Türkiye'de Sahnelenen Antik Yunan Oyunları ve Kültür Politikalarındaki Yeri

398 Pages·2009·2.47 MB·Turkish

T.C.

Đstanbul Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Tiyatro Eleştirmenliği ve Dramaturji Ana Bilim Dalı

Doktora Tezi

Türkiye’de Sahnelenen Antik Yunan Oyunları ve Kültür
Politikalarındaki Yeri

Burcu Yasemin Şeyben

2502040206

Tez Danışmanı :

Prof. Dr. Dikmen Gürün

Đstanbul 2009

ÖZ

“Türkiye’de Sahnelenen Antik Yunan Oyunları ve Kültür Politikalarındaki Yeri” adlı
doktora tezi, Türkiye kültür devriminin yaşandığı ve bu doğrultuda kültür
politikalarının şekillendirildiği Tek Parti döneminde Antik Yunan oyunlarının
tiyatroya ve kültür politikalarına hem söylemsel olarak hem de uygulama bazında
nasıl ve ne ölçüde hizmet ettiği değerlendirmiştir. Tezin tarihsel gelişim içinde kültür
politikalarının gelişimini inceleyen ilk iki bölümünde kültür politikalarının genel
tanımı, aktörleri ve amaçları tartışılmıştır. Bu bölümler ayrıca Batı ve Batı-dışı ulus-
devletlerde kültür politikalarının farklarına işaret etmiş ve ardından Türkiye’nin
kültür politikalarını Türk modernleşmesi paralelinde ele almıştır. Son bölümde ise
Antik Yunan oyunlarının Tek Parti dönemi kültür politikalarının hedefleri ve
programı içindeki yeri, Batılılaşmaya, ulusal kimliğin ve ulusal kültürün
şekillenmesine katkısı tartışılmıştır.

Tezin araştırma kısmında kültür politikaları üzerine Batı’da ve Türkiye’de var olan
çalışmalar incelenmiştir. Kültür politikalarının Batı-dışı modernleşmelerdeki hedef
ve uygulamalarının farklılıklarının tespiti için modernleşme kuramı çerçevesinde bu
politikalar tekrar değerlendirilmiştir. Tek Parti Dönemi kültür politikalarının
derinlemesine analizi için Türkiye kültür devriminin hedeflerini belirleyen Kemalist
ilkelere başvurulmuştur. Bu dönemde ortaya çıkan belli başlı kültür ve eğitim
kurumlarının amaç ve programları da bu doğrultuda analiz edilmiştir. Çoğu bu kültür
ve eğitim kurumları tarafından çevrilen, sahnelenen ve eğitim malzemesi olarak
kullanılan Antik Yunan oyunlarının Tek Parti dönemi kültür politikaları içindeki yeri
ve bu politikalara ideolojik ve uygulamaya yönelik katkıları değerlendirmeye
alınmıştır. Çalışma, Türkiye’de pek az işlenmiş iki konu olan kültür politikaları ve
Antik Yunan oyunları hakkındaki literatüre bir katkı yapmayı ve tiyatro ve kültür
politikalarına disiplinlerarası bir yaklaşım sunmayı hedeflemiştir.

iii
ABSTRACT

The PhD thesis titled “Staging of Ancient Greek Plays in Turkey and Its Role in
Cultural Policies” analyzes how, and to what extent Ancient Greek plays had an
ideological and practical impact on the Turkish cultural Revolution and theatre, and
thus the shaping of cultural policies during the One Party Period in Turkey. The first
two chapters that cover the historical develeopment of cultural policies also discuss
the definitions of cultural policies, their actors and aims. These chapters also point
out the differences between the cultural policies of Western, and non-Western
nation-states, and analyze Turkish cultural policies in respect to Turkish
modernization. The final chapter questions the role of Ancient Greek plays in the
scopes, and programs of One Party Period’s cultural policies, and their contribution
to the shaping of national identity and culture as well as Westernisation.

The theoratical research is mostly concentrated on the literature on cultural policies
in the West, and in Turkey. In order to diagnose the differences between Western and
non-Western nation-states’ cultural policies, these policies were re-examined in the
light of modernisation theory. For an in-depth analysis of One Party Period’s cultural
policies, refrences were made to the Kemalist principles that set the goals for Turkish
cultural revolution and modernisation. In addition, the missions and programs of the
leading cultural and educational institutions of this period were studied accordingly.
The role of Ancient Greek plays’ ideological, and practical contribution to the One
Party Period’s cultural policies were discussed in the light of the Ancient Greek plays
which were translated, staged, and used as educational material in these leading
cultural and educational institutions. This study aims to both make a contribution to
the studies of Ancient Greek plays, and cultural policies in Turkey, and also provide
an interdisciplinary approach to the studies made in both fields.

iv
ÖNSÖZ

Batı’da kültür politikaları, ulus-devletlerin kimliklerinin inşa sürecinde, ulusal
itibarın yükselmesi ve vatandaşların şekillenmesine ve uygarlaştırılmasına önemli
ölçüde hizmet etmiştir. Batı-dışı ulusların ve bunlar içinde Türkiye’nin modernleşme
süreçleri içinde kültür politikalarına Batılı ulus-devletlerinkine ek olarak Batılılaşma
ve laikleştirme gibi yeni misyonlar da yüklenmiştir. Batı’da hem ekonomik hem de
siyasi bir gelişime, diğer bir deyişle burjuva sınıfının yükselmesine, paralel olarak
gelişen kültür politikaları, Batılı olmayan ulus-devletlerde farklı bir rota izlemiştir.
Batı-dışı modernleşmelerde kültür politikaları, modernleştirici bir elit tarafından,
tepeden inmeci bir tavırla, siyasi, ekonomik, toplumsal ve kültürel alanlarda ani ve
geniş çaplı dönüşümlere yol açacak bir biçimde hayata geçirilmiştir. Bu bağlamda
da, geleneksel kültür her zaman reddedilmiş, Batı’nın üstünlüğü bizatihi kabul
edilmiştir. Lakin gelenekselin reddi ve Batı’nın üstünlüğünün ön kabulü ulusal ve
Batılı olanı da ister istemez karşı karşıya getirmiştir.
Hem dünyada hem de Türkiye’de ulus kimliklerin inşası sürecinde tiyatroya,
kültür politikalarını tasarlayan ve uygulamaya koyanlar tarafından uluslaşma adına
önemli görevler yüklenmiştir. Türkiye’de tiyatro, Batılılaşmanın ve uluslaşmasının
yerleştirilmesi ve sürdürülebilir olması adına araçsallaştırılmıştır. Bu görevlerden ilki
olan Batılılaşma Türk tiyatrosunun hem en temel görevi olagelmiş hem de bir
anlamda ulusal bir tiyatro kimliği oluşturulmasının önüne geçmiştir. Öyle ki, bugün
Türk tiyatrosunda kimlik sorunsalının Batı tiyatrosuyla ilişkilendirilmeden
çözümlenmesi imkânsızdır. Bu sebeple Türk tiyatrosu alanında yapılan
araştırmalarının çoğunda, Batı tiyatrosunun belirli dönem ve yazarlarının Türk
tiyatrosu üzerindeki etkisinin tartışılması kaçınılmaz olmuştur.
Antik Yunan oyunları ise Batı odaklı Türk tiyatrosu araştırmaları tarafından
bugüne kadar en çok ihmal edilen konudur. Oysaki bu oyunlar hem Batı tiyatrosunun
kökenidir hem de Türk ulus-kimliğini kurgulayan modernleştirici elitin kültür
politikaları alanındaki uygulama ve tartışmalarının temel malzemeleri arasındadır.
Bu bakımdan bu çalışmada Antik Yunan oyunlarının çevirileri ve sahnelemeleri,
sadece Türk tiyatrosunun gelişimi tartışmaları temelinde ele alınmamış aynı zamanda
v
temel eğitim, merkez-çevre ilişkileri, Türk dil ve tarih tezleri paralelinde de
tartışılmıştır. Çalışmanın hem tiyatro araştırmalarına hem de kültür politikaları
alanına bir katkı yapması hedeflenmiştir. Türk tiyatrosunun ve ulus kimliğinin herkes
tarafından kolaylıkla kabul edilen Batılı kimliği hakkındaki ön kabullerin kaynakları
kültür politikaları açısından sorgulanmıştır.
Benim tiyatroya ve özellikle Antik Yunan tiyatrosuna ilgim tesadüflerle
başladı. Üstünde amatörce ve çok az bulunduğum sahne, beni hiçbir zaman bir
tiyatrocu yapamadı ama hayatta cesaretle pek çok perdeyi aralamamı sağladı. La
Mama’nın sahne arkasından Troyalı Kadınlar’a, Epidauros’un henüz soğumamış
taşlarından sahnedeki Diyonisos’a bakan bir çift meraklı gözün serüveninin
arkasında bir ruh hep var oldu. Hayatta sorgusuz sualsiz çalışmalarıma en büyük
desteği veren ailemdi o kuşkusuz. Eğer bu çalışma da hayattaki her şey gibi bir
oyunsa, bu oyunda sahneye çıkmam gerektiğinde ise yardım üç yönetmenden geldi.
Prof. Dr. Dikmen Gürün bu oyunun adını koydu. Türkiye’de kendisinin öncülük
ettiği Antik Yunan tiyatrosu hakkındaki çalışmalara bir yenisini eklemek için her
zaman bana destek oldu. Dramaturjinin temelinde oyunun kendi zamanını ve
mekânını iyi bilmek vardır. Đşte bu birikimi tez boyunca Prof. Dr. Zühre Đndirkaş
sağladı. Dramaturjinin olmazsa olmazını, diğer bir deyişle dramatik yapıyı anlamak
ise Yrd. Doç. Dr. Yavuz Pekman sayesinde oldu. Sadece yapıyı kurmamı değil aynı
zamanda bu oyunu Türkiye’yle ilişkilendirmemi ve Türkiye’nin kültür politikalarının
bu sahne üzerindeki etkisini araştırmamı da o yüreklendirdi. Oyunun repliklerini ben
ezberleyene kadar defalarca dinlemeye razı edebileceğim tek kişi Özgür Şeyben’di.
Aynı zamanda bu çalışmayı defalarca o okudu ve düzeltti.
Yıllar süren provalar esnasında kültür politikaları alanındaki bilgi ve
deneyimlerini ve en önemlisi sabırlarını benden esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Serhan
Ada’ya, Yrd. Doç. Dr. Deniz Ünsal’a, Aylin Kalem’e ve tüm çalışma arkadaşlarıma,
tiyatro bilgisi ve algısıyla bana ilham veren Özlem Hemiş Öztürk’e, Kanada’dan
yardımıma yetişen değerli dostum Ayşe Batur’a ve çalışmanın ilerlemesi için
gereken tüm materyali sağlayan Đstanbul Bilgi Üniversitesi kütüphane idareci ve
çalışanlarına sonsuz teşekkürlerimi bir borç bilirim.
Bir kez daha bana tiyatronun kolektif bir deneyim olduğunu hissettirdiniz.
vi
ĐÇĐNDEKĐLER

ÖZ-ABSTRACT........................................................................................................iii
ÖNSÖZ........................................................................................................................v
ĐÇĐNDEKĐLER........................................................................................................vii
KISALTMALAR......................................................................................................ix
GĐRĐŞ..........................................................................................................................1

BĐRĐNCĐ BÖLÜM

KÜLTÜR POLĐTĐKALARI

1.1. Kültür..................................................................................................................10
1.2. Kültür Politikaları Tartışmaları...........................................................................16
1.3. Kültür Politikalarının Gelişimi............................................................................22
1.4. Batı-dışı Modernleşme ve Batı-dışı Ulus-devletlerde Kültür Politikaları...........84

ĐKĐNCĐ BÖLÜM

TÜRK MODERNLEŞMESĐ VE KÜLTÜR POLĐTĐKALARI

2.1. Osmanlı’da Modernleşme ve Kültür Politikaları..............................................115
2.1.1. Osmanlı’da Modernleşme Öncesi Kültürel Yapı...................................115
2.1.2. 19. Yüzyılda Osmanlı’da Modernleşme ve Kültür Politikaları.............122
2.2. Tek Parti Dönemi’nde Modernleşme ve Kültür Politikaları.............................169
2.2.1. Atatürk Dönemi’nde Kültür Politikaları................................................169
2.2.1.1. Halkevleri.....................................................................................197
2.2.1.2. Đstanbul Şehir Tiyatrosu...............................................................204
2.2.2. Đnönü Dönemi’nde Kültür Politikaları...................................................212
2.2.2.1. Klasik Kollar................................................................................218
2.2.2.2. Çeviri Hareketi.............................................................................221
2.2.2.3. Devlet Konservatuarı...................................................................229
2.2.2.4. Köy Enstitüleri.............................................................................233
2.2.3. Tek Parti Dönemi Kültür Politikaları: Genel Değerlendirme................241
vii
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TEK PARTĐ DÖNEMĐNDE ANTĐK YUNAN OYUNLARI VE KÜLTÜR
POLĐTĐKALARI

3.1. Cumhuriyet Öncesi Antik Yunan Oyunları Üzerine Tartışmalar.....................253
3.2. Tek Parti Döneminde Antik Yunan Oyunlarının
Kültür Politikalarındaki Yeri ..........................................................................268
3.2.1. Ulusalcı Söylem Açısından Antik Yunan Oyunları...............................269
3.2.2. Batılılaşma ve Antik Yunan Oyunları....................................................284
3.2.2.1. Ulusal ile Batılı............................................................................290
3.2.2.2. Antik ile Çağdaş Batı...................................................................304
3.2.2.3. Laik ile Hıristiyan Batı.................................................................316
3.2.3. Antik Yunan Oyunları ve Eğitim: Đnsan Yetiştirme ve Laikleştirme....321
3.2.4. Merkez-Çevre Đlişkisi ve Antik Yunan Oyunları...................................333
3.2.5. Antik Yunan Oyunlarının Çevirileri Hakkındaki Tartışmalar...............345

SONUÇ....................................................................................................................364
KAYNAKÇA..........................................................................................................369
EKLER....................................................................................................................387
ÖZGEÇMĐŞ............................................................................................................389

viii
KISALTMALAR

A.B.D: Amerika Birleşik Devletleri
CEMA: Müzik ve Sanatı Cesaretlendiren Komisyon
M.E.B: Milli Eğitim Bakanlığı
ICCPR: Kültür Politikaları Araştırmaları Üzerine Uluslararası Konferans
T.B.M.M: Türkiye Büyük Millet Meclisi
UNESCO: Birleşmiş Milletler Bilim ve Kültür Komisyonu
ix
GĐRĐŞ

Kültür politikaları dünyada ve Türkiye’de sanatsal üretime ve bunlar içinde
tiyatroya birincil elden etki etmiş ve bu sanat dalının hem gelişimini hem de
siyaseten kullanımını yönlendirmiştir. Dünyada kültür politikalarının oluşumunda
önemli bir dönüm noktası hatta milat olarak kabul edilen Fransız Devrimi’nden
itibaren pek çok Batılı ve henüz Batılılaşmamış olan uluslar tiyatroyu ulus kimlik
tasarımlarına hizmet eden kültür politikaları vasıtasıyla şekillendirmişlerdir.
Avrupa’da Türkiye’nin Batı’yı bir model olarak almasının hemen öncesinde yaşanan
bu gelişmelere, Türkiye de Batılılaşma sürecinin başlamasıyla birlikte dâhil
olmuştur. Tüm geç Batılılaşan ve modernleşen ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de
kültür politikalarının oluşumu Batılı ülkelerinkinden farklı bir rota çizmiştir. Öyle ki,
Batı’dan farklı olarak Batı-dışı ülkelerdeki en temel kültür politikaları sorunsalı
Batı’yla benzeşmek ama aynı zamanda kendi kültürel kimliğini oluşturabilmek için
de Batı’dan ayrışmak olmuştur. Geç modernleşen ve Batılılaşan devletler Batı
uygarlığı içinde yer alan bağımsız devletler olmak için askeri, siyasi ve ekonomik
gelişimleri paralelinde kültürel kimliklerini de kurgulama yoluna koyulmuşlardır. Bu
sebeple Batı’dan farklı olarak kültür politikalarının temel misyonu Batılılaşma ve
modernleşme olarak belirlenmiştir.
Türkiye’de de tüm geç modernleşen Batı-dışı devletler de olduğu gibi kültür
politikaları ve tiyatronun gelişimi, Türkiye’nin Batılılaşma ve modernleşme
serüveninin ortak çıktılarıdır. Osmanlı’nın giderek zayıflamasıyla birlikte
Osmanlı’nın yitirdiği gücüne kendisinden üstün olan Batı’yı örnek alarak ve ona
benzemeye çalışarak tekrar kavuşacağına inanılmıştır. Osmanlı padişahları, 18.
yüzyıl sonlarından itibaren Avrupa hükümdarları gibi kendilerini ululamak ve bu
hükümdarlarla diplomatik ilişkilerini kuvvetlendirmek amacıyla Avrupalı opera ve
tiyatro topluluklarını Osmanlı saraylarında ağırlamaya başlamıştır. Bunlar,
Türkiye’de hem kültür politikalarının hem de Batı etkisinde Türk tiyatrosunun
gelişimi için atılmış önemli adımlardır. Osmanlı’nın özellikle askeri, ama aynı
zamanda siyaseten ve kültürel olarak kabul etmek zorunda kaldığı Avrupa
uygarlığıyla ilk yüzleşmeler de bu vesileyle gerçekleşmiştir.
1