Table Of ContentTÜRKİYE ile ŞANGHAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ ARASINDAKİ TİCARET
AKIMLARININ PANEL ÇEKİM MODELİ İLE ANALİZİ1
Nalan IŞIK2
ÖZ
Dış ticaretinde Avrupa Birliği’ ne (AB) bağımlı olan Türkiye, iç ve dış ekonomik etkenlerle dış ticaret
ortaklarını çeşitlendirmeye yönelir. Bu nedenle Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ), Türkiye’nin Avrupa dı-
şında dış ticaretini geliştirmeye katkı sağlayacak önemli bir entegrasyon olarak düşünülmektedir. Çalış-
mada, Türkiye ile ŞİÖ arasındaki dış ticaret akımlarını etkileyen faktörlerin incelenmesi amaçlanmıştır.
Bunun için 2004-2014 yılları arasında çekim modeli kullanarak panel veri yöntemi uygulanmıştır. Sonuç-
lara göre, ŞİÖ üyelerinin ve Türkiye’nin gayrisafi yurtiçi hâsılaları ile nüfusu iki taraf arasındaki dış ticaret
akımlarını olumlu etkilemektedir. Bununla birlikte mesafe faktörünün etkisi olumsuz saptanmıştır. Gayri-
safi yurtiçi hasılanın kullanıldığı denklemde, 2007-2008 küresel ekonomik krizi ticaret akımlarını olumsuz
etkilemektedir. Nüfus değişkeni ile oluşturulan denklemde ise istatistiksel olarak anlamsızdır. Ortak dil,
ortak ekonomik entegrasyona üyelik değişkenleri, ŞİÖ - Türkiye dış ticaret akımlarını olumlu etkilemiştir.
Ortak sınır faktörü, nüfus değişkeninin kullanıldığı denklemde dış ticaret akımlarını pozitif etkilerken,
gayrisafi yurtiçi hâsıla değişkeninin kullanıldığı denklemde istatistiksel olarak anlamsızdır.
Anahtar Kelimeler: Dış Ticaret, Türkiye, Şanghay İşbirliği Örgütü, Çekim Modeli, Panel Veri Analizi.
Jel Kodları: C59, F13, F14
THE ANALYZING OF FOREIGN TRADE FLOWS BETWEEN TURKEY
AND SHANGHAI COOPERATION ORGANIZATION USING PANEL
GRAVITY MODEL
ABSTRACT
Turkey addicted to European Union in foreign trading tends to diversify the foreign trading partners with
internal and external economic factors. For this reason, Shanghai Cooperation Organization (SCO) have
been considered as an important geographical integration which will contribute to develop the foreign trad-
ing flows of Turkey except Europe. İn this study, we aimed to investigate the factors that affect foreign
trading flows between SCO and Turkey. For this purpose, panel data method has been performed by using
gravity model between 2004-2014 years. According to results, gross domestic product and populations of
SCO members and Turkey affect positively the foreign trading flows between both side. However, it has
been found that the distance factor affects negatively. In the equation used gross domestic product, 2007-
2008 global economic crises affects trading flows negatively. In the equation generated with population
parameter is not significant statistically. Common language and membership to common economic inte-
gration has impressed positively the SCO-Turkey foreign trading flows. Common board factor affects for-
eign trade flows positively in the equation used population where it is non- significant in the equation with
gross domestic product.
Keywords: Foreign Trade, Turkey, Shanghai Cooperation Organization, Gravity Model, Panel Data Anal-
ysis.
Jel Classification: C59, F13, F14
1 Bu çalışma yazarın 10-12 Haziran 2015’de Eskişehir’de Anadolu Uluslararası İktisat Kongresi’nde sun-
muş olduğu “Türkiye-Şanghay İşbirliği Örgütü Ticaret Akımlarının Belirleyicilerinin Panel Çekim Modeli
İle İncelenmesi” başlıklı bildirinin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş halidir.
2 Yrd.Doç.Dr., Gaziantep Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü. [email protected]
Makalenin Geliş Tarihi: 31.08.2015 / Yayına Kabul Tarihi: 24.03.2016
152 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832
1. Giriş
Dünya ekonomisinde son zamanlarda meydana gelen gelişmeler uluslararası
ticaret sistemi üzerinde etkilidir. Dünyanın çeşitli bölgelerinde milli gelirdeki büyüme
hızı, gözlenen en üst seviyelere ulaşmıştır. Küresel ölçekteki hızlı büyümenin temel
nedenlerinden biri Çin ve Hindistan ekonomilerindeki büyümedir (Deardorf, 2008: 8-
10). Her ne kadar 2007 -2008 küresel ekonomik krizi dünya ekonomisindeki büyü-
meyi yavaşlatsa da uluslararası ticaret artmaya devam etmektedir. 1980 sonrasında
uluslararası ticarette çok taraflı müzakere sistemlerinden iki taraflı ticaret anlaşmaları
ve / veya bölgesel oluşumlara doğru yönelim de dış ticaret akımlarını etkilemektedir.
Aynı yıllarda küresel ekonomik gelişmelere paralel Türkiye, liberal ve ihracat
odaklı dış ticaret stratejisini benimser ve Avrupa Birliği (AB) ile 1 Ocak 1996’den
itibaren Gümrük Birliği’ni gerçekleştirir. AB, dünyadaki en kapsamlı içeriğe sahip
bölgesel entegrasyondur. Zamanla, Türkiye’nin toplam dış ticareti içinde AB’nin
payı % 50’ nin üzerine çıkar. Ancak dış ticarette küresel rekabetin artması, AB’nin
yeni ticaret ortakları araması, 2007-2008 küresel ekonomik kriz, AB borç krizi, kısır
bir döngü olan Türkiye’nin tam üyelik hikâyesi, Türkiye’nin AB ile dış ticaretinin
azalmasına neden olur. Türkiye’nin bütün dış ticaretini etkileyen bu olumsuzluklar,
Türkiye’yi dış ticaret ortaklarını çeşitlendirmeye ve pazarlarını arttırmaya yöneltir.
Türkiye, bir çok ülke ve entegrasyon ile ticari ilişkilerini geliştirebilecek coğ-
rafi konuma sahiptir. Her yöne doğru elverişli ulaşım kanalları bulunmaktadır ve lo-
jistik destek alt yapısı uygundur. Bu avantajlarını kullanarak Türkiye’nin dış ticaretini
farklı partnerle çeşitlendirmesi, ekonomik büyümesine katkıda bulunacaktır. Ayrıca
dış ticarette tek bir ülke ve / veya ülke grubuna bağımlı olmanın dezavantajlarını da
en aza indirmesine fayda sağlayacaktır. Bu açıdan, ŞİÖ, Türkiye’nin ticari ilişkilerini
geliştirmeye yöneldiği oluşumlardan biri olarak değerlendirilmektedir. ŞİÖ, bünye-
sinde Çin, Hindistan gibi dünya büyüme hızını sürükleyen, Rusya, İran gibi dünya
enerji arzında büyük payı olan ekonomiler ile satın alma gücü giderek artan Kırgızis-
tan, Kazakistan gibi gelişmekte olan ülkeleri barındırmaktadır. Türkiye ile ŞİÖ ara-
sındaki dış ticaret akımlarının araştırılması, bu ticaret akımların genel durumu, bu
akımlar üzerinde hangi faktörlerin etkili olabileceği ve bu faktörlerin ağırlıklarının ne
olabileceğine dair kanı oluşturması açısından yararlı olacaktır.
1996’da Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan arasında Şanghay
Beşlisi olarak askeri ve siyasi alanda başlayan işbirliği, 2001’de ŞİÖ’ ne dönüşmüştür.
2003’den itibaren de serbest ticaret bölgesinin oluşturulmasını hedeflemiştir. Dünya-
nın geniş petrol ve gaz rezervlerine sahip ŞİÖ üyeleri Orta Doğu ve Asya’nın gelişen
diğer ülkeleri ile ticari ilişkilerini arttırmaya ve yeni pazarlar bulmaya önem vermek-
tedir. Türkiye, 2005’de reddedilen ilk başvurusunun ardından “diyalog ortağı” statüsü
olmak için 2011’de yeniden talepte bulunmuştur. Bu başvuru, 6-7 Haziran 2012 ta-
rihlerinde Pekin’de düzenlenen ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi’nde oybirliğiyle kabul
edilmiştir (Özdaşlı, 2012: 109).
International Journal of Economic and Administrative Studies
UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 153
Türkiye’nin ŞİÖ ile ilişkisi oldukça yeni olmasına karşın entegrasyon üyeleri
ile birebir ilişkileri yüzyıllar öncesine dayanmaktadır. ŞİÖ ile yakınlaşmanın ekono-
mik, siyasi, kültürel açıdan faydalı olacağını savunan görüşlerin bir kısmı özellikle
üye Türkî Cumhuriyetlerle olan tarihi bağlantılara atıfta bulunmaktadır. Çin ve Hin-
distan gibi ekonomik açıdan büyüyen ülkelerin bulunduğu ŞİÖ ile Türkiye’nin ilişki-
lerini geliştirmesi yeni pazarlar kazanmasına katkı sağlayacaktır (Sagbansua ve Can,
2011: 82). Petrol, doğalgaz ve uranyum kaynakları açısından Türkiye’nin enerji kori-
doru olabilmesi ve üretiminde kullanacağı enerjiye kolay erişebilme imkânı elde et-
mesi de ŞİÖ ile ilişkileri geliştirme nedenleri arasında gösterilmektedir. Ayrıca Batılı
ülkelerin ŞİÖ ile enerji alanında hassas dengeler kurmaya çalışırken Türkiye’den fay-
dalanabileceği ifade edilmektedir (Kartal ve Sofyalıoğlu, 2011: 25).
Literatürde arz ve talep yanlı dış ticaret teorileri çerçevesinde dış ticaret akım-
larının belirleyicilerini tespit etmek, dış ticaret hareketlerinin ülkelerin ekonomik de-
ğerler üzerindeki etkileri, ekonomik büyüme, bölgesel ekonomik entegrasyona üye ve
üye olmayan ülkelerin ticareti ile dünya ticaretine nasıl etkide bulunduğuna dair ko-
nuları açıklamaya yönelik farklı ekonometrik modellerle ampirik çalışmalar yapıl-
maktadır. İki taraflı dış ticaret akımlarını açıklamada kullanılan yöntemlerden biri de
çekim modelidir. Bu model, dış ticaret akımlarının ülkelerin gayri safi yurtiçi hâsıla-
larıyla doğru orantılı, mesafe ile ters orantılı etkileneceğini ileri sürer. Uluslararası
ticaret açısından çekim modeli ticarete taraf olanlar arasındaki potansiyel ticaretin öl-
çülmesi ve iki taraflı ticarette hangi faktörlerin etkili olabileceği konusunda yol gös-
terici bilgi sunmaktadır.
Akademik çevrede Türkiye’nin Orta Asya bölgesindeki ülkelerle dış ticaret
ilişkisini inceleyen çalışmalar çok azdır ve yapılan çalışmalar da genellikle tek tek
ülke düzeyindeki ticari ilişkileri ortaya koymaya yöneliktir. ŞİÖ ile Türkiye’nin iliş-
kilerini araştıran akademik yazın ise genellikle siyasi içeriğe odaklıdır. Türkiye’ nin
dış ticaretine dair analizlerde çekim modeli, sıkça Türkiye – AB ve zaman zaman da
Türkiye - diğer entegrasyonlar arasında dış ticaret ilişkisindeki faktörlerin belirlen-
mesi ile Türkiye’nin küresel dış ticaret potansiyelinin tespit edilmesinde kullanılmış-
tır. Ancak, ŞİÖ - Türkiye arasındaki dış ticaret ilişkilerinin ampirik analizi yok dene-
cek kadar azdır ve bu iki tarafı inceleyen çalışmalarda çekim modelinin kullanıldığına
da rastlanmamıştır. Çalışma ile akademik literatürdeki Türkiye’nin ŞİÖ ile ilişkilerine
dair ampirik uygulaması da olan ekonomik analiz açığının giderilmesi amaçlanmıştır.
Buna ek olarak çalışma, Orta Asya’da oluşan ve dünyanın ekonomik geleceğinde ağır-
lığı büyük olan ülkeleri içeren bir entegrasyon ile Türkiye’nin ticari ilişkisine etki
eden faktörler ve bu faktörlerin ağırlıklarının belirlenmesinin politika yapıcılarına se-
çeneklerin değerlendirilmesi ile rasyonel karar alma aşamalarında katkıda bulunması
beklenmektedir.
Çalışmada giriş bölümünün ardından ilk olarak, Türkiye’nin dış ticareti genel
olarak değerlendirilecektir. Üçüncü bölümde, ŞİÖ- Türkiye arasındaki dış ticaret
akımlarına yer verilecektir. Dördüncü bölümde dış ticaret akımlarının ampirik ince-
lenmesinde çelim modelinin kullanımına dair literatür özeti sunulacaktır. Daha sonra
Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi
154 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832
çekim modelinin ekonomide kullanımı izah edilecek ve 2004-2014 dönemi yıllık ve-
rilerinin kullanılacağı panel çekim modelinde kurulan denklemler ve veri seti tanım-
lanıp, uygulama sonunda ortaya çıkan bulgular değerlendirilecektir.
2. Türkiye’nin Dış Ticaretinin Genel Görünümü
Ekonomik açıdan Türkiye, uzun süre dışa kapalı ülkeler kategorisinde yer al-
mıştır. İhracatın, ithalatın ve dış ticaret hacminin gayrisafi milli hâsıla içindeki payı-
nın düşük olması, yabancı sermaye girişlerinin yetersizliği, sanayinin ve ekonominin
dışa kapalılığı, dönemin göstergeleri arasında kabul edilir. 1980’li yıllardan sonra it-
hal ikamesi politikasının terk edilmesi ve dışa açılmayla birlikte Türkiye’nin dış tica-
ret hacminde büyüme başlar (Pamuk, 2012: 265-271).
Türkiye, 2000 yılından itibaren Avrupa perspektifinden kopmadan ama AB
dışındaki ülkeleri de içerecek proaktif ticaret politikaları benimser. Politika yapıcıla-
rının Türkiye’yi, Afro - Eurasia’nın ortasında merkez olarak tanımlamasıyla Türkiye,
dünyanın her tarafındaki ülke ve ülke gruplarıyla çok taraflı, iki taraflı serbest ticaret
anlaşmaları yapmaya başlar. Özellikle de komşu ülkelerle daha derin ticaret ilişkileri
geliştirmeyi hedefler (Kirişçi ve Kaptanoğlu; 2011: 712). Bu çerçevede yenilikçi ve
araştırma geliştirme (AR-GE) temelli, sürdürülebilir ihracat artışı gerçekleştirmeyi ve
yüksek katma değeri olan ürünleri ihraç edebilmeyi amaçlayan Türkiye, İhracat Stra-
teji Planını (2004 -2006) kabul eder.
AB ile yapılan gümrük birliği ve ihracata yönelik planların etkisiyle son on beş
yılda Türkiye’ de ihracat artarken, ihraç ürün yelpazesi de çeşitlenir. Ancak ihraç
ürünlerinin ileri teknolojiler içermemesi uluslararası rekabet karşısında savunmasız
kalmasına neden olur. Bunun için Ekonomi Bakanlığı tarafından Türkiye’nin 2023
yılında dünyanın en büyük 10 ekonomisine girmesinin ve ihracatının da 500 milyar
dolara çıkartılmasının hedeflendiği “2023 Türkiye İhracat Stratejisi ve Eylem Planı”
oluşturulur (Ekonomi Bakanlığı, www.ekonomi.gov.tr, Erişim: 16.12.2015).
Tablo 1. Türkiye'nin 2000-2014 Dış Ticaret İstatistikleri (milyon ABD $)
2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014
İhracat 27.774 73.476 113.883 134.907 152.462 151.803 157.610
İthalat 54.502 116.774 185.544 240.842 236.545 251.661 242.177
Dış Tic.
Hacmi 82.276 190.251 299.428 375.749 389.007 403.464 399.787
Dış Tic.
Açığı -26.728 -43.298 -71.661 -105.935 -84.083 -99.858 -84.567
İhr. /
İth. (%) 51 62,9 61,4 56,0 64,5 61 65
Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK), www.tuik.gov.tr, Erişim: 12.07.2015
Tablo 1’de yer alan Türkiye’nin son yıllara ait dış ticaret istatistikleri incelen-
diğinde yıllar itibariyle hem ithalatın hem de ihracatın rakamsal olarak sürekli arttığı,
International Journal of Economic and Administrative Studies
UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 155
ancak dış ticaretin ithalat ağırlıklı sürdürüldüğü ve dış ticaret açığının ciddi bir sorun
olduğu söylenebilir.
Dış ticaret akımları ilişkiye girilen aktörlerin pozisyonunu etkilemede bir araç
olarak kullanılmaktadır. Bunun için dış ticaretin açık vermeden sürdürülmesi, yüksek
teknolojili ürünler ihraç edilmesi, küresel ekonomiye yön verecek olan ülkelerle ticari
ilişkiye girildiğinde fazla veren ülke konumunda olunmalıdır (Kutlay, 2012:115). Bu
durum Türkiye’nin dış ticaret yapısı çerçevesinde incelendiğinde, Türkiye’nin ihracat
/ ithalat dengesizliği ve ihracatta ara malı bağımlılığının yüksek olması dünyadaki dış
ticaret stratejilerindeki gelişmeleri çok yakından izleme ve dış ticaret ortaklarını çe-
şitlendirme ihtiyacını ortaya koymaktadır.
3. Şanghay İşbirliği Örgütü ve Türkiye Arasındaki Dış Ticaret Akımları
Uluslararası arenada artan rekabet, ülkelerin dış ticaretini geliştirmek amacıyla
bölgesel ve/veya iki taraflı yeni ortaklıklar kurmaya zorlamaktadır. Nitekim Türkiye
de Orta Doğu, bazı Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri, Asya’da gelişmekte olan
ülkeler ile ticari ilişkilerini geliştirmeye önem vermiştir. AB ile gümrük birliğini ger-
çekleştiren Türkiye, henüz AB’nin tam üyesi değildir. Bu sebepten AB’nin ABD,
Rusya, Çin gibi üçüncü ülkelerle yaptığı ticari anlaşmalar, Türkiye’nin ticari menfa-
atlerini zarara uğramaktadır. Bu bağlamda Türkiye, AB ile ticari ilişkilerini zedele-
meden Asya bölgesinin yükselen ekonomilerini barındıran ŞİÖ ile ilişkilerini ve ticari
olanaklarını arttırmanın yollarını aramaktadır. Bu durum 2013 yılından itibaren üst
düzey politik söylemlerle de ortaya konmuştur.
ŞİÖ’nün oluşumunda Soğuk Savaş döneminde sınır itilafları nedeniyle sık sık
karşı karşıya gelen Çin ve Rusya’nın sorunun çözümü için yakınlaşması temel olur.
Şanghay Beşlisi olarak bilinen Rusya, Çin, Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan’ın bir
araya gelmesiyle oluşan bu forum 1996 (ilk toplantı) ve 1997’de (ikinci toplantı) top-
lanarak sınır bölgelerinde karşılıklı askeri güçlerinde indirim yapma kararı alırlar. As-
keri ilişkilerin güçlenmesiyle başlayan süreç politika, diplomasi ve ekonomi konula-
rını da içerecek şekilde hükümet bakanlarının ve üst seviyede yetkili hükümet organ-
larının toplantıları ile genişler (Ambrosio, 2008: 1327). 2000 yılında gözlemci statü-
süyle toplantılara katılan Özbekistan, 2001 yılında tam üye olur ve Şanghay Beşlisi,
ŞİÖ’ ne dönüşür.
ŞİÖ’ nün gelişimine paralel birçok ülke entegrasyon ile işbirliği içinde olmak
ister. 17 Haziran 2004 tarihinde Taşkent’te yapılan Devlet Başkanları Zirvesi’nde
“Gözlemci Statüsüne İlişkin Yönetmelik”, 28 Ağustos 2008 tarihinde Duşanbe’de ya-
pılan Zirve’de de “Diyalog Ortağı Statüsüne İlişkin Düzenlemeler” kabul edilir. Af-
ganistan, Hindistan, İran, Moğolistan ve Pakistan olmak üzere “gözlemci” ülke statü-
sünde beş üye ile Türkiye, Sri Lanka ve Beyaz Rusya olmak üzere “diyalog ortağı”
statüsünde üç ülke bulunmaktadır. ŞİÖ üyelerinin entegrasyondaki statülerine göre
düzenlenmiş hali Tablo 2’de sunulmuştur.
Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi
156 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832
Tablo 2: Şanghay İşbirliği Örgütü Devletleri
Üye Devletler Gözlemci Devletler Diyalog Ülkeleri
Çin Afganistan Türkiye
Rusya Hindistan Belarus
Kazakistan İran Sri Lanka
Tacikistan Pakistan
Kırgızistan Moğolistan
Özbekistan
Kaynak: Shanghai Cooperation Organisation (SCO), www.setcsco.org.tr, Erişim:
02.06.2015
Avrasya’nın % 74’ünü kapsayan ŞİÖ, Kalingrad’dan Vladivostok’a, Beyaz
Deniz’den Güney Çin Denizi’ne kadar uzanan coğrafi yapısıyla en geniş coğrafi alana
sahip bölgesel entegrasyonlardan biridir. Gözlemci devletlerin eklenmesiyle ŞİÖ’ nün
sınırları Hint Okyanusu ve Orta Doğu’yu da içine almaktadır. ŞİÖ’ nün üye ve göz-
lemci devletleri, dünyanın bilinen petrol rezervlerinin % 17,5’ine, doğal gaz rezervle-
rinin % 45-50’sine ve dünya toplumunun % 45’ine sahiptir. Dünya petrol ve doğal
gaz rezervlerinin önemli bir kısmını elinde bulundurması, ŞİÖ’ne önemli bir stratejik
üstünlük sağlamaktadır (Karluk, 2007: 412). Birleşmiş Milletler Güvenlik Kon-
seyi’nin veto hakkına sahip beş daimi üyesinden ikisi ŞİÖ üyesidir. Dünyada, nükleer
silaha sahip olan 10 ülkenin (İsrail, ABD, Rusya, Çin, Hindistan, Pakistan, Kuzey
Kore, İran, İngiltere ve Fransa) yarısı bu entegrasyonda yer almaktadır (Yener, 2013:
81) .
Coğrafi genişliği ve sahip olduğu toplam nüfus göz önüne alındığında ŞİÖ,
Türkiye dış ticareti için önemli bir pazar olanağı sunmaktadır. Tablo 3’de de görül-
düğü gibi 2004’den itibaren Türkiye’nin ŞİÖ ile dış ticaret hacmi katlanarak artmak-
tadır.
International Journal of Economic and Administrative Studies
UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 157
Tablo 31. 2000-2014 Türkiye – ŞİÖ Dış Ticareti (Milyon ABD $) ve ŞİÖ’ nün
Türkiye Dış Ticaretindeki Payı (%)
Dış Ti-
Pay Pay Pay Net Dış
Yıllar İhracat İthalat caret
(%) (%) (%) Ticaret
Hacmi
2000 1.321 4,75 7.031 12,9 8.352 10 -5.710
2001 1.840 5,87 5.804 14 7.644 10,5 -3.964
2002 2.215 6,1 7.202 13,97 9.417 10,8 -4.987
2003 3.028 6,4 11.276 16,2 14.304 12,26 -8.248
2004 3.977 6,3 17.463 17,9 21.440 13,34 -13.486
2005 5.112 6,9 25.747 22 30.859 16,22 -20.635
2006 6.523 7,5 36.626 26,24 43.149 19,15 -30.103
2007 9.437 8,79 48.288 28,39 57.725 20,81 -38.851
2008 12.393 9,38 60.914 30 73.307 21,94 -48.521
2009 8.807 8,6 39.570 28,20 48.377 14,48 -30.763
2010 12.441 10,92 53.161 28,65 65.602 21,9 -40.720
2011 14.993 11,11 68.799 28,56 83.792 22,3 -53.806
2012 22.840 14,9 69.550 29,40 92.390 23,75 -46.710
2013 18.181 11,97 69.933 27,78 88.114 33,4 -51.752
2014 16.037 10,17 69.634 28,75 85.671 21,42 -53.597
Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 26.07.2015
Tablo 3 değerlendirildiğinde Türkiye’nin toplam dış ticaret hacmi içinde ŞİÖ
ile gerçekleşen dış ticaret hacmi 2000’ de %10, 2005 ’de % 13, 2010’ da % 22 ve
2014’de % 21 civarında gerçekleşmiştir. Türkiye’nin toplam ihracatı içinde ŞİÖ’ ye
olan ihracatı 2000’ de % 4,7, 2005’ de % 7 2010’ da % 11, 2014’ de % 10 oranında
gerçekleşmiştir. İthalat açısından ise Türkiye’nin toplam ithalatı içinde ŞİÖ’ den ger-
çekleştirdiği ithalat 2000’ de % 13, 2005’de % 22, 2010 ve 2014’de % 22.8 civarında
olmuştur. ŞİÖ ile geliştirilen ekonomik ilişkiler neticesinde ihracat rakamları artmış
olsa da ithalattaki artış, ihracattaki artıştan daha fazladır. Türkiye ve ŞİÖ arasında
giderek açılan ithalat-ihracat makası dikkat çekicidir. Bu istatistikî verilere göre
2007-2008 küresel ekonomik krizi sonrasında Türkiye ile ŞİÖ arasındaki ithalat ve
ihracat hacminde keskin bir düşme eğilimi görülmektedir. 2010’dan sonra tekrar to-
parlanma dönemine girilmiştir.
Tablo 4’de görüldüğü gibi Türkiye, 2014 yılında ŞİÖ ülkeleri arasında en fazla
dış ticaret hacmini Rusya, Çin, İran ve Hindistan ile gerçekleştirmiştir. TUİK’ in dış
ticaret istatistiklerine göre 2014’de Rusya, Türkiye’nin en çok ihracat yaptığı ülkeler
1 Tablo 3 ve Tablo 4’te Türkiye’nin ŞİÖ ile ticari ilişkisine ait istatistikî verilerin hesaplanmasında ŞİÖ’
ne, üye ve gözlemci ülkelerine ait istatistikî verilerin toplamı alınarak ilgili veriler oluşturulmuştur.
Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi
158 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832
arasında yedinci sıradadır ve % 3,8 paya sahiptir. İran ise Türkiye’nin ihracatı içinde
%2.5 pay ile onuncu sırada yer almaktadır. Türkiye’nin en çok ithalat yaptığı ülkeler
açısından değerlendirildiğinde 2014 ‘de Rusya ve Çin ilk iki sırayı almaktadır. Tür-
kiye’nin tüm ithalatı içinde bu iki ülkenin her biri % 10’ luk paya sahiptir. İran ise
altıncı ülke konumunda olup payı % 4 civarındadır.
Tablo 4. Türkiye – ŞİÖ Üye Ülkeler 2014 yılı Dış Ticaret (Milyon ABD $)
Dış Ticaret
Ülke Adı İhracat İthalat
Hacmi
5.943 25.288 31.231
Rusya Federasyonu
977 1.236 2213
Kazakistan
603 781 1384
Özbekistan
277 161 438
Tacikistan
421 66 487
Kırgızistan
3.886 9.833 13.719
İran
186 16 202
Afganistan
259 435 694
Pakistan
587 6.898 7485
Hindistan
35 35
Moğolistan
2.861 24.918 27.779
Çin
Yıl Toplamı 16.037 69.634 85.671
Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 27.12.2015
Türkiye’nin ŞİÖ ile gerçekleştirdiği dış ticaretinin istatistiksel verilerle ince-
lenmesine ek olarak mal grupları dağılımına göre de dış ticaret yapısına değinmek
gerekir. Birleşmiş Milletler Geniş Ekonomik Grupların Sınıflandırılması (Broad Eco-
nomic Categorization - BEC ) sistemine göre mal grupları yatırım, ara malı (ham-
madde), tüketim ve diğer mallar olarak ayrılır.
International Journal of Economic and Administrative Studies
UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832 159
Tablo 5. BEC Sistemine Göre 2000-2014 Türkiye –ŞİÖ Dış Ticareti
(Milyon ABD $)
Yatırım Yatırım Tüketim Tüketim
Malı İh- Malı İtha- Ara Malı Ara Malı Malı İh- Malı İtha-
Yıllar racat lat İhracat İthalat racat lat
2000 106 386 769 6.382 575 407
2005 386 2.218 2.902 21.533 1.888 2.276
2006 746 3.143 3.673 30.812 2.472 3.004
2007 1.298 4.620 5.716 40.450 3.013 3.491
2008 1.644 5.300 7.603 51.675 4.064 4.460
2009 930 4.724 5.783 31.144 2.740 3.934
2010 1.177 6.158 8.016 42.230 3.937 5.007
2011 1.800 7.550 9.541 55.299 4.629 6.249
2012 1.732 8.050 17.440 55.780 4.857 5.866
2013 1.593 9.641 11.712 53.928 4.854 6.340
2014 1.619 9.086 8.946 54.276 5.438 6.235
Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 12.08.2015
Bu sınıflandırma temel alındığında TUİK verilerinden hazırlanan Tablo 5’de
de görüldüğü gibi Türkiye, tüm mal gruplarında ŞİÖ’ den ithalatçı konumundadır (di-
ğer mal grupları dış ticareti çok düşük olduğundan Tablo 5’te yer almamaktadır).
Şekil 1. Türkiye – ŞİÖ Yatırım Malları İthalat ve İhracatı (ABD $)
ŞİÖ-TR yatırım malları
12.000.000.000
10.000.000.000
$ 8.000.000.000
D 6.000.000.000 ytr.malı ihr.
B
A 4.000.000.000
ytr.malı ith.
2.000.000.000
0
05678901234
00000011111
00000000000
22222222222
Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 15.08.2015
Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi
160 UİİİD-İJEAS, 2016 (17):151-174 ISSN 1307-9832
Tablo 3 ve Tablo 5 verileri kullanılarak Türkiye’nin ŞİÖ’ ye yaptığı toplam
ihracat içinde yatırım malı ihracatının payı çok az değişikliklerle sabit kalma eğili-
mindedir (2000 ‘de % 10, 2010’de % 9, 2014’ de % 10 ). Buna karşın Türkiye’nin
ŞİÖ’ den yaptığı toplam ithalat içinde yatırım malı ithalatının arttığı söylenebilir
(2000’ de % 5,5, 2010’ de % 11, 2014’de %13). Şekil 1’de Türkiye’nin ŞİÖ’ den
yatırım malları ithalatı ile yatırım malları ihracatı arasındaki açıklık net bir şekilde
gözlenmektedir.
Türkiye’nin ithalatında ara malı önemli yer tutmaktadır. Tablo 3 ve Tablo 5’e
göre Türkiye’nin ŞİÖ ’ye yaptığı toplam ihracat içindeki ara malı ihracatı payı 2000’
de % 58, 2010’da % 64 ve 2014’de % 55’dir. Türkiye’nin ŞİÖ’ den gerçekleştirdiği
toplam ithalatı içinde ara malı ithalatının oranı ise 2000’ de % 90 iken 2010 ‘da % 79
ve 2014’de %78 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 2’de Türkiye ve ŞİÖ arasındaki ithalat
-ihracat dengesizliği en fazla ara malları sınıfındadır.
Şekil 2. Türkiye – ŞİÖ Ara Malları (Hammadde) İthalat ve İhracatı (ABD $)
ŞİÖ-TR ara malları
60.000.000.000
50.000.000.000
40.000.000.000
$
D 30.000.000.000 ara mal.ihr.
B
A 20.000.000.000 ara mal.ith.
10.000.000.000
0
200020062008201020122014
Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr, Erişim: 15.08.2015
Türkiye’nin ŞİÖ ile dış ticaretindeki aramalı ithalatına olan bağımlılığını, ih-
racat rekabetçiliğini de sıkıntıya sokan yapısal bir sorun olarak değerlendirmek gere-
kir. Ara malları ithalatının yüksek olmasının temel nedeni Türkiye’nin enerji kaynak-
ları açısından dışa bağımlı olması ve doğalgaz ile petrol ithalatının büyük kısmını ŞİÖ
ülkelerinden karşılamasıdır (Bayraç, 2009: 134-135). Türkiye ile ŞİÖ arasındaki dış
ticaret ilişkisinde Türkiye’nin ara malları ithalatının yüksek olmasının diğer nedeni
ise Türkiye’nin imalat sektöründe kullandığı hammadde ve ara girdilerin bir bölü-
münü yine ucuz işgücüne sahip ŞİÖ ülkelerinden sağlamasıdır (Atlı ve Ünal, 2014:
21-22).
Şekil 3’ de görüldüğü gibi tüketim malları sınıflamasında ise Türkiye ile ŞİÖ
arasında ithalat ve ihracat değerleri birbirine yakın olsa da Türkiye yine ithalatçı ko-
numundadır. Tablo 3 ve Tablo 5’e göre Türkiye’nin ŞİÖ’ ye yaptığı toplam ihracat
içinde tüketim malı ihracatı düşmüş (2000’ de % 43, 2010’ da % 31 ve 2014’ de %34),
International Journal of Economic and Administrative Studies
Description:mada, Türkiye ile ŞİÖ arasındaki dış ticaret akımlarını etkileyen faktörlerin muş olduğu “Türkiye-Şanghay İşbirliği Örgütü Ticaret Akımlarının
