeleri gerektiği anlamma gelmez. Kooperatif işletme toplam kârmı
maksimize etme yerine, ortalama maliyetini minimize etmeyi tercih eder.
Kuşkusuz bu arada bir kazanç elde edecektir. Bu kazançtan kooperatifin
masrafları, ihtiyat fonları ve yatırımlarına ayıracağı paylar çıkarılır ve kalan
gelir-gider farkı risturn olarak ortaklara dağıtılır. Risturn dağıtma önemli bir
kooperatifçilik ilkesidir. Ancak masraflar çıktıktan sonra geriye dağıtılacak bir
kâr kalmıyorsa risturn dağıtılmayabilir.
Kooperatiflerde "kendine yardım" ve "bir ortağa bir oy" ilkeleri kooperatifleri
diğer firmalardan ayıran önemli ilkelerdir. Bir ortağa bir oy ilkesi kooperatif
yönetiminde bütün ortakların hisseleri ne olursa olsun, birim kooperatifte aynı
oy ve temsil hakkına sahip olduklarını gösterir. Bu önemli bir özelliktir ve
kooperatif yönetiminin beUi bir grubun eHne geçmesini önleyebilir.
Kooperatiflerin üst örgütlerinde temsil hakkının kooperatifin iş hacmi, ortak
sayısı vb faktörlere göre değişmesi bu ilkenin ihlali anlamına gelmez.
Tarım sektöründe yaşayan çiftçiler ve aileleri örgütlenmedikleri takdirde
ekonomik açıdan aracı, tefeci vb alıcılar karşısında güçsüzdürler. Ürünlerini
çoğu zaman güçlü ve örgütlü alıcılarla karşılaştıkları zaman değerine satamazlar.
Eğer ürün bol ve çiftçi ürününü hemen satmak zorunda ise, o yıl fiyatlar çok
daha düşük olabilir. Hatta çiftçi üretim maliyetini bile karşılayamadığından
ürününü tarlada bırakmak zorunda kalabilir. Böyle durumlarla ülkemizde sık
karşılaşılmaktadır. Burada Svadece çiftçi zarar etmekle kalmaz, ürünün üretimi
için kullanılan işgücü, zaman ve üretim girdileri de boşuna kullanılmış olur.
Belki o yıl tüketiciler o ürünü ucuza satın alma imkanı bulurlar. Ama ertesi yıl
zarar eden çiftçiler muhtemelen o ürünü yetiştirmeyeceklerdir. Bu kez üretim ve
dolayısıyla arz azalacak ve ürün fiyatı çok yükselecektir. Çiftçilerin çoğu o ürünü
üretmediği için sadece ürünü yetiştiren az sayıda çiftçi yüksek fiyattan istifade
edecektir. Öte yandan, tüketiciler ürün az olduğu için yükselen fiyatlardan
şikayet edeceklerdir.
Kısaca ifade edilirse, talebin fiyat esnekliği düşük olan tarım ürünlerinin
çoğunda piyasalar düzenlenmezse, fiyatlar arza bağlı olduğundan ve arz fiyatlara
gecikmeli tepkide bulunduğundan şiddetli dalgalanmalar gösterecektir. Bu
durumda hem üreticiler hem de tüketiciler zarar görecek, ayrıca üretimde
kullanılan kaynaklar israf edilmiş olacaktır. İşte tarım kooperatifleri bu
sorunları çözmek için gehşmiş ülkelerde yüz yıh aşkın bir süredir gerekli ve
yararlı araçlar olarak kullanılmaktadır. Anlaşılacağı gibi, kooperatifçilik amaç
değil, araçtır.
ülkemizde de uzun bir geçmişi olmasma, kooperatif ve ortak sayısmm çok
olmasma karşılık, tarım piyasalarının düzenlenmesi, ürün pazarlama, girdi
alımı, kredi temini, makine kullanma, hayvan ıslahı, tarım işleme vb konularda
tarım kooperatiflerinden gerektiği gibi faydalanılamamaktadır. Bu araştırmada
Türkiye'deki tarımsal kooperatifçilik hareketi ve Avrupa Birliği ülkelerindeki
tarım kooperatifleri derinliğine incelenmiş, ülkemizdeki tarım kooperatiflerinin
yerel, ulusal ve AB açısından sorunları saptanmış ve bu sorunlara çözüm
önerileri getirilmiştir.
Bana bu araştırmayı yapma olanağı sağlayan İstanbul Ticaret Odası yetkililerine,
araştırma süresince bilgi topladığım kooperatifçilere, veri toplama ve raporun
sayfa düzeninin yapılması gibi işlerde hana yardımcı olan Yrd. Doç. Dr. Okan
Gaytancıoğlu ile Araş. Görevlileri Harun Hurma ve Burçin Başaran'a teşekkür
ederim.
Tekirdag-Temmuz 2004-07-30 Prof. Dr. I.Hakkı İNAN

İÇİNDEKİLER Sayfa No
1. GİRİŞ 17
2. MATERYAL VE YÖNTEM 21
3. DÜNYA'DA VE TÜRKİYE'DE KOOPERATİFÇİLİK
HAREKETİNİN TARİHÇESİ 23
3.L Dünya'da Kooperatifçilik Hareketinin Tarihçesi 23
3.1.1. İngiltere'de Kooperatifçilik Hareketi 23
3.1.2. Fransa'da Kooperatifçilik Hareketi 25
3.L3. Almanya'da Kooperatifçilik Hareketi 26
3.2. Türkiye'de Kooperatifçilik Hareketi 29
3.2. L Mithat Paşa Dönemi 29
3.2.2. Mithat Paşa'dan Cumhuriyetin Kuruluşuna Kadar Olan Dönem 31
3.2.3. Atatürk Döneminde Kooperatifçilik 32
3.2.4. Atatürk Sonrası Dönemde Kooperatifçilik 37
4. KOOPERATİFLERİN TANIMI, ŞİRKETLERDEN
FARKLARI VE YARARLARI 39
4.1. Kooperatifçilik Kavramı, Kooperatifin Tanımı ve Kapsamı 39
4.2. Kooperatifler ile Diğer Firmalarm Karşılaştırılması 41
4.3. Kooperatif İşletmede Denge Üretim Hacminin Belirlenmesi 41
4.4. Tarım Kooperatifinin Ortaklara Hizmet Açısından Şirkete Üstünlüğü 43
4.5. Tarım Kooperatiflerinin Yararları 46
4.5.1. Ekonomik Yararlar 46
4.5.2. Sosyal ve Kültürel Yararlar 47
5. KOOPERATİFÇİLİK DEĞERLERİ VE İLKELERİ 49
5.1. Kooperatifçilik Değerleri 49
5.2. Kooperatifçilik İlkeleri .: 49