türk halk hikâyelerinde ak sakallı ihtiyar, derviş ve hızır tipi

167 Pages·2015·2.12 MB·Turkish

T.C.
TRAKYA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI
TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ

TÜRK HALK HİKÂYELERİNDE AK
SAKALLI İHTİYAR, DERVİŞ VE HIZIR
TİPİ

ALİ KÜÇÜKOĞLU

TEZ DANIŞMANI
YRD. DOÇ. DR. SELMA SOL

EDİRNE 2015

I

Tezin Adı: Türk Halk Hikâyelerinde Aksakallı İhtiyar, Derviş ve Hızır Tipi
Hazırlayan: Ali KÜÇÜKOĞLU

ÖZET
Halk anlatmaları, ait olduğu toplumun bütün an’anelerini, dünya ve hayat
hakkındaki telâkkilerini yansıtan zengin hazinelerdir. Bu hazinenin kökleri, çok eski
zamanlarda oluşmuş inanç ve inanışlardan mütevellittir. Sosyal hayat tezahürlerine
bağlı olarak ak sakallı ihtiyar, derviş, Hızır tiplerinin üstlendikleri muhtelif
fonksiyonlar ve onlara bağlı teşekkül eden inanç ve inanışlar da halk hafızasında
yaşayarak, sözlü ve yazılı gelenek içerisinde günümüze kadar gelebilmiştir. Halk
hikâyeleri bu doğrultuda ak sakallı ihtiyar, derviş ve Hızır’a dair inanç ve inanışları
ihtiva ediyor oluşu ile bizleri bu konuda yakından aydınlatabilecek kıymette edebiyat
verimleri olarak görülmektedir. Ak sakallı ihtiyar, derviş ve Hızır tiplerinin folklor
(halk inançları ve gelenekleri) açısından dikkate değer olması, konunun tez
niteliğinde ele alınıp incelenmesini değerli kılmaktadır.
Bu çalışmada, halk hikâyelerinde yer alan ak sakallı ihtiyar, derviş ve Hızır
tipinin mahiyeti, fonksiyonları ve onlar etrafında gelişen inanç ile inanışlar
incelenmiştir. Bu doğrultuda çalışmanın birinci bölümünde, “Halk Hikâyesi”
üzerinde durulmakta ve hikâye kelimesinin terminolojisi, halk hikâyesinin tanımı,
teşekkül etmesi, muhtevası ve halk hikâyeleri üzerinde yapılan çalışmalar ortaya
konmaktadır.
İkinci bölümde, inanç, inanış kavramları açıklanmaya çalışılmış,
kavramların birbiri ile olan ilişkisi üzerinde durulmuş; ak sakallı ihtiyar, derviş ve
II

Hızır etrafında gelişen inanç ile inanışlar, Türk halk inançlarında ve anlatmalarında
karşılaşıldığı biçimiyle ele alınmıştır.
Üçüncü bölümde, incelenen hikâyelerin özetleri ve belirlenen halk
hikâyeleri üzerinden ak sakallı ihtiyar, derviş ve Hızır tiplerinin üstlendiği
fonksiyonlar, inanç ve inanışlardaki yeri ile birlikte verilmiştir.
Sonuç olarak, Türk halk hikâyelerinde ak sakallı ihtiyar, derviş ve Hızır
tiplerinin üstlendiği fonksiyonlar ile onlar etrafında teşekkül etmiş inanç ve inanışlar
tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Halk Hikâyesi, İnanç, İnanış, Fonksiyon, Ak Sakallı
İhtiyar, Derviş, Hızır
III

Name of Thesis: The Type of an Old Man With White Beard, Dervish and Hızır in
Turkish Folk Tales
Prepared by: Ali KÜÇÜKOĞLU
ABSTRACT
Public narrations are quite rich resources which reflect all traditions and
beliefs on the world and the life of the society in. The roots of the resources are
based on beliefs and faiths formed in very old times. Related to social life reflections,
both various tasks of characters such as old men with white beard, Dervish (the
tolerant person), Hızır (an immortal person believed to come in time of need) and
beliefs and faiths resulted from these are still alive in the memory of public, so in the
oral and written traditions, they have been kept alive so far. In this point, public
stories are considered as efficient resources for literature due to the fact that beliefs
and faiths towards old men with white beard, Dervish (the tolerant person), Hızır (an
immortal person believed to come in time of need) are contained in public stories. As
characters such as old men with white beard, Dervish (the tolerant person), Hızır (an
immortal person believed to come in time of need) are vital for folklore (public
beliefs and traditions), the subject is chosen to research as a theses.
In this study, qualifications and roles of old men with white beard, Dervish
(the tolerant person), Hızır (an immortal person believed to come in time of need) in
public stories and also beliefs and faiths developed around them are studied. In the
first part of this study, “Public Stories” are put emphasis on. Also, the terminology of
the term “story”, the definition of public story, its forming, its content and studies on
public stories are discussed in the first part.
In the second part, the terms “belief and faith” are tried to be explained.
Moreover, the relations between the two terms are clarified and beliefs and faiths
formed around old men with white beard, Dervish (the tolerant person), Hızır (an
IV

immortal person believed to come in time of need) are handled in the encountered
form of Turkish Public Beliefs and Turkish Stories.
In the third/last part, the summaries of the stories that have been examined,
roles of characters such as old men with white beard, Dervish (the tolerant person),
Hızır (an immortal person believed to come in time of need) are presented within the
form of Turkish belief and faith in the chosen public stories.
As a result, roles of the characters such as old men with white beard,
Dervish (the tolerant person), Hızır (an immortal person believed to come in time of
need) and beliefs and faiths formed around these characters are determined in
Turkish Public Stories.
Key words: Public Stories, Belief, Faith, Function, Old Men with White
Beard, Dervish, Hızır
V

ÖNSÖZ
Anlatma, insanoğlunun en önemli ihtiyaçlarından biridir. İnsanlar,
başlarından geçen veya geçmeyen, şahit oldukları ya da olmadıkları olay veya
durumları belirli bir kurgu içerisinde birbirlerine anlatırlar. Anlatma ihtiyacı
sonucunda ortaya çıkan edebî türlerden biri de halk hikâyeleridir.
Halk hikâyeleri, ait olduğu toplumun bütün özelliklerini, zihin dünyasını,
duygu ve düşüncelerini yansıtan zengin hazinelerdir. Bu hazinenin kökleri, çok eski
zamanlarda oluşmuş inançlara dayanır. Halk, her eyleminde veya sözünde düşünce
dünyasında yaşayan inançları ortaya koymaktadır. Dolayısıyla meydana getirdikleri
edebî verimlerden olan halk hikâyeleri, eylemlerinde ve düşüncelerinde yaşattıkları
inançlardan ayrı değildir. Toplum hayatının pek çok yerinde, birtakım inanç ve
inanışlar ile bunların meydana getirdiği bazı sonuçları görmek mümkündür. Basit
sayılabilecek birtakım günlük meşguliyetlerimizde bile, asırlar öncesine dayanan
bazı inanç ve inanışlardan izler bulabiliriz. Bu inanç ve inanışlar, halk hafızasında
yaşayarak bu gibi anlatılar içinde günümüze kadar gelebilmiştir.
Türk kültür hazinesinin tezahürüne kaynak oluşturan inanç ve inanışların,
Türk halk hikâyelerine yansıyan değerlerinden biri olarak da ak sakallı ihtiyar, derviş
ve Hızır tipleri gösterilebilir. Ak sakallı ihtiyar, derviş ve Hızır tipleri, Türklerin eski
inançlarıyla ilişkili görülmekle birlikte, kabul edilen yeni dinin tesiriyle İslâmî
düşünce ve geleneklerden de beslenerek, halk inançlarında yaşadığı biçimiyle halk
hikâyelerindeki yerini almıştır. Halk inançları, toplum nazarındaki fertlerin
ihtiyaçları ve eğilimleri doğrultusunda yardımcı ve koruyucu vasıfları olan bir tip
tasavvur ederek, ona birtakım da fonksiyonlar yüklemiştir. Ak sakallı ihtiyar, derviş
ve Hızır etrafında meydana gelmiş birtakım değerler, Türk ve diğer Müslüman
milletler çerçevesinde çok zengin kültür ve inanç sistemlerinin katkılarıyla
oluşmuştur.
VI

Halk hikâyelerinde bulunan ak sakallı ihtiyar, derviş ve Hızır tipleri,
hikâyelerde üstlendikleri fonksiyonlar ve onların teşekkülüne kaynak oluşturan inanç
ve inanışlar ile birlikte ele alınıp incelendiği takdirde, bu edebî türü ortaya koyan
insanlığın dünya görüşleri, duygu ve düşünceleri daha iyi anlaşılmış olacaktır.
Ayrıca, muhtevasında bu tiplerin yer aldığı eserlerin de daha iyi anlaşılması
sağlanacaktır.
Bu amaçla çalışmada, gerek Türklerin eski din ve kültürüne gerekse de
İslamiyet çerçevesinde görülen inanç ve inanışlarına yansıyan, muhtelif adlar altında
birçok fonksiyonun icrasında görülen ak sakallı ihtiyar, derviş ve Hızır tiplerinin yer
aldığı halk hikâyeleri incelenmiştir. Bu doğrultuda, ak sakallı ihtiyar, derviş ve Hızır
tiplerinin incelenen halk hikâyelerinin hangisinde ve nasıl yaşamakta olduğu örnekler
verilerek incelenir.
Çalışmalarım sırasında yardımlarını esirgemeyen, bilgi ve tecrübelerinden
istifade ettiğim değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Selma Sol’a teşekkür ederim.
VII

İÇİNDEKİLER

ÖZET ............................................................................................................................ I
ABSTRACT ............................................................................................................... III
İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... VII
KISALTMALAR ....................................................................................................... IX
GİRİŞ ........................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
HALK HİKÂYESİ ....................................................................................................... 4
1.1. Hikâye Kelimesinin Kökeni ............................................................... 4
1.2. Halk Hikâyesinin Tanımı ................................................................... 9
1.3. Halk Hikâyelerinin Teşekkülü .......................................................... 17
1.4. Halk Hikâyelerinin Muhtevası ......................................................... 19
1.5. Halk Hikâyeleri Üzerine Yapılan Çalışmalar ................................... 22
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRK HALK ANLATI GELENEĞİNDE AKSAKALLI İHTİYAR, DERVİŞ VE
HIZIR ETRAFINDA GELİŞEN İNANÇ VE İNANIŞLAR ..................................... 24
2.1. İnanç Nedir? ..................................................................................... 24
2.2. İnanış Nedir? .................................................................................... 34
2.3. İnanç ve İnanış İlişkisi ...................................................................... 37
2.4. Ak Sakallı İhtiyar, Derviş ve Hızır’a Bağlı İnanç ve İnanışlar ........ 38
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TEZ KAPSAMINDA İNCELENEN HALK HİKÂYELERİNDE AKSAKALLI
İHTİYAR, DERVİŞ VE HIZIR ................................................................................. 52