türk modernleşme sürecinde dil olgusunun sosyolojik analizi

332 Pages·2008·5.41 MB·Turkish

T.C.
SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI

TÜRK MODERNLEŞME SÜRECİNDE DİL OLGUSUNUN
SOSYOLOJİK ANALİZİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

HASAN HÜSEYİN AYGÜL

TEZ DANIŞMANI:
PROF.DR. HÜSEYİN BAL

ISPARTA, 2008

i 

ÖNSÖZ

Bu çalışmada, Cumhuriyet’in ilk döneminde gerçekleşmiş olan Türk Dil
Reformu’nun, Türk modernleşme sürecinde ve Türk ulusal kimliğinin kuruluş sürecinde
oynamış olduğu rol, analiz edilmeye çalışılmıştır.
Çalışmanın her aşamasında soruları, görüşleri ve önerileriyle yardımını
esirgemeyen ve değerli katkılarda bulunan tez danışmanım Prof.Dr. Hüseyin BAL’a,
bana çalışma boyunca yol gösteren, bu sürecin tamamlanmasına katkıda bulunan başta
Yrd. Doç. Dr. Ümit AKÇA ve Yrd. Doç. Dr. Suat KOLUKIRIK hocalarıma, üzerimde
emeği bulunan diğer bölüm hocalarıma, çalışma boyunca yardımlarını esirgemeyen
İlker AYSEL ve Sadettin ÖZDEMİR arkadaşlarıma, katkılarından dolayı teşekkürü bir
borç bilirim. Bu çalışma, Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri
Yönetim Birimi tarafından desteklenen bir projedir (Proje No: 1356-YL-06). Bu projeyi
destekleyen Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığına da teşekkür
ederim.
Ayrıca, en zor anlarımda sabır ve destekleriyle ilerlediğim canım ANNEM ve
BABAM’a teşekkür ederim.

HASAN HÜSEYİN AYGÜL
OCAK-2008
ii 

ÖZET

Türk Modernleşme Sürecinde Dil Olgususun Sosyolojik Analizi
Hasan Hüseyin Aygül
Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı,
Yüksek Lisans Tezi, 325 Sayfa, Ocak 2008
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hüseyin BAL

Bu tezin amacı, Cumhuriyet’in ilk döneminde gerçekleşmiş olan Türk Dil
Reformu’nun, Türk modernleşme sürecinde ve Türk ulusal kimliğinin kuruluş sürecinde
oynamış olduğu rolü analiz etmektir.
Çalışmanın ilk bölümünde, araştırmanın alanı ve kapsamı hakkında bilgiler
verilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde, Batı’da modernleşme, ulusçuluk,
ulus-devlet, dil gibi olgular ele alınarak açıklanmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde
ise, aynı olguların Türkiye’deki durumu ortaya konulmuştur. Bunun için Atatürk’ün
“Nutuk” adlı eserinden alınan metinler, kutular içinde, metnin anlamsal bütünlüğü göz
önünde bulundurularak yazıya aktarılmış ve değerlendirmeler yapılmıştır. Her iki bölüm
içinde, ulus-inşa sürecinde sıklıkla vurgulanan sosyal dil mühendisliği gibi bir
kavramlaştırmadan yola çıkarak, dilin modernleşme ve milliyetçilik politikaları
açısından taşımış olduğu önem dikkate alınmıştır. Ayrıca bu bölümle ilgili olarak Türk
Dil Kurultay Müzakere Zabıtları ve Tezler, Türk Dil Kurultay Kılavuzları gibi çeşitli
tarihsel belge ve dokümanlar içerik olarak değerlendirilmiş, özetler halinde
kurultaylarda yapılan konuşmalar ve sunulan tezler çalışma içinde verilmiştir.
Çalışmanın dördüncü bölümünde ise, Atatürk’ün bir lider olarak bu süreçteki etkisi ve
rolü üzerine, özellikle birincil kaynaklara gidilerek; Nutuk, Söylev ve Demeçler,
Atatürk Tamim Telgraf ve Beyannameler ve diğer eserlerden alınan metinler üzerinde
nitel araştırma yöntemlerinden biri olan içerik analizi tekniği ile değerlendirmeler
yapılmıştır. Son bölümde ise genel bir değerlendirme yapılmış, bu sürece ilişkin olarak
bazı yargılara ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Modernleşme, Ulusçuluk, Ulus-Devlet, Dil, Kültür,
Kimlik, Türk Dil Kurumu, Güneş-Dil Teorisi
iii 

ABSTRACT

Sociological Analysis of the Phenomenon of Language During the Process of
Turkish Modernization
Hasan Huseyin Aygul
Suleyman Demirel University, Institute of Social Sciences, Department of Sociology,
Master Thesis, 325 Pages, January 2008
Thesis Supervisor: Prof. Dr. Huseyin BAL

The aim of this thesis is to analyze the role of the Turkish Language Reform, which
took place in the early years of the Republic, during the period of Turkish modernization and
the emergence of the Turkish national identity.
In the first chapter of the study, some information is given concerning the field and
scope of the study. In the second chapter of the study, such phenomena as modernization in the
West, nationalism, nation state, language were discussed and described. As for the third chapter
of the study, the position of the same phenomena in Turkey was studied. Therefore, taking their
semantic integrity into consideration, the texts which were taken from Ataturk's ''Speech'' were
written down in boxes and evaluations were made. In both chapters, the importance of the
language with regard to the modernization and nationalism was considered through the concept
of social language engineering which was emphasized during the period of nation building.
Besides, various records and documents such as Turkish Language General Assembly
Discussion Records and Thesis, Turkish Language General Assembly Guides which are
relevant to this chapter were evaluated as regards their content, and the speeches which were
made at the general assembly as well as the presented thesis were included in summaries in this
study. In the fourth chapter of the study, using content analysis technique which is one of the
qualitative research methods and especially benefiting from the primary resources, evaluations
concerning the effect and role of Ataturk as a leader in this process were made on the texts
taken from the Speech, Discourses and Statements, Ataturk’s Circular Letters, Telegrams, and
Declarations as well as other works. In the last chapter, a general assessment was made and
several conclusions related to this process were drawn.

Key Words: Modernization, Nationalism, Nation-State, Language, Culture, Identity,
Turkish Language Association, Sun-Langu
iv 

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ............................................................................................................................. i
ÖZET ............................................................................................................................... ii
ABSTRACT .................................................................................................................... iii
İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. iv

1. BÖLÜM

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
1.  ARAŞTIRMANIN ALANI VE KAPSAMI ............................................................. 2 
1.1.Araştırmanın Amacı ................................................................................................ 2 
1.2.Araştırmanın Önemi ............................................................................................... 3 
1.3.Araştırma Problemi ................................................................................................. 3 
1.3.Araştırmanın Metot ve Teknikleri .......................................................................... 4 
1.3.1.İçerik Analizi Tekniği ...................................................................................... 6 
1.3.2.Araştırma Verilerini Elde Etme ve Değerlendirme ....................................... 14 
1.5. Evren- Örneklem ................................................................................................. 17

2. BÖLÜM

2. BATI’DA MODERNLEŞME, ULUSÇULUK VE DİL ....................................... 18 
2.1.  Batı’da Modernleşme Süreci ............................................................................ 18 
2.1.1. Modernleşmenin Tarihi ................................................................................. 18 
2.1.2. Modernleşmenin Analizi ............................................................................... 29 
2.1.3. Değerlendirme .............................................................................................. 34 
2.2. Batı’da Ulusçuluk ve Ulus-Devlet ....................................................................... 37 
2.2.1. Ulusçuluğun Tarihi Gelişimi ........................................................................ 37 
2.2.2. Modernleşme ve Ulusçuluk .......................................................................... 49 
2.2.3. Marksizm ve Toplumsal Kuramda Ulusçuluk .............................................. 58 
2.2.4. Kimlik “Biz” ve “Öteki” Bağlamında Ulusçuluk ......................................... 62 
2.2.5. Irkçılıktan Faşizme Ulusçuluk ...................................................................... 65 
2.2.6. Kültürel Politikalarla Ulusçuluk ve Ulus-Devlet .......................................... 67 
2.2.7. Değerlendirme .............................................................................................. 68 
2.3. Modernleşme ve Ulusçuluk Politikalarında Dil Olgusu ...................................... 70 
2.3.1. Toplum ve Kültür Bağlamında Dil ............................................................... 71 
2.3.2. Ulus-İnşa Süreci ve Dil Politikaları .............................................................. 74 
2.3.3. Aidiyet Duygusu: Kimlik ve Dil ................................................................... 78 
2.3.4. Irkçı Bir Söylem Olarak Dil .......................................................................... 80 
2.3.5. Sosyal Mühendislik Aracı Olarak Dil ........................................................... 81 

3. BÖLÜM

3. TÜRKİYE’DE MODERNLEŞME, ULUSÇULUK VE DİL ................................ 84 
3.1. Türkiye’de Modernleşme ..................................................................................... 92 
3.1.1. Modernleşen Türkiye: Siyasal Alan ............................................................ 92 
3.1.2. Modernleşen Türkiye: Hukuksal Alan ....................................................... 116
v 

3.1.3 Modernleşen Türkiye: Toplumsal-Kültürel Alan ........................................ 123 
3.1.4. Modernleşen Türkiye: Ekonomik Alan ...................................................... 134 
3.1.5. Modernleşen Türkiye: Fikirsel Alan ........................................................... 145 
3.1.6. Değerlendirme ............................................................................................ 153 
3.2. Türkiye’de Ulusçuluk ........................................................................................ 156 
3.2.1. Siyasi Arayışlar ve Türkçülük .................................................................... 156 
3.2.2. Osmanlıcılık ve Türkçülük ......................................................................... 165 
3.2.3. Cumhuriyet Dönemi Ulusçuluk Politikaları ............................................... 169 
3.2.4. Türk Ulusçuluğunun Irkçı Söylemleri ........................................................ 181 
3.2.5. Türk Ulusçuluğu ve Aidiyet Duygusu ........................................................ 182 
3.2.6. Değerlendirme ............................................................................................ 185 
3.3. Türkiye’de Dil Politikaları ................................................................................. 187 
3.3.1. Cumhuriyet Öncesi Dil Tartışmalarının Kısa Tarihçesi ............................. 187 
3.3.2. Cumhuriyet Dönemi Kültür Politikaları ve Dil .......................................... 192 
3.3.3. Dilin Kurumsallaşma Süreci: Türk Dil Kurumu ......................................... 202 
3.3.4. Dil Reformuna Eleştiriler ve Eleştirilere Cevaplar ..................................... 247 
3.3.5. Değerlendirme ............................................................................................ 251

4. BÖLÜM

4. ATATÜRK’ÜN SÖYLEMLERİYLE MODERNLEŞME, ULUSÇULUK VE DİL ..... 256 
4.1. Modernleşme Sürecinde Dil ve Alfabe Reformu .............................................. 256 
4.2. Modernleşme ve Türk Dil Kurumu .................................................................... 278 
4.3. Modernleşme ve İbadet Dili ............................................................................... 287 
4.4. Modernleşme ve Dil ........................................................................................... 294 
4.5. Millet ve Milliyetçilik Bağlamında Türk Dili .................................................... 295 
4.6. Özleştirme ve Türk Dili ..................................................................................... 300 

5. BÖLÜM

5.  SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ........................................................................ 306

EK……………………………………………………….……………………….…………………… 314
KAYNAKÇA………………………………..………………………………………………………316
ÖZGEÇMİŞ……………………………………………………………………...………………….325
1 

1. BÖLÜM

GİRİŞ

Dil bilinçli olarak meydan getirilmiş, toplumsallaşmış bir semboller sistemidir.
İnsan, dil ile duygu ve düşüncelerini başkasına aktarır. İnsanın hüküm vermesi,
mukayese etmesi, akıl vermesi ve seçim yapması her ne kadar düşüncenin işlevi olsa da,
düşünce de dilden bağımsız var olamaz. Hiç kuşkusuz dil, sosyal yaşam için de çok
önemli bir unsurdur. Dil sadece iletişim aracı değil, aynı zamanda yurttaş olmanın da en
önemli göstergesidir. Siyasal katılımımızda, eğitim süreçlerinde, kültürel değerlerimizi
öğrenmemizde, bir grubun mensubu olmamızda, düşüncelerimizi ifade edebilmemizde
vb. birçok alanda, dilin işlevselliğini görebiliriz. Dil, aynı zamanda ulus-devletler için
önemli bir unsur haline gelebilmekte, ulusal kimliğin kazanılması, kültürün gelecek
nesillere aktarılması gibi işlevleri gerçekleştirebilmektedir.
Modernleşme sürecinin değişik açıklamaları mevcuttur. Fakat bunların ana hattı,
20. yüzyılın ortalarında ortaya çıkan modernleşme kuramının sosyal ilerleme ile
özdeşleştirilmesi; yani her toplumun devir ve coğrafi duruma bağlı olmaksızın kapsamlı
bir evrensel sürece, geri kalmışlıktan uygarlığa doğru sürüklenmesi olgusudur. Bu
olgulardan birisi de “ulus-devlet”tir. Ulus ve ulusçuluk söylemleri de buna dayalı olarak
modern bir olgu olarak ele alınmaktadır. Ulusçuluk söylemlerini modernleşme ile
birlikte açıklamaya çalışan birçok düşünür için ulus yapay bir olgudur. Bu yüzden
modern dünyada ulusal kimlikler yeniden tanımlanmakta, günün gerekliliklerine göre
değiştirilmektedir. Bu durum ise, ulus-inşa süreci olarak ifade edilmektedir. Ulus-inşa
süreçlerinde birçok ülkede görülen “dil planlaması”, “dil düzenlemesi”, “dil
mühendisliği” gibi kavramlaştırmalar, modern ulus-devlet yapılanmasını oluşturmayı
amaçlamaktadır. Bunun için dil merkezi bir konuma sahip olup, hem modernleşme hem
de ulusçuluk politikaları için önem taşımaktadır. Dilin bu değiştirme, dönüştürme ve
toplumu yeninden inşa etme sürecine dilin sosyal mühendislik rolü diyebiliriz.
Artık modern dünya da insanlar, sadece ait oldukları çevre ile değil, daha geniş
yığınlarla yaşamak zorundadırlar. Genişleyen pazarlar ve ulus-devlet yapılanmaları
olarak sınırların çizilmesi gibi söz konusu durumlar, bireyleri hem yurttaş olarak hem de
2 

bir birey olarak belirli sınırlılıkların içine doğru çekmekte, böylelikle belirli ortaklıkları
zorunlu kılmaktadır. Bu durum modernliğin tekdüzeliğinin bir zorlayıcı gücü olarak da
dikkat çekmektedir. Bu tekdüzeliği sağlayabilmenin en önemli unsuru ise dildir. Bu
yüzden ülkeler bilinçli olarak dile müdahale ederler. Var olan yazılı ve kültür dillerini
basitçe “düzeltme” ve standartlaşmadan tutun, birbiriyle örtüşen lehçeler karmaşasından
bu tür diller oluşturulmasına ve ölü ya da neredeyse tükenmiş dillerin diriltilmesine
(fiilen yeni dillerin icat edilmesi anlamına gelir) kadar uzanabilecek olan dil politikaları
vardır.
İşte tam bu noktada, Türkiye’de Cumhuriyet dönemi kültürel politikalardan biri
olan Türk Dil Reformu, hem modernleşme hem de ulusçuluk politikaları bakımından
önem kazanmaktadır. Alfabe değişikliği ile başlayan bu süreç, Türk Tarih Kurumu’nun
çalışmalarıyla devam etmiş, ibadet dilinin Türkçeleştirilmesi ve Tük Dil Kurumu’nun
dilde “sadeleştirme” ve “özleştirme” çabalarıyla doruk noktasına ulaşmıştır. Atatürk’ün
“muasır medeniyetler seviyesine ulaşmış, hatta onu aşmış” bir ülke olarak görmek
istediği Türkiye için, uygulanan bu kültürel politikalar, modern ulus-devlet yapısını
oluşturmak için yürütülen çalışmalardı.

1. ARAŞTIRMANIN ALANI VE KAPSAMI
1.1. Araştırmanın Amacı:

Bu çalışmanın amacı, Cumhuriyet’in ilk döneminde (1923-1938), Türk Dil
Reformu’nun Türk modernleşme sürecinde ve Türk ulusal kimliğinin kuruluş sürecinde
oynamış olduğu rolü analiz etmektir. Ulus-inşa sürecinde sıklıkla vurgulanan sosyal dil
mühendisliği gibi bir kavramlaştırmadan yola çıkarak, dilin modernleşme ve
milliyetçilik politikaları açısından taşımış olduğu önem dikkate alınacaktır. Çalışmada
modernleşme, ulusçuluk, ulus, ulus-devlet, dil gibi olgular ilişkilendirilerek, Batı ve
Türkiye bağlamında karşılaştırmalar yapılarak ele alınacak, özellikle birincil kaynaklara
gidilerek; Nutuk, Söylev ve Demeçler, Atatürk Tamim Telgraf ve Beyannameler, Türk
Dil Kurultay Müzakere Zabıtları ve Tezler, Türk Dil Kurultay Kılavuzları gibi çeşitli
tarihsel belge ve dokümanlar içerik olarak değerlendirilecektir.
3 

1.2. Araştırmanın Önemi:

Bu araştırmanın verileri;
1. Türk Dil Reformu’nun modernleşme, ulusçuluk, ulus-devlet süreçlerindeki
rolünün anlaşılmasında ve bir model olarak modern ulus-devlet yapılanmasının
cumhuriyet dönemi ulus-inşa sürecinde uygulanan politikaların açıklanmasında,
2. Atatürk’ün bir lider olarak bu süreçteki oynamış olduğu rolün bilinmesinde,
3. Bu alanda araştırma yapanlara katkıda bulunmasında önem arz etmektedir.

1.3. Araştırma Problemi:

Kültürel politikalardan biri olan Türk Dil Reformu’nun, Türk modernleşme ve
uluslaşma süreçlerindeki etkisi nedir? Bu etkinin toplumsal olarak yansımaları nasıl
olmuştur? Atatürk’ün bir önder olarak bu süreçlerde oynamış olduğu rol nedir?

Alt Problemler:

1. Toplumsal bir olgu olarak dilin; modernleşme, ulusçuluk, ulus-devlet, ulus gibi
kavramlar açısından taşımış olduğu roller ve işlevler nelerdir? Kültür, kimlik,
aidiyet duygusu, ırkçılık gibi farklı alanlar da dil nasıl kullanılmaktadır?
2. Modernleşme, ulusçuluk ve dil politikaları neden bir ulus-devlet için gereklilik
ve zorunluluk arz eder?
3. Türkiye’de modernleşme sürecinin tarihsel gelişimi nedir? (Türkiye’de
modernleşme süreci dediğimiz zaman ne anlamalıyız?) Türkiye’de modernleşme
sürecinde gerçekleştirilen reformlar nelerdir? Batı ile karşılaştırıldığında
benzerlikler ve farklılık arz eden durumlar nelerdir?
4. Türkiye’de ulusçuluk hareketlerinin tarihsel gelişimi nedir? Ulusçuluk
politikaları olarak karşımıza çıkan reformlar nelerdir? Ulusçuluğun
modernleşme süreci ile etkileşimi nedir? Batı ile karşılaştırıldığında benzerlikler
ve farklılıklar arz eden durumlar nelerdir?
5. Türkiye’de gerçekleştirilmiş kültürel reformlarından biri olan Türk Dil
Reformu’nun önemi ve amacı nedir? Türk Dil Kurumu’nun işleyişi ve kurumsal