Türkiye Tarımsal Dış Ticaretinin Yapısal Analizi Ve AB Sürecinin Etkileri

264 Pages·2015·6.48 MB·Turkish

ÖZET

AB UZMANLIK TEZİ
Türkiye Tarımsal Dış Ticaretinin Yapısal Analizi ve AB Sürecinin Etkileri
Erdal EROL
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü

Türkiye’de tarım sektörü ve dış ticareti ülke ekonomisinde ve AB sürecinde önemli
bir politika alanıdır. Bu çalışmanın amacı, Türkiye tarımsal dış ticaretinin yapısını, farklı
dış ticaret veri sınıflamalarına göre, 1990-2013 dönemi verileri üzerinden temel
göstergelere dair değerlendirmeler yaparak ortaya koymak ve dış ticaretin yapısal
durumunu ve sorunlarını, söz konusu veriler kullanılarak oluşturulan çeşitli endeksler
yoluyla analiz etmektir. Ayrıca, çalışmada tarımsal dış ticaretin AB sürecindeki konumunu
ve yaşadığı etkileri ortaya koymak amacı ile mevzuat ve literatür taraması yöntemiyle
çeşitli bulgulara erişilmektedir. Çalışmada yapılan analizler sonucunda varılan sonuçlar;
tarımsal dış ticaret verileri değerlendirilirken seçilen sınıflamanın önem arz ettiği, endüstri
içi ticaret analizlerinin dış ticaret değerlendirmesinde dikkate alınması gereken bir husus
olduğu, sektör dış ticaretinde, bitkisel üretim alt sektörleri ve bunlara dayalı işlenmiş gıda
sanayine bağımlı bir ihracat yapısının mevcut olduğu, tarımsal hammaddelerde önemli
oranda dışa bağımlılığın söz konusu olduğu ve AB sürecinin sektör üzerindeki etkilerinin
sınırlı olduğu şeklindedir. Çalışma, Avrupa Birliği Uzmanlık Tezi olarak, AB Uzmanı
Seçil Adalet GÖK’ün danışmanlığında hazırlanmıştır.

Anahtar kelimeler: tarım, tarımsal dış ticaret, AB, gümrük birliği, rekabet gücü, dışa
açıklık, tarımsal dış ticarette yoğunlaşma, endüstri içi ticaret,

II
ABSTRACT

EU Expertise Thesis
Structural Analysis of Turkish Agricultural Foreign Trade and Effects of EU Process
Erdal EROL
Ministry of Food, Agriculture and Livestock
Directore General of EU and Foreign Affairs

Agriculture and agricultural foreign trade has been a crucial policy area in overall
economy and EU membership process. The purpose of this study is to manifest the
structure of Turkish agricultural foreign trade in terms of basic trade indicators by using
trade data classified according to different trade data classifications for 1990-2013 period,
and analyse structural situation and problems using indexes composed from this data.
Furthermore, there achieved some findings through legislation and literature review to
manifest the position of agricultural trade in EU membership process and its effects faced
by agricultural trade in this period. The results of this study revealed through performed
analysis, are; ( a) classifications used and intra-industry trade are both important issues in
evaluations of agricultural foreign trade data; (b) there exists a plant production and
processed food based on this production dependent structure in export; (c) there is a
substantial level of foreign-source dependency in agricultural inputs and; (d) EU
membership process has had limited effect on agricultural foreign trade. This EU Expertise
Thesis is prepared in collaboration with EU Expert Seçil Adalet GÖK, as thesis advisor.

Key words: agriculture, agricultural foreign trade, EU, customs union, competitiveness,
trade openess, concentration in agricultural foreign trade, intra-industry trade
III
İÇİNDEKİLER

ÖZET ................................................................................................................................... II
ABSTRACT ....................................................................................................................... III
İÇİNDEKİLER .................................................................................................................. IV
TABLOLAR DİZİNİ ......................................................................................................... VI
GRAFİKLER DİZİNİ ....................................................................................................... IX
GİRİŞ .................................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................... 4
1. TARIMSAL DIŞ TİCARETİN YAPISININ ANALİZİ ................................................ 4
1.1. TEMEL GÖSTERGELER İLE TARIMSAL DIŞ TİCARET ................................... 4
1.1.1. İhracat ..................................................................................................................... 9
1.1.2 İthalat .................................................................................................................... 13
1.1.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi ve İhracatın İthalatı Karşılama Oranı ... 17
1.2. DÜNYADAKİ KONUM .......................................................................................... 27
1.2.1. İhracat ................................................................................................................... 27
1.2.2. İthalat .................................................................................................................... 30
1.2.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi ve İhracatın İthalatı Karşılama Oranı ... 34
İKİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................... 38
2. TARIMSAL DIŞ TİCARETİN YAPISAL ANALİZİ ................................................. 38
2.1. REKABET GÜCÜ ANALİZİ .................................................................................. 38
2.1.1. Metodoloji ............................................................................................................. 39
2.1.2. Rekabet Gücü Analizi Sonuçları ........................................................................... 43
2.1.3. Rekabet Gücüne İlişkin Değerlendirmeler............................................................ 57
2.2. DIŞA AÇIKLIK DEĞERLENDİRMESİ ................................................................. 65
2.2.1. Metodoloji ............................................................................................................. 65
2.2.2. Tarımsal Dış Ticarette Dışa Açıklık ..................................................................... 67
2.2.2.1. Farklı Sınıflamalara Göre Değerlendirmeler..................................................... 67
2.2.2.2. Farklı Sınıflamalara Göre Tablolar ve Grafikler ............................................... 73
2.3. YOĞUNLAŞMA ANALİZİ .................................................................................... 82
2.3.1. Metodoloji ............................................................................................................. 83
2.3.1.1. CRm Analizi ...................................................................................................... 83
2.3.1.2. Herfindahl-Hirschman Endeksi (HHI) Analizi ................................................. 84
IV
2.3.2. Yoğunlaşma Analizi Sonuçları ............................................................................. 86
2.3.2.1. İhracat ................................................................................................................ 88
2.3.2.1.1. Alt Sektör Yoğunlaşması .................................................................................. 88
2.3.2.1.2. Ülke Yoğunlaşması ........................................................................................... 96
2.3.2.2. İthalat ............................................................................................................... 105
2.3.2.2.1. Alt Sektör Yoğunlaşması ................................................................................ 105
2.3.2.2.2. Ülke Yoğunlaşması ......................................................................................... 112
2.3.3. Yoğunlaşma Analizine İlişkin Değerlendirmeler ............................................... 121
2.3.3.1. İhracat .............................................................................................................. 121
2.3.3.2. İthalat ............................................................................................................... 122
2.3. ENDÜSTRİ İÇİ TİCARET ANALİZİ ................................................................... 124
2.4.1. Metodoloji ........................................................................................................... 125
2.4.2. Endüstri İçi Ticaret Analizi Sonuçları ................................................................ 126
2.4.3. Endüstri İçi Ticaret Analizine İlişkin Değerlendirmeler .................................... 134
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .......................................................................................................... 135
3. AB SÜRECİ VE TÜRKİYE TARIMSAL DIŞ TİCARETİ ...................................... 135
3.1. GENEL DEĞERLENDİRME ................................................................................ 135
3.2. AB SÜRECİ VE TARIMSAL DIŞ TİCARET ...................................................... 137
3.2.1. Türkiye-AB Gümrük Birliği ............................................................................... 137
3.2.1.1. İşlenmemiş Tarım Ürünleri ............................................................................. 139
3.2.1.2. İşlenmiş Tarım Ürünleri .................................................................................. 140
3.2.1.3. Serbest Ticaret Anlaşmaları ............................................................................ 141
3.2.2. Gümrük Birliği’nin İşlenmemiş Tarım Ürünlerine Genişletilmesi ..................... 143
3.3. TÜRKİYE-AB TARIMSAL DIŞ TİCARETİ ........................................................ 146
3.3.1. İhracat ................................................................................................................. 146
3.3.2. İthalat .................................................................................................................. 147
3.3.3. Dış Ticaret Hacmi, Dış Ticaret Dengesi, İhracatın İthalatı Karşılama Oranı ..... 148
3.4. AB SÜRECİNİN TARIMSAL DIŞ TİCARETE ETKİLERİ ................................ 163
SONUÇ VE DEĞERLENDİRMELER ......................................................................... 169
KAYNAKÇA .................................................................................................................... 181
EKLER ............................................................................................................................. 185
ÖZGEÇMİŞ ..................................................................................................................... 254

V
TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 1. Harmonize Sistem Sınıflamasında Tarım Sektörü Fasılları .................................... 5
Tablo 2. Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması’nda Tarım Sektörü Kalemleri ............... 7
Tablo 3. Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması’nda Tarım Sektörü Kalemleri ................ 8
Tablo 4. Tarım Sektörü Alt Sektörleri RCA Değerleri-Tarım Sektörü Sıralı Liste (Milyon
USD) .................................................................................................................................... 45
Tablo 5. Alt Sektörler RCA Değerleri-Gıda Maddeleri RCA Sıralı Liste (Milyon USD) .. 51
Tablo 6. Alt Sektörler RCA Değerleri-Tarımsal Hammaddeler RCA Sıralı Liste (Milyon
USD) .................................................................................................................................... 55
Tablo 7. Tarım Sektörü Rekabet Gücü Özet Değerlendirme .............................................. 63
Tablo 8. Gıda Maddeleri Sektörü Rekabet Gücü Özet Değerlendirme ............................... 63
Tablo 9. Tarımsal Hammaddeler Sektörü Rekabet Gücü Özet Değerlendirme .................. 64
Tablo 10. Yıllara Göre Dış Ticarette Açıklık Değerleri-HS ............................................... 73
Tablo 11. Yıllara Göre Dış Ticarette Açıklık Değerleri (%)-SITC Rev. 3 ......................... 76
Tablo 12. Yıllara Göre Dış Ticarette Açıklık Değerleri (%)-ISIC Rev. 3........................... 79
Tablo 13. Tarımsal İhracatta Fasıl Yoğunlaşma Oranları ................................................... 91
Tablo 14. Tarımsal İhracatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) ............................... 92
Tablo 15. Tarımsal İhracatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/1990-2000) ................... 94
Tablo 16. Tarımsal İhracatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/2010-2013) ................... 95
VI
Tablo 17. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI) ......................................... 99
Tablo 18. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/1990-2000) .............. 100
Tablo 19. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/2010-2013) .............. 102
Tablo 20. Tarımsal İhracatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl
8 ve 20)(Milyon USD) ....................................................................................................... 103
Tablo 21. Tarımsal İhracatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl
7 ve 24)(Milyon USD) ....................................................................................................... 104
Tablo 22. Tarımsal İthalatta Fasıl Yoğunlaşma Oranları .................................................. 107
Tablo 23. Tarımsal İthalatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) .............................. 108
Tablo 24. Tarımsal İthalatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) .............................. 108
Tablo 25. Tarımsal İthalatta Ürün Yoğunlaşma Oranları (HS 6/2010-2013).................... 111
Tablo 26. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI) ....................................... 115
Tablo 27. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/1990-2000) ............... 117
Tablo 28. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HS 0-24/2010-2013) ............... 118
Tablo 29. Tarımsal İthalatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl
15 ve 10)(Milyon USD) ..................................................................................................... 119
Tablo 30. Tarımsal İthalatta Önde Gelen Fasıllara Göre Ülke Yoğunlaşma Oranları (Fasıl
12 ve 23)(Milyon USD) ..................................................................................................... 120
Tablo 31. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (1990-2000-2010-2013) .................... 129
Tablo 32. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (1990-1996) ...................................... 130
Tablo 33. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (1997-2003) ...................................... 131
VII
Tablo 34. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (2004-2009) ...................................... 132
Tablo 35. Tarımsal Ürünlerde Endüstri İçi Ticaret (2010-2013) ...................................... 133
Tablo 36. Türkiye’nin Yürürlükte Bulunan Serbest Ticaret Anlaşmaları (Şubat 2015) ... 141
Tablo 37. Türkiye-AB Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%) .......................................... 151
Tablo 38. Türkiye-AB Dış Ticaretinin Toplam Ticaret İçindeki Payları ve Yıllara Göre
Değişimi (%) ..................................................................................................................... 152
Tablo 39. Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaretinin Toplam Tarımsal Ticaret İçindeki Payları
(%)(Önde Gelen Fasıllar) .................................................................................................. 153
Tablo 40. Türkiye-AB Dış Ticaretinin Yıllara Göre Değişimi (%)(Önde Gelen Fasıllar) 154
Tablo 41. Yıllara Göre Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)(Fasıl
1-6/1990-2003) .................................................................................................................. 155
Tablo 42. Yıllara Göre Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)(Fasıl
7-12/1990-2003) ................................................................................................................ 157
Tablo 43. Yıllara Göre Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)(Fasıl
13-18/1990-2003) .............................................................................................................. 159
Tablo 44. Yıllara Göre Türkiye-AB Tarımsal Dış Ticaret Verileri (Milyon USD-%)(Fasıl
19-24/1990-2003) .............................................................................................................. 161
Tablo 45. Gümrük Birliği’nin Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Etkilerini İnceleyen
Çalışmalar .......................................................................................................................... 164

VIII
GRAFİKLER DİZİNİ
Grafik 1. Yıllara Göre TDI Değerleri (%)-HS ................................................................... 74
Grafik 2. Yıllara Göre IPI Değerleri (%)-HS ...................................................................... 75
Grafik 3. Yıllara Göre EPI Değerleri (%)-HS ..................................................................... 75
Grafik 4. Yıllara Göre TDI Değerleri (%)-SITC Rev. 3 .................................................... 77
Grafik 5. Yıllara Göre IPI Değerleri (%)-SITC Rev. 3 ....................................................... 77
Grafik 6. Yıllara Göre EPI Değerleri (%)-SITC Rev. 3 ...................................................... 77
Grafik 7. Yıllara Göre TDI Değerleri (%)-ISIC Rev. 3...................................................... 80
Grafik 8. Yıllara Göre IPI Değerleri (%)-ISIC Rev. 3 ........................................................ 80
Grafik 9. Yıllara Göre EPI Değerleri (%)-ISIC Rev. 3 ....................................................... 81
Grafik 10. Tarımsal İhracatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) .............................. 93
Grafik 11. Tarımsal İhracatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI) ..................................... 100
Grafik 12. Tarımsal İthalatta Fasıl-Ürün Yoğunlaşma Oranları (HHI) ............................. 109
Grafik 13. Tarımsal İthalatta Ülke Yoğunlaşma Oranları (HHI) ...................................... 116
IX
KISALTMALAR DİZİNİ

AB Avrupa Birliği
ABD Amerika Birleşik Devletleri
CN Combined Nomenclature (Kombine Nomanklatör)
CR Concentration Ratio (Yoğunlaşma Oranı)
DTÖ Dünya Ticaret Örgütü
GB Gümrük Birliği
GDP Gross Domestic Product (Gayrisafi Yurtiçi Hasıla)
GSYH Gayrisafi Yurtiçi Hasıla
GTHB Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
GTİP Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu
HS Harmonized System (Harmonize Sistem)
HHI Herfindahl-Hirschman Index (Herfindahl-Hirschman Endeksi)
ISIC International Standard Industrial Classification of All Economic Activities
(Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması)
İKV İktisadi Kalkınma Vakfı
OKK Ortaklık Konseyi Kararı'nın
OTP Ortak Tarım Politikası
s. Sayfa
SITC Standard International Trade (Classification Uluslararası Standart Ticaret
Sınıflaması)
STA Serbest Ticaret Anlaşması
TKB Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş.
TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu
TÜSİAD Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği
UN Comtrade Birleşmiş Milletler Mal Ticareti Veri Tabanı
UNSD United Nations Statistics Division (Birleşmiş Milletler İstatistik Birimi)
USD United States Dollar (USD)
X
GİRİŞ

Dış ticaret, kendi kendine yetemeyen ülkeler için hem verimli üretim ve
kaynakların etkin kullanımı hem de tüketicilerin ürün çeşitliliğinde sağladığı avantajlar
bakımından önemli bir araç olagelmiştir. Bu ve benzeri gerekçelerle ticaret yapan
devletler, küreselleşme ile gün geçtikçe birbirlerine daha fazla yakınlaşarak, kendi sınırları
içindeki kaynakları ile vatandaşlarının tüm ihtiyaçlarını karşılamayacakları gerçeğinin
farkında olarak diğer ülkeler ile çeşitli düzeylerde ekonomik, siyasi ve ticari ortaklıklara
girişmektedirler. Burada temel amaç, bazı alanlarda üretim ve teknoloji açısından ileri
düzeyde olan ülkelerin tecrübeleri ve kaynaklarından yararlanmak ile yürütülen ortak
diplomasi ve müzakereler yoluyla karşılıklı ticaretin önündeki engelleri bertaraf ederek
yapacakları ticaret ile gelirlerini ve dolayısıyla refah düzeylerini yükseltmektir.

Tarım sektörü, sektörün genel ekonomideki payı, verimlilik düzeyi ve kendine
yeterliliği gibi ekonomik endişeler ile nüfusun beslenmesi, gıda güvenliği ve kırsal
istihdam gibi sosyal gerekçelerle politika konusu olan bir sektördür. Bu bağlamda, tarımsal
dış ticaret de diğer sektörlerden farklı biçimde ele alınması gereken önemli ve hassas bir
alandır. Bu hususlar, Türkiye’nin yukarıda sayılan gerekçelerle yürüttüğü dış ticaret
ilişkilerinin, siyasal anlamda giriştiği çeşitli ortaklıkların, katılım sağladığı bazı
uluslararası organizasyonların ve ekonomik anlamda dâhil olduğu bölgesel ve küresel
ölçekteki, geniş kapsamlı ekonomik ve ticari anlaşmaların ve bu ilişkilerin etkilerinin
önemle ele alınmasını gerektirmektedir.

Türkiye ile Avrupa Birliği (AB) arasında Temmuz 1959’dan bu yana tesis edilen
yakın ilişkiler en kapsamlı siyasi ve ekonomik ortaklık girişimi olarak tarihte yerini
almaktadır. Bu süreçte 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararıyla tesis edilen Türkiye-AB
Gümrük Birliği (GB) ülkemizin hem iç hem de dış ticaretinde gerek mevzuatta gerek
ticaret hacmi ve kompozisyonunda önemli etkileri olan bir ortaklıktır. Tarım sektörü
GB’de özel bir konumda ve sınırlı bir şekilde yer almaktadır.
1