türk cumhuriyetlerinde yabancı yatırımların sektörel ve ülkeler arası dağılımı

138 Pages·2009·4.01 MB·Turkish

1
TÜRK CUMHURİYETLERİNDE YABANCI
YATIRIMLARIN SEKTÖREL VE ÜLKELER
ARASI DAĞILIMI
Mehmet DİKKAYA
Marmara Üniversitesi, Doktora Öğrencisi
ÖZET
1990lı yılların başında SSCB'nin dağılmasıyla dünya ekonomisine dahil olan
Türk Cumhuriyetleri, ekonomik sorunlarına nasıl bir çözüm yolu üretecekleri konu­
sunda ilk başta karar vermekte güçlük çekmişlerdir. Bunun için, hızlı bir şekilde,
global hareket kabiliyeti yüksek olan ve ekonomik açıdan gelişmiş ülkelerle işbir­
liği yolları araştırmaya başlamışlardır. Sonuçta ABD ve Avrupa ülkeleri ile bu cum­
huriyetler için özel bir öneme sahip olan Türkiye ilk bağlantı kurulan ülkeler olmuş­
tur. Daha sonra, bu ülkelere Japonya ve G, Kore gibi ülkeler de dahil olmuştur, İş­
birliği yapılan ülkeler için de Türk Cumhuriyetleri, kutlanılmamış rezervler ve bakir
alanlar açısından cazip yatırım alanı oluşturmaya başlamıştır. Bu arada özellikte
Azerbaycan'daki ekonomik fırsatların bu ülkeyi uluslararası arenada önemli bir ha­
le getirdiği görülmektedir. Bu ülkede, özellikle petrol ve doğal gaz üretimi açısın­
dan önemli adımlar atılmıştır. Benzer yargılar, Kazakistan için de rahatlıkla ifade
edilebilir. Diğer Türk Cumhuriyetleri için ise sessiz sedasız bir gelişim gözlenmek­
tedir. Diğer üç cumhuriyette (Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan) şimdilik te­
mel tüketim malları sanayiinde yapılan yatırımlar ve altın üretimi gibi alanlarda ge­
lişmeler gözlenmektedir. Bu çalışmada, Türk cumhuriyetlerinin ekonomik gelişme­
sinde öncelikli önem taşıyan yabancı yatırımlar ve yatırım alanları incelenmekte­
dir. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları için mevcut ortam, bu yatırımların sek-
törel ve ülkeler arasındaki dağılımı ve yatırımları etkileyen faktörler araştırılmakta­
dır. Ayrıca, söz konusu doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının etkinliğini belir­
leyen faktörler ve Türkiye'nin bu konuda ifa etmesi gereken önemli rol üzerinde
durulmaktadır.
Anahtar Kelimeler:
Türk Cumhuriyetleri, Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları, Teknik Yardım, Ortak
Yatırımlar, Yatırım Alanları, Enerji Sektörü, Dış Ticaret,
Petrol ve Doğal Gaz Boru Hatları
bilig-ll/Güz'99
2
GİRİŞ tance for Commonvvealth Independent States)
çerçevesinde Türk Cumhuriyetleri, toplam 1,360
1990'lı yıllarda SSCB'nin dağılmasıyla ken­ milyon ECU içerisinde ancak 100 milyon ECU
dilerini bir anda global dünya ekonomisi ve poli­ değerinde teknik yardım alabilmiştir (EC-
tikası içinde bulan Sovyet sonrası ülkeler arasın­ TIO,1995).
da bulunan yeni Türk Cumhuriyetleri, çok önem­ Bu çalışmada Türk Cumhuriyetleri'ne yöne­
li ekonomik ve politik sorunlarına nasıl bir çözüm len sermaye akımlarının, yabancı yatırımların ve
yolu üretecekleri konusunda kararsız kalmışlar­ ortak yatırımların (joint-venture) boyutları, yatı­
dır. Kısa bir kargaşa döneminden sonra bir yanda rımların dağıldığı sektörler ve yatırım yapan ülke­
eski mecburî ortakları olan Rusya, diğer yanda ler açısından ele alınacaktır. Mal hareketleri dı­
başta Türkiye ve diğer bazı tslâm ülkeleriyle şında kalan bu akımların, ülke ekonomileri üze­
ABD ve Avrupa Birliği'nin başı çektiği sanayi­ rindeki etkileri de bu kapsamda değerlendirile­
leşmiş ülkeler arasında denge politikası takip et­ cektir.
menin en akıllıca yol olacağını anlamakta fazla
gecikmemişlerdir. Bu konuda, özellikle Türki­
YABANCI YATIRIMLAR İÇİN
ye'nin özel bir konumu vardır ve ülkeler bu konu­
MEVCUT ORTAM
mun güçlenmesini arzu etmektedirler. Çünkü
Türkiye gelişmiş piyasa ekonomisi, demokratik
ve laik yönetim yapısı ile bu ülkeler için hem ta­ Türk Cumhuriyetleri'nde yabancı yatırımları
rihten gelen bir dost, hem de sorunlarının çözül­ çekebilmek için mevcut ortamın genel olarak iyi
mesinde yardımcı olabilecek pek çok unsur taşı­ bir düzeyde olduğu söylenebilir. Bu konuda, ge­
maktadır. rekli hukukî mevzuat büyük oranda oluşturulmuş
olup, yatırımları nispeten özendirici idarî düzen­
Türk Cumhuriyetleri, aradan geçen 7-8 yıl
lemeler yapılmıştır. En önemli sorunlarla ise, uy­
içerisinde dünya politikası konusunda büyük tec­
gulamada karşılaşılmaktadır. Bunun en önemli
rübeler elde etmişlerdir. Bu konuda, daha önce
sebebi de teşebbüs ve yatırım zihniyetinin, sosya­
dönüşüm sürecine girmiş olan Doğu Avrupa Ül­
list düşünsel miras sebebiyle fazla gelişmemiş ol­
keleri ile eski büyük ortakları Rusya'nın izinden
masıdır. Çünkü hâlâ önemli kadrolarda eski Ko­
giderek ve kendi özel stratejilerini de ihmal etme­
münist Parti idarecileri bulunmakta ve bu idareci­
yerek bir yol izlemektedirler, izlenecek olan stra­
ler bazen zihnî altyapılarının etkisinde kalmakta,
tejideki temel unsurlardan en önemlileri, iktisadî
bazen de yatırımlara karşı pragmatist bir tavır ser­
liberalleşme ve özelleştirmeden sonra gelmesi ge­
gilemektedir. Rüşvet ve yolsuzluklar bu sektörde
reken yabancı sermaye için ülkelerin cazip hale
de alabildiğince revaçtadır. Önemli bir problem
getirilmesi olmuştur. Bu bakış açısıyla, aşırı libe­
de Özbekistan gibi ülkelerde görüldüğü gibi, eko­
ral politikalar ile, kısmen hala muhafazakâr dav­
nomik bağımlılığı ülkenin siyasî bağımsızlığını
ranışların devam ettiği farklı yelpazelerde bulu­
ve millî güvenliği tehdit edecek şekilde algılama­
nan bu ülkeler için daha avantajlı ikinci bir strate­
larıdır. Bu konuda en liberal ülkeler Kazakistan
ji alternatifi mevcut değildir. Çünkü, Batı'nın Do­
ve Kırgızistan olarak görünmektedir. Yatırımlar
ğu Avrupa'ya gösterdiği cömertlik, Rusya ve Uk­
için tanınan muafiyetlerin ise, her bir ülke için de­
rayna dışında bu ülkelere gösterilmemiş ve kredi
ğişen oran ve yıllar için vergi istisnaları dışında
musluklarının ağzı, ekonomilerin büyük çaplı
fazla teşvik edici olduğu söylenemez. Özellikle
modernizasyonu için yeterli olamamıştır. Örne­
Türk kökenli şirketlerin bu bölgede karşılaştıkla­
ğin, 1991-93 arasında eski SSCB ülkeleri için ön­
rı so-
görülen AB programı TACIS (Technical Assis-
bilig-ll/Güz'99
3
runların başında "yatırım garantisi" konusunun oldukça önemli boyuttadır (İTO, 1998). Aynı yıl
tam olarak netleşmemiş olması gelmektedir. gerçekleştirilen doğal gaz üretimi ise, Azerbay­
Ekonomik gelişmenin önündeki en önemli en­ can'da 8.5, Kazakistan'da 8.8 (TİKA, 1995), Öz­
gellerden birisi olan açık denizlere kapalı olma ve bekistan'da 41 ve Türkmenistan'da 80.4 milyar
sosyal ve fizikî altyapıda halen görülen eksiklik­ m3 olarak belirlenmiştir. Günümüzde ise ekono­
ler de yabancı yatırımların bölgeye yönelimini
mik yapıda yaşanan köklü değişim sebebiyle bu
azaltan etkenlerdendir. Bu konuda Hazar Petrol­
miktarlardan oldukça düşük seviyede üretim ger-
lerinin dünya pazarlarına ulaştırılması konusunda
ç ekleştirilebilmektedir.
ilgili ülkeler arasında kopan fırtına ve politik he­
Bölgenin petrol ve doğal gaz alanında çok bü­
saplaşmalar, alt yapı sorunlarının önemini çok
yük bir potansiyeli bulunmaktadır. Örneğin, pet­
güzel bir şekilde yansıtmaktadır. Fakat plânlanan
rol rezervleri açısından ülkelerin durumu şöyle­
faaliyetler gerçekleşirse bölgenin önümüzdeki on
dir: Azerbaycan'ın 8 milyar varil, Kazakistan'ın
yıl içerisinde Akdeniz, Hint Okyanusu ve Basra
Körfezine, oradan da dünya piyasalarına ulaşma­ 100 milyar varil ve Türkmenistan'ın 700 milyon
sı sağlanacaktır. ton petrol rezervi olduğu tahmin edilmektedir.
Doğal gaz açısından da durum çok farklı değildir
YABANCI YATIRIMLARIN ve Azerbaycan'da 118 milyar, Kazakistan'da 2.4
SEKTÖREL DAĞILIMI trilyon ve Türkmenistan'da 8.1 trilyon m3 doğal
gaz rezervi bulunmaktadır.
Yabancı yatırımların yoğunlaştığı sektörlerin
Bu ülkeler değerli madenler yönünden, yine
başında enerji ve madencilik sektörü gelmektedir.
eski SSCB'nin pek çok alanda ihtiyaçlarını karşı­
Bu alanda, özellikle petrol ve doğal gaz üretimi
layacak şekilde geniştir. Bunlardan Kazakis­
açısından Azerbaycan ve Kazakistan'ın Hazar'da
tan'ın, rezervler açısından tungstende dünya l.si,
bulunan petrol yataklarında büyük bir yoğunlaş­
krom ve manganezde dünya 2.si, molibden ve
ma olduğu gözlenmektedir. Petrol ve doğal gazı,
fosfatta dünya 4.sü olması bu konuda önemli bir
başta altın olmak üzere kıymetli metallerin çıka­
ip ucu verebilir. Aynı şekilde dünyanın en yüksek
rılması alanında gerçekleşen yatırımlar izlemek­
kaliteli altını da (%99.99) Özbekistan'da üretil­
tedir. Bu konuda göze çarpan ülkelerin başında,
mektedir. Bu ülke yılda 250 ton altın üretimi ile
kendisine yönelen yabancı sermayenin çok büyük
G. Afrika'dan sonra dünyada 2. sırayı almaktadır
bir kısmının bu alanda odaklandığı Kırgızistan,
(DPT, 1993).
Özbekistan ve Kazakistan gelmektedir.
Bu ülkelerde enerji mallarının çok önemli bir Türk cumhuriyetlerinin ihracatında metal,
potansiyele sahip olduğu konusunda her- kes hammadde ve petro-kimya ürünlerinin önemi bü­
hemfikir gibidir. Daha Sovyetler Birliği dağılma­ yüktür. Bu ürünlerin ticaretinde Bağımsız Devlet­
dan bu ülkeler SSCB için büyük miktarlarda ener­ ler Topluluğu (BDT) ülkelerinin ağırlıklı yeri ha­
ji malları üretiyorlardı. Örneğin 1991 yılında len devam etmektedir. Enerji ve madencilik sek­
Azerbaycan'da 11.7, Kazakistan'da 26, Özbekis­ törlerinde üretilen bu ürünlerin, Kazakistan'ın ih­
tan'da 2.8 ve Türkmenistan'da 5.4 milyon ton racatının %79' unu, Özbekistan'ın ihracatının
petrol üretilmiştir (Raşit, 1996; TİKA, 1996). %23'ünü, Kırgızistan'ın ihracatının ise %35'ini
Türkiye'nin 1997'de sadece 3.4 milyon ton oluşturması bu sektörlerin ülke ekonomileri için
ham petrol üretimi dikkate alınırsa bu rakamlar vazgeçilemez önemini açıkça ifade etmektedir.
bilig-ll/Güz'99
4
Bu konuda çekilen sıkıntıların en önemlisi, bu YABANCI YATIRIMLARIN
zengin rezervlerin işletilmesi amacıyla yabancı ÜLKELERE GÖRE DAĞILIMI
ortak ve finansman temininin yanında, bu kay­
nakların dünya pazarlarına ulaştırılması için ge­
Türk Cumhuriyetleri'nde gerçekleştirilen ya­
rekli petrol ve doğal gaz boru hatlarının henüz
bancı yatırımların ülkelerarası dağılımında göze
mevcut olmayışıdır. Bu konuda başından beri en
çarpan ilk husus, Batılı firmaların bu yatırımlarda
önemli engellerden birisi Rusya olmuştur. Rusya,
ilk sıralarda bulunmasıdır. ABD ve AB Ülkeleri,
büyük kısmı kendi denetiminde olan eski boru
uluslararası firmalar aracılığıyla bölgedeki yoğun
hatlarından petrol ve doğal gaz kaynaklarının akı­
sermaye ve teknoloji gerektiren yatırım alanla­
tılmasını istemekte, bu ülkelerse artık Rusya ile
rında faaliyet göstermektedirler. ABD ve Avrupa­
sıkı bir işbirliğinin, ekonomik bağımsızlığın ka­
lı petrol şirketleri; özellikle Hazar petrolleri ile il­
zanılmasında çok önemli olan bu maddelerin ge­
gili üretim paylaşımı anlaşmalarında öncü ko­
leceğini tehdit ettiğini düşünmektedirler. Bu ko­
numdadırlar. Yine Kanada, ABD ve bazı AB ül­
nuda Azerbaycan ve Gürcistan'ın yaşadığı acı
kelerine mensup şirketler de, bölge ülkeleri için
tecrübelerin ortada olması, bu ülkeleri oldukça
temkinli olmaya itmektedir. Gerçekten rezervler, gelecek vadeden bir sektör olan altın üretiminde
Rusya, ABD, ingiltere, Fransa ve Japonya başta büyük yatırımlara imza atmaktadırlar.
olmak üzere tüm dünya ülkelerinin ilgisini çeke­
Ekonomik alt yapının modernizasyonu veya
cek potansiyeldedir.
yeniden inşası konusunda, uzun yıllardan beri
uluslararası piyasalarda uzmanlaşmış Türk şirket­
Petrol ve madencilik sektörünü, eski sanayi
leri önemli faaliyetler göstermektedir. 1991'den
tesislerinin modernizasyonu ve yeni yatırımların
sonra Azerbaycan ve Orta Asya'ya yönelik güçlü
önünün açılmasına yardımcı olacak alt yapı tesis­
bir Türk müteşebbis akımı gerçekleşmiştir. Bu gi­
lerinin inşa edilmesi konusundaki yatırımlar izle­
rişimcilerin, söz konusu ülkelerde yaptıkları işler
mektedir. Havaalanlarının, büyük otellerin, rafi­
ise, üretim bazında küçük ve orta çapta işler ol­
nerilerin (Türkmenistan'da), kamu binalarının in­
muş, inşaat, haberleşme gibi alt yapı işlerinde ise
şası veya modernizasyonu bu kapsamda ele alına­
önemli çapta faaliyetler üstlenilmiştir. Türkiye
bilir.
kökenli yaklaşık 400 şirket 3.4 milyar dolar değe­
Bunu izleyen sektör ise (yatırım potansiyeli
rinde iş üstlenmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Devlet
açısından), dönüşüm sürecinde büyük sorunlar
Petrol Şirketleri TPAO ile BOTAŞ, bölgede pet­
yaşanan temel tüketim malları sanayiidir. Gıda ve
rol ve doğal gaz arama ve yeni boru hatlarının in­
tekstil sanayiindeki yatırımlar, halkın birinci de­
şa edilmesi için çalışmalar yapmaktadır (Turkish
receden ihtiyaçlarının karşılanması açısından
Daily News, 30 Aralık 1994).
önemlidir.
Ayrıca israil gibi tarımsal teknikler konusun­ Türk şirketlerinin bu alandaki etkinliğini be­
da gelişmiş ülkelerden yönelen tarımsal yatırım­ lirleyen önemli bir faktör olarak, maliyet avantajı
lar sayılabilir. Verimlilik artışı için yeni üretim ve çeşitli ödeme şekillerine açık olmaları gösteri­
tekniklerinin geliştirilmesi, seracılık faaliyetleri­ lebilir. Türk firmaları Ekim 1997'ye kadar bu ül­
nin yaygınlaşması, depolama ve tarımsal ürünle­ kelerde bu kapsamda değeri 2.5 milyar dolarlık
rin pazarlaması açısından söz konusu yatırımlar projelere imza atmışlar ve bunların yarıdan fazla­
oldukça büyük önem arz etmektedir. Çünkü ilgili sını tamamlamışlardır (Çarıkçı, 1998; Türk Müte­
ekonomilerin hâlâ önemli bir kısmı tarıma dayalı­ ahhitler Birliği (TMB) ve Uluslararası Müteah­
dır (SPOC, 1998). hitler Birliği (UMB) Verileri, Haziran 1998'den).
bilig-ll/Güz'99
5
1999 Haziranına kadar ise, Türkiye kökenli müte­ atfettikleri Türkiye ile işbirliğine önem vermekte­
ahhitlerin üstlendiği işlerin tutarı 3 milyar doları dir. Türkiye'nin bu ülkelere kıyasla kalkınmışlığı,
aşmış ve bu projelerin yaklaşık üçte ikisi tamam­ Avrupa ülkeleri nazarındaki önemini arttıran bir
lanmıştır (Çarıkçı, Eylül 1999; TMB/UMB Veri­ diğer unsurdur. Ayrıca Batı sermayesi ve teknolo­
leri, Eylül 1999'dan).Türk şirketlerinin, ayrıca gı­ jisinin Türkiye üzerinden söz konusu ülkelere ak­
da, tekstil gibi temel tüketim sanayii, dayanıklı ması da inkâr edilemeyecek bir olgudur. Bölgede
tüketim malları sanayii ve bir kısım küçük ve or­ Türklerin girişimci zekası, Chase Manhattan
ta ölçekli işletme potansiyeli gerektiren sanayi Bank, Coca Cola Co., Caterpillar Inc., Siemens
dallarında da önemli bir etkinlik derecesine sahip AG gibi çok uluslu şirketleri, İstanbul'u Kafkas­
olduğu söylenebilir. Son yıllarda, Türkiye'den ya ve Orta Asya'daki işletmeleri için bir sıçrama
büyük sanayi guruplarının da bu yatırım kervanı­ tahtası olarak seçmeye ikna etmiştir. Coca Cola
na, otomotiv ve beyaz eşya sektörlerinde katılım Co.'ya bağlı Greater Europa Group'un başkanı E.
göstermesi, bölgenin halen yatırım alanı olarak Neville Isdell'in, "Türkiye oldukça güçlü bir mer­
cazibesini devam ettirmesinin bir göstergesi sayı­ kez. Pazara istanbul rotası üzerinden gitmekten
labilir. Türkiye Cumhuriyeti, Türk Eximbank ara­ gayet memnunuz. Çok mantıklı bir seçimdi "şek­
cılığıyla bu ülkelere mal ve proje kapsamında lindeki sözleri bunu doğrulamaktadır (Araş ve
Haziran 1999'a kadar toplam 1.1 milyar dolarlık Dikkaya, 1996, The Wall Street Journal, 17 Hazi­
finansman desteğinde bulunmuştur (Çarıkçı, ran 1996'dan). Kısaca, Avrupa Birliği'nin Türk
Temmuz-Ağustos 1999). cumhuriyetleriyle ilgili stratejilerinde Türkiye'yi
Eximbank'ın sağladığı proje kredileri başlıca ihmal edemeyeceği gözlenmektedir.
üç alanda yoğunlaşmaktadır. Bunlardan ilki tu- D-7'nin önemli devlerinden birisi olan Japon­
rizm-müteahhitlik gibi hizmetler alanında ortaya ya, ilk birkaç yılda bölgeye fazla ilgi gösterme­
çıkmaktadır. Bu çerçevede otel ve ticaret merkez­ mesine rağmen, daha sonra gerek kredi verme ve
leri inşa edilmesi, havaalanları restorasyonu, ha­ gerekse şirketleri aracılığıyla önemli yatırım ve
berleşme sistemleri kurulması gibi faaliyetler gö­ ortak yatırım alanları oluşturmaya çalışmaktadır.
ze çarpmaktadır, ikinci alan, tüketim malları üre­ Japonya da bu ülkelerde gerçekleştirmek istediği
timinde kendini göstermekte ve gıda, giyim ve yatırımlar için Türkiye'yi dikkate değer bulmakta
elektrikli ev aletleri imalat sanayilerinde yatırım­ ve aracı olarak kullanmak istemektedir. Bu bağ­
lar yapılmaktadır. Sınaî yatırımlar ise son temel lamda Kazakistan'da yılda üç milyon ton petrol
finansman alanını oluşturmakta olup bu fonlar arıtacak bir rafinerinin inşasından, Türkmenistan-
Türkmenistan'da Türkmenbaşı Rafinerisinin mo­ Çin-Japonya doğal gaz boru hattına varıncaya ka­
dernizasyonunda, Özbekistan'da yün entegre te­ dar dev sayılabilecek projelere imza atmıştır. Ba­
sisleri ve kamyon-kamyonet üretim tesisi inşasın­ zı projelerde Türk firmaları ile ortak yatırımlara
da kullanılmıştır (Devlet Bakanlık, 1998). da imza atılmıştır. Bu konuda etkin olan bir diğer
Türkiye ile bu Cumhuriyetler arasında dil, din, Uzak Doğu ülkesi ise G. Kore olmuştur.
ırk, kültür gibi sayısız ortak noktanın bulunması, Rusya, eski büyük ortak ve bölgede halen hak
bu ülkelerdeki yabancı yatırımlar içinde Türk şir­ iddia eden bir güç olarak yabancı yatırımlar açısın­
ketlerinin etkinliğini artıran önemli bir faktördür. dan petrol ve doğal gaz gibi bir-iki alan dışında et­
Türkiye'nin Avrupa Birliği ile başlattığı Gümrük kin görünmemektedir. Çünkü, bu ülkedeki reel
Birliği süreci de göz önünde bulundurulursa Avru­ sektör, hem finansal açıdan zor günler yaşamakta,
pa Birliği Ülkeleri, bu Cumhuriyetlerin önemli rol hem de Türk Cumhuriyetleri'nin yaşadığı sorun-
bilig-ll/Güz'99
6
ların benzerlerini yaşamaktadır. Ayrıca, Türk Tablo 2. CIPCO Konsorsiyumu
Cumhuriyetlerini bu ülke ile yeniden sıkı bir eko­ P. Şirketi Ülke Oran(%)
nomik işbirliğine girmekten alıkoyan güncel prob­ LUKAGtP Rüs/ltalvan 45.0
lemler ortaya çıkmaya başlamıştır (Pannier - Rut- PENNZOIL ABD 30.0
LUKOİL Rusva 12.5
land, 1996). Bu ülke, Lukoil, Gazprom gibi büyük
SOCAR Azerbaycan 7.5
petrol ve doğal gaz devleriyle gerek Hazar'dan el­ AGtP it aha 5.0
de edilecek petrol üzerinde, gerekse Türkmenistan
Kaynak: USA - ACC, (1997).
doğal gazı üzerinde etkin olmak istemektedir.
Yukarıda sayılan bu ülkeler ve etkinlik alanla­
rı her bir ülke bazında aşağıda ayrıntılı olarak ele
alınacağı için bu konuda daha fazla açıklama ya­
Tablo 3. ŞAHDENÎZ Konsorsiyumu
pılmayacaktır. Alfabetik sıraya göre ele alınacak
ilk ülke Azerbaycan'dır. P. Şirketi tlike Oranla
BP İngiltere 25.5
STATOIL Norveç 25.5
AZERBAYCAN LUKOİL Rusva 10.0
ELF Fransa 10.0
Uluslararası Petrol Konsorsiyumları
O.I.EC. Iran 10.0
SOCAR Azerbaycan 10.0
Ülkenin bilinen toplam rezervleri 3.5 milyar TPAO Türkiye 9.0
Kaynak: USA - ACC, (1997).
ton ham petrol ve 600 milyar metreküp gaz olarak
tespit edilmiştir (USA - ACC, 1997). Bu konuda
petrol üretimi ile ilgili olarak imzalamış olduğu
önemli projeler vardır. Potansiyel üretim fiili hale
geldikten sonra 2000 yılında bu ülkenin petrol
üretiminin 25.6 milyon tona 2005 yılında ise 45.2 Tablo 4. EŞREFİ/DAN ULDUZU Konsorsiyumu
milyon tona çıkması beklenmektedir, tç tüketimin P. Şirketi Ülke Oran(%)
AMOCO ABD 30.0
çok fazla artmayacağı gerçeği he- saba katıldığın­
UNOCAL ABD 25.5
da, bu üretimin 20.8 ile 39.7 milyon tonunun ihraç
ITOCHU Japonya 20.0
edileceği ifade edilebilir (TİKA, 1996). SOCAR Azerbaycan 20.0
DELTA NIMIR S. Arabistan 4.5
Kaynak: USA - ACC, (1997).
Tablo 1. AIOC Konsorsiyumu
P. Şirketi Ülke Oran(%)
AMOCO ABD 17.01
BP ingiltere 17.13
DELTA NIMIR S. Arabistan 1.68
EXXON ABD 8.00
Tablo 5. LENKERAN-TAUŞ DENİZt
ITOCHU Japonya 3.90
LUKOİL Rusya 10.00 P. Şirketi Ülke. Oran(%)
PENNZOIL ABD 4.82 ELF Fransa 40
RAMCO ingiltere 2.08 TOTAL Fransa 10
SOCAR Azerbaycan 10.00 DEMESfEX Almanya 10
STATOIL Norveç 8.56 OEC İran 10
TPAO Türkiye 6.75 PETROFINA Belçika 5
UNOCAL ABD 10.00 SOCAR Azerbaycan 25
Kaynak: USA - ACC, (1997). Kaynak: IGEME, (1998).
bilig-ll/Güz'99
7
Tablo 6. Yalama Anlaşması Uluslar arası Petrol Konsorsiyumu (AIOC) olarak
tike Oran (%) isimlendirilen Batılı petrol şirketleriyle 7.5 milyar
LUKOIL Rusva 32.4 dolar değerinde petrol sahası geliştirme anlaşma­
ARKO 27.6
sı imzalanmıştır. Bu anlaşma iki ay sonra Azeri
SOCAR Azerbaycan 40.0
Parlamentosu tarafından da onaylanmıştır. 30 yıl­
Kaynak: IGEME, (1998).
lık üretim-paylaşımı anlaşmasının konsorsiyum
Petrol Üretimini Geliştirme Projeleri: Azer­ üyelerine 81 milyar $ kazandırması beklenmekte­
baycan'da 1997'nin başlarına kadar petrol alanın­ dir. Tablo l'e göre %39'la aslan payını ABD, ar­
da 5 konsorsiyumla anlaşma sağlanmıştır. Bu dından %19'la ingiltere, onları % 10'hık paylarla
konsorsiyumlar ve bunlarda yer alan uluslar arası Rusya ve Azerbaycan petrol şirketleri almaktadır.
firmalar ile elde ettikleri oranlar aşağıdaki tablo­ Türkiye'nin bu anlaşmada ilk başta %1.75 olarak
larda görülmektedir. Bunlar arasında AIOC Kon- öngörülen payının %6.75'e yükseltilmesi büyük
bir başarı olarak görülmektedir. Bu anlaşmanın
Tablo 7. Nahçıvan Anlaşması sonucu olarak dünya pazarlarına arz edilen ilk
Firma Ülke Oran(%) üretim Kasım 1997'de gerçekleşmiştir.
EXXON ABD 50
SOCAR Azerbaycan 50
Kaynak: IGEME, (1998). CIPCO: Aralık 1995'te Karabağ kıyı ötesi
yataklarında 1.7 milyar $ değerinde keşif ve ge­
sorsiyumu çerçevesinde Eylül 1994'te imzalanan
liştirme anlaşması imzalanmıştır. Bu projede de
anlaşma, asrın petrol anlaşması ve bu konuda ya­
aslan payını ABD, italya ve Rusya almaktadır.
pılmış en çaplı organizasyondur.
Bu anlaşma Karabağ Anlaşması olarak ta bilin­
mekte ve Ekim 1996' da Azerbaycan Millî Mec­
Tablo 8. Abşeron Anlaşması lisi'ne e onaylanmıştır. Projenin ilgilendiği toplam
rezervler 100 milyon ton petrol ve 30 milyar m3
T ilke Oran <%)
CHEVRON ABD 30 doğal gaz olarak tahmin edilmektedir.
TOTAL Fransa 20
SOCAR Azerbaycan 50
Kaynak: IGEME, (1998). ŞAHDENİZ: Tahminen 200 milyon ton pet­
rol içeren ve 4 milyar $ değerindeki ve tahminen
100 milyon ton sıkışmış, 400 milyar metreküp
AIOC: Amoco ve BP önderliğindeki Batılı
doğal gaz içeren Şahdeniz petrol yataklarındaki
firmalarla (konsorsiyum) SOCAR arasında Çıralı,
üretimle ilgili olarak 7 ülke arasında anlaşma sağ­
Azeri ve Güneşli kıyı ötesi yataklarının işletilme­
lanmıştır, iranlılar AIOC anlaşmasında yer al­
si konusunda 1997 erken üretim, 4 yıl sonra da
mazken Şahdeniz projesinde de ABD'li şirketler
tam üretim için anlaşma yapılmıştır. Eylül
bulunmamaktadır. Azeri hükümetine 37 milyon
1992'de iki devlet petrol şirketi Azerineft ve Az-
dolar güvence bedeli ödenmiş olup, kalan 23.8
neftkimya Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SO­
milyon dolar yakında ödenecektir. Şahdenizden
CAR) adı alünda birleşmiştir. 20 Eylül 1994'te
tam ölçekli doğal gaz çıkarılmasına 2004 yılında
Tablo 9. Oğuz Anlaşması başlanması planlanmaktadır.
Tİlkft Oran <%)
MOBIL ABD 50
EŞREFİ/DAN ULDUZU: Abşeron yarıma­
SOCAR Azerbaycan 50
dasının doğusundaki iki üretim alanı için üretim
Kaynak: IGEME, (1998).
bilig-ll/Güz'99
8
paylaşımı anlaşması Aralık 1996'da imzalanmış­ lanarak Kasım 1997'de onaylanmıştır. 66 milyon
tır ve halen hükümetin onayını beklemektedir. ton petrol, 172 milyar m3 doğal gaz ve 12 milyon
Proje çeşitli safhalarının başarıyla tamamlanma­ ton sıkıştırılmış gaz rezervlerinin işlenmesi ile il­
sına bağlı olarak Azerbaycan hükümetine 75 mil­ gili olan anlaşmanın maliyeti 2 milyar dolar ola­
yon $ güvence bedeli sağlamaktadır. Anlaşma rak belirlenmiştir.
453 km2 alanı kaplamaktadır. Bu konsorsiyumda Abşeron anlaşması da Ağustos 1997'de imza­
as- lan payını yine ABD'nin aldığı 4 ülkeden beş
lanarak Kasım 1997'de onaylanmıştır. Operatör­
şirket ortaktırlar. Baku'nun 50 km. güneyindeki
lüğünü CHEVRON'un yaptığı bu anlaşmaya gö­
Umid gaz yataklarını geliştirme planları da var­
re 209 milyon ton petrol, 385 milyar m3 doğal
dır. ABD Şirketleri AMOCO ve UNOCAL'ün
gaz ve 27 milyon ton sıkıştırılmış gaz üretilecek­
öncülüğünde oluşan konsorsiyum, Azerbaycan'ın
tir. Bu projenin de yatırım maliyeti 2 milyar dolar
keşfedilmemiş kıyı ötesi petrol yataklarından olan
olarak tespit edilmiştir.
Dan Ulduzu ve Eşrefi'den yüzde 55'lik pay elde
Bu anlaşma da daha önce geçen iki anlaşma
etmişlerdir. Yatakların tahmini rezervleri en az
ile yaklaşık aynı tarihlerde imzalanmış, 70 mil­
100-120 milyon ton olarak tahmin edilmektedir
yon ton petrol, 53 milyar m3 doğal gaz, 3 milyon
(PIA, 13 Eylül 1996).
ton da sıkıştırılmış gazın üretimi konusunda an­
laşma sağlanmıştır. Anlaşmanın maliyeti yine 2
LENKERAN-TALIŞ DENİZİ: Beşinci bir
milyar dolardır.
üretim-paylaşımı anlaşması da Fransız Elf (%65),
Genel hatları çizilmiş ve şartlarda anlaşma
Total (%10) ve SOCAR (%25) arasında Lenke-
sağlanmış bu projelerden başka henüz müzakere
ran-Talış kıyı ötesi yatakları ile ilgili olarak Ocak
aşamasında bulunan iki proje daha Azerbaycan
1997'de imzalanmıştır. Bu şirketler daha sonra
petrol ve gaz yatakları ile ilgili olarak belirtilebi­
kendileriyle işbirliği yapacak şirketler aramışlar
lir. Bunların birincisi, SOCAR (Azerbaycan,
ve Alman, İran ve Belçika'lı petrol şirketleriyle
%50), AĞIP (italya, %25), MITSUI (Japonya,
anlaşmışlardır. Milli meclis bu anlaşmayı Haziran
1997'de imzalamıştır. Bu anlaşmanın içerdiği re­ %15) şirketlerinin katıldığı ve tahsis edilmeyen
zervler ise 50 milyon ton petrol olup yatırım ma­ %10'luk bir hissenin bulunduğu Kürdaşı anlaş­
liyeti 2 milyar dolar olarak belirlenmiştir (ÎGE- masıdır. Projenin operatörlüğünü AĞIP'in yap­
ME, 1998). makta ve 50-100 milyon ton petrolün üretilmesi
için çalışılmakta olan bu projenin maliyeti olarak
Azerbaycan'da, bunların yanında 1997 yılın­
şimdilik 1.5 milyar dolar belirlenmiştir. Diğer
da imzalanmış olan başka petrol ve doğal gaz üre­
proje ise niyet protokolü aşamasında olan inam
tim anlaşmaları da vardır. Bunlar; Yalama, Nah-
projesidir. Buna göre ise 120-150 milyon ton pet­
çivan, Abşeron, Oğuz, Kürdaşı ve inam anlaşma­
rolün çıkarılması planlanmakta ve 2 milyar dolar
larıdır. Bunlar hak- kındaki kısa bilgiler aşağıda
proje maliyeti hesap edilmektedir.
belirtilmiştir.
Bu anlaşma Temmuz 1997'de imzalanarak Buna göre 1997 sonu itibarıyla imzalanan an­
Kasım 1997'de onaylanmıştır. Lukoil'in opera­ laşmalarla ilgili petrol sahalarında 1 milyar 200
törlüğünde 50 milyon ton petrol çıkarılmasını içe­ milyon ton petrol, 1 milyar 300 milyar m3 doğal
ren anlaşmanın yatırım maliyeti 1.5 milyar dolar gaz ve 88 milyon ton sıkıştırılmış gaz rezervi ol­
olarak belirtilmiştir. duğu tahmin edilmektedir.
Nahcivan Anlaşması Ağustos 1997'de imza­ Azerbaycan'ın büyük potansiyele sahip yer al-
bilig-ll/Güz'99
9
ti kaynakları ile ilgili olarak yabancı ya tırımcılar- boru hatlarının inşa edilmesi Hazar Petrollerini
la yapılan anlaşmalara ilâve olarak petrol dışı ba­ dünya piyasalarına taşıyacaktır. SOCAR, yatırım­
zı madenler gösterilebilir. Onlar da altın, gümüş ları çok iyi karşılamakta ve girişimlere üretimden
ve bakır yataklarıdır. Bu- nunla ilgili olarak çok teknik hizmet vermektedir. AIOC şirketlerin
Ağustos 1997' de Amerikan R.V. Investment'la hissedarları tarafından çalıştırılmakta ve yerli
25 yıllık anlaşma im zalanmışür. Azergızıl firma- Azerileri istihdam etmektedir. AIOC un anlaşma
sının%51, ABD firmasının %49 hisseye sahip ol­ şartları şunlardır:
duğu anlaşma çerçevesinde 400 ton altın, 2500 / Maliyeti 200 milyon dolar olarak tahmin edi­
ton gü- müş, 1500 ton da bakır çıkarılacaktır. len yaklaşık 30 ay süreli bir Zorunlu Çalışma
Ame rikan firmasının 500 milyon dolar sermaye Programı.
koyduğu yatırıma göre Gedebey, Ordubat, Ka-
/ Maliyeti yaklaşık 400-600 milyon dolar olan
sımbulak altın yatakları işlenecektir.
ve günlük 80-100 bin varillik Erken Üretim.
Petrol ve Doğal Gaz Üretiminin Şimdiki / Günlük 700 bin varil üretimin gerçekleştirile­
Durumu ve Geleceği: Azerbaycan önemli ölçüde ceği üç aşamalı maksimum üretimi amaçlayan
enerji kaynaklarına sahiptir. Enerji kaynaklarının Tam Rezerv Gelişimi.
miktarı henüz tamamen bilinmemektedir. Tespit
Toplam yatırım miktarının 8 milyar dolar ola­
edilmiş rezervler 3 milyar varildir. Mevcut üretim
cağı 1997' de 80 bin varillik günlük üretimin sağ­
günlük yaklaşık 200 bin varil civarındadır. Ulaşı­
lanacağı Şirag yataklarından 21. yy .in ilk yılların­
labilir rezervler 1 milyar ton petrol ve gaz rezerv-
da günlük 700 bin varillik bir üretime ulaşılması
hedeflenmektedir. Yabancı yatırımcıların altyapı
Tablo 10. Azerbaycan Petrol Üretim Tahminleri teçhizat ve hizmet arzına iştirak etmeleri için daha
(1998, 1999; milyon ton)
çok fırsatlar olacaktır. Her şeyden önce ithal
1998 1999
edilen teçhizata yönelik yatırımlar imal edilebile­
Devlet Petrol Şirketi 9.0 8.5
(SOCAR) cektir. Teçhizatın üretilmesinde Azerbaycan'ın
Uluslararası Anlaşmalar 1.1 3.5
(AIOC) uzmanlaşmasıyla beraber özellikle lokal olarak in­
Toplam Üretim 10.1 12.0 şa edilmiş petrol platformları için kullanılan ceket­
Kaynak: SOCAR, (1998). ler başta olmak üzere yatırımların %30-45'i yerli
girişimcilere kayabilecektir. Emek ve kıyı ötesi
leri 500 milyar m3 olarak tahmin edilmiştir. îki
hizmetlerin pek çoğu da yerel olarak karşılanabi­
önemli rafineri olan Azneftyağ ve Yeni Baku ra­
lecektir. Kıyı ötesi yatakların gelişimi, petrol, gaz
finerileri mevcut iç üretimi yaklaşık 2 katına çı­
ve yapı sanayileri için büyük fırsatlar sunmakta­
karma kapasitesine sahiptir. Bunun için Kazakis­
dır. Azerbaycan'ın ihracatının çoğu, Baku yakın­
tan'dan küçük miktarda ham petrol rafine edil­
larındaki yıllık 20 milyon tonluk işleme kapasite­
mek için ithal edilmektedir. Günde 35 ton LPG şi-
sine sahip iki büyük rafineride işlenen petrol ürün­
şeleyebilen bir Azeri-Türk ortak yatırımı gerçek­
lerinden oluşmuştur. Ürünler; yağ, uçak yakıtı,
leştirilmiştir. Dünyanın en büyük petrol şirketle­
benzin ve sıvılaştırılmış petrol gazından oluşmak­
ri SOCAR'ın belirleyeceği şartlarda kıyı ötesi ya­
tadır. Kıyı ötesi petrol ham olarak ihraç edilse de
taklarla ilgilenmektedir. AIOC un yatırımları pet­
yeniden yapılanma gereklidir. Endüstri için temel
rol sektöründe yabancı yatırımcılara önderlik et­
yakıt olan, evlerde kullanılan doğal gaz, büyük
mektedir. Petrol yatırımları tarafından teşvik edi­
oranda Türkmenistan'dan ithal edilmektedir. Yeni
len en büyük saik, şimdilerde gerçekleşiyor ve
petrol yataklarından gaz üretilmesi mevcut
bilig-ll/Güz'99
10
olan gaz yataklarındaki üretim daralmasını den­ munda da %9'luk paya sahip bulunmaktadır.
geleyebilecektir. Yatırım bölgeleri, boru hatları­ Türkiye, Azerbaycan ekonomisinin yeniden
nın ve depolanma ağlarının rehabilitasyonunu ve yapılanmasını bağımsızlığın ilk yıllarından beri
yeniden yapılanmasını gerekli kılmaktadır.
desteklemiştir. Bu çerçevede 1993' te TürkExim-
Türkiye ile İlişkiler: Petrol dışı sermaye giri­ bank, Uluslararası Azerbaycan bankası ile 50 mil­
şi açısından Türk sermayesi ilk sırada yer almak­ yon doları ihracatta kullanılacak, kalanı yatırım
tadır. Ülkeye 1997' de 780 milyon doları petrol projelerinde değerlendirilmek üzere 250 milyon
sektöründe olmak üzere 1.223 milyar dolar ya­ dolarlık kredi anlaşması yapmıştır (Turkish Pro-
bancı sermaye girişi olmuştur. Yabancı sermaye­
be, 27 Nisan 1993).
nin sektörsel dağılımı ise, inşaat (104.2 milyon
Ziraat Bankası'nın bu ülkede gösterdiği faali­
$), sanayi (91.6 milyon $), hizmetler ve ticaret
yetlere Bayraktar Holding'in, 1 milyon 250 bin
(74 milyon $), ulaştırma ve haberleşme (21.2 mil­
dolar sermayeli Bakobank'ın hisselerinin üçte bi­
yon $) ve diğer alanlardadır. Toplam yabancı ser­
rini satın alması ile devam edilmiştir (Sabah, 12
maye içinde Türkiye, 129.6 milyon dolarla ilk
Temmuz 1995). inşaat, gıda, yayıncılık gibi pek
sırada, ABD 97.5 milyon dolarla ikinci, ingiltere
çok alanda bu ülkede önemli yatırımlar gerçekleş­
47.2 milyon dolarla üçüncü durumdadır.
tiren bu yatırım gurubu daha sonra 1 milyon dolar
Azerbaycan'da faaliyet gösteren Türk firma­
sermayeli Bakobank'ın kurulması için faaliyete
larının 1996'ya kadar Azerbaycan'da yürütmekte
geçmiştir (Zaman, 1 Şubat 1996). Aynı şekilde
olduğu faaliyetlerin toplamı ise 253 milyon dola­
Baku'de 110 milyon dolar değerinde ve %70
rı bulmuştur. Planlanan işlerin toplam değerinin
Türk sermayeli inşaat faaliyetleri de bu gurup ta­
de 1 milyar dolara yaklaşmakta olduğu tahmin
rafından yapılmıştır (Türkiye, 12 Temmuz 1995).
edilmektedir. Yine bu zamana kadar bu ülkede 70
Türk firması faaliyet göstermekte, 22'si de tem­ Azerbaycan'da telekomünikasyon şirketleri­
silcilik bazında çalışmaktadır. Türk firmalarının nin de önemli faaliyetlerde bulunduğu bilinmek­
bu ülkedeki yatırım alanları, sanayi tesisleri inşa­ tedir. Bu alanda NETAŞ'ın gerçekleştirdiği 12
sı, sanayi yatırımları, kimya, petro-kimya, teleko­ milyon dolarlık yatırım (Zaman, 19 Temmuz
münikasyon, ulaştırma, enerji sektörleri ve pa­ 1995) dışında TELETAŞ şirketi de önemli ihale­
zarlama, fırıncılık gibi alanlarda yoğunlaşmıştır. ler üstlenmiştir. Azerbaycan Ulaştırma Bakanlığı
Bu arada Türk şir- ketlerinin konfeksiyon, inşaat ve Turkcell Ericsson şirketi arasında imzalanan
malzemeleri, mutfak eşyaları, mobilya, ayakkabı 50 milyon dolar sermayeli Azersell şirketi kurula­
ve sıhhî malzeme satışına yönelik olarak açtıkları rak faaliyete geçmiştir (Zaman, 31 Ocak 1996).
mağazalar büyük rağbet görmektedir. Bunun dışında ticaret sektöründe Koç gurubuna
Türkiye, Azerbaycan'da 1994'te imzalanan bağlı Ram Store tarafından Baku' de kurulan dev
ve Asrın Anlaşması olarak nitelendirilen petrol süper market de 1996'da faaliyete geçmiştir (Tür­
üretim paylaşımı anlaşmasında da % 6.75'lik bir kiye, 18 Şubat 1996).
paya sahiptir. 30 yıl süreyle 540 milyon ton petrol
Japonya: Japonya'nın Azerbaycan'a ilgisi,
ve 90 milyar m3 doğal gazın işletilmesini içeren
Ermenistan savaşının yaralarının sarılmaya başla­
ve 11.5 milyar dolar yatırım maliyeti bulunan bu
anlaşmada TPAO faaliyet göstermektedir. TPAO dığı 1995'li yıllarda yoğunlaşmıştır. Bu yılın son
benzer şekilde 1996'da kabul edilen ve tahminen ayında yıllık yatırım kapasitesinin 150 milyar do­
200 milyon ton petrol içeren ve 4 milyar $ değe­ lar olarak tahmin edildiği Sumitomo şirketinin
rinde yatırım maliyeti olan Şahdeniz Konsorsiyu­ BDT temsilcisi ve beraberindeki bir heyet bu ül-
bilig-ll/Güz'99