Turecka opończa, belgijska peleryna Obraz państwa bułgarskiego w twórczości satyrycznej przełomu XIX i XX wieku

262 Pages·2022·49.521 MB·Polish

by  Krzysztof Popek

TURECKA OPOKC2A,
BELGIJSKA PELERYNA
Obraz państwa bułgarskiego w twórczości
satyrycznej przełomu XIX i XX wieku
HistoriawvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
lagellonica

TURECKA OPOŃCZA.
BELGIJSKA PELERYNA

Kr zy szt o f Po pek
TURECKA OPOŃCZA.
BELGIJSKA PELERYNA
Obraz państwa bułgarskiego w twórczości
satyrycznej przełomu XIX i XX wieku
Kraków 2016
Recenzja:
dr hab. Celina Juda, prof. UJ
dr hab. Stanisław Pijaj
Redakcja i korekta: Jadwiga Marcinek
Korekta streszczeń w językach obcych: Anna Belcar (angielski),
doc. dr Maria lliewa-Iwanowa (bułgarski)
© Copyright by Uniwersytet Jagielloński
© Copyright by Towarzystwo Wydawnicze „Historia lagellonica”
© Copyright by Krzysztof Popek
Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową
Wydziału Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
Publikacja dofinansowana ze środków Towarzystwa Doktorantów Uniwersytetu
Jagiellońskiego
Publikacja dofinansowana ze środków Fundacji Studentów i Absolwentów UJ „Bratniak”
ISBN 978-83-65080-35-6
Na okładce:
Karykatura Petyra Morozowa pt. Nzyoxwwy vśwu. tsJerrqzpy,o „nEmi>JlikrajpiahHg”,f1e9d0c5,b raoAZ-Y 2X, W6p.V 5U5TSRQPONMLKJIHGFEDCBA
(23 anpHJi), s. 1.
Projekt okładki:
F.H.U. My kom
Skład i łamanie:
Studio Poligraficzne Dorota Słomińska
Kraków, tel. [phone]
Druk i oprawa:
Poligrafia Salezjańska
ul. Michała Bałuckiego 8, 30-318 Kraków, tel. [phone]
Towarzystwo Wydawnicze „Historia lagellonica”
z siedzibą w Instytucie Historii UJ
ul. Gołębia 13, 31-007 Kraków
www.iagellonica.com.pl
SPIS TREŚCIzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Wstęp ................................................................................................................................................................7
1. Bułgarskie realia. Bułgaria na przełomie XIX i XX wieku ...........................................21
1.1. Sanstefańskie sieroty, przybrane dzieci Berlina. Powstanie Księstwa
Bułgarii..................................................................................................................................................21
1.2. „Bułgarski Frankenstein”. Pierwsze lata funkcjonowania Księstwa i „reżim
pełnomocnictw” (1879-1885).................................................................................................... 23
1.3. zyRxwovku ptrsrzqepwornomtólkwji.h ZgfjeeddcnboacZzYeXniWe VzU RTuSmRQelPiąO WNMscLhKoJdInHiąG (F1E8D8C5B-A1886)............... 25
1.4. „Bułgarski Bismarck”. Reżim Stefana Stambołowa (1886-1894).................... 29
1.5. Między stabilizacją a terrorem. Rządy Konstantina Stoiłowa (1894-1899) ... 32
1.6. Rozstaje. Niestabilne rządy liberalne w latach 1899-1903 .................................... 34
1.7. „Drugi reżim stambołowistów” (1903-1908)............................................................. 36
1.8. Przed bałkańską burzą (1908-1912)............................................................................... 40
2. Bułgarska satyra polityczna i jej twórcy..................................................................................43
2.1. Satyra w okresie bułgarskiego odrodzenia narodowego.........................................43
2.2. Satyra od wyzwolenia do wybuchu I wojny światowej .........................................51
2.3. Czołowi satyrycy bułgarscy przełomu XIX i XX wieku ......................................62
2.3.1. „Szczęśliwiec” — Aleko Konstantinow ...........................................................62
2.3.2. Moralizator — Stojan Michajłowski..................................................................67
2.3.3. „Majster” — Georgi Kirkow.................................................................................71
2.3.4. „Ojciec karykatury bułgarskiej” — Aleksandyr Bożinow
i „byłgaranowcy”..................................................................................................................73
3. Państwo bułgarskie i jego instytucje w bułgarskiej satyrze przełomu
XIX i XX wieku ................................................................................................................................77
3.1. Dziecko na tronie. Monarcha ...............................................................................................77
3.2. Lokaje i tyrani. Premier oraz rząd....................................................................................97
3.3. Karnawał demokracji. Zgromadzenie Narodowe oraz wybory
parlamentarne.....................................................................................................................................111
3.4. Imperium bakszyszu. Partie polityczne.......................................................................128
3.5. „Nowa warstwa bojarska” i wybijanie zębów. Armia oraz policja.................156
3.6. „Rozbójnicy druku”. Prasa ..............................................................................................166
3.7. Gry dyplomatyczne. Polityka zagraniczna ................................................................179
6 Spis treści
Zakończenie ..........................................................................................................................................207
Summary.................................................................................................................................................213
PC31OMC...................................................................................................................................................217
Bibliografia...........................................................................................................................................223
Wykaz ilustracji .................................................................................................................................245
Indeks osobowy...................................................................................................................................247
WSTĘPzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Wiek XIX był okresem przełomowym w historii Bułgarów — doszło wtedy do
przemian, które zadecydowały o kształcie nowoczesnego społeczeństwa i kultu­
ry tego narodu bałkańskiego. Odrodzenie narodowe (1762-1878) było czasem
narodzin bułgarskiej tożsamości narodowej i walki o wyzwolenie spod władzy
Imperium Osmańskiego, uwieńczonej powstaniem państwa bułgarskiego. Uzy­
skanie własnej państwowości niewątpliwie należy uznać za sukces bułgarskiej
sprawy narodowej, jednak Bułgarzy wciąż stali przed licznymi wyzwaniami:
trudnościami związanymi z modernizacją i odcinaniem się od wielowiekowej
spuścizny panowania tureckiego, walką o zjednoczenie wszystkich ziem na
Bałkanach uznawanych za bułgarskie. W toczonych równocześnie burzliwych
dyskusjach o tych węzłowych zagadnieniach kluczową rolę odegrali bułgarscy
pisarze i twórcy, którzy często przeobrażali się w aktywnych komentatorów wy­
darzeń politycznych, nieraz polityków i działaczy społecznych. Jedni wypełniali
tę społeczną misję z powagą i patosem, inni zaś dawali wyraz swoim poglądom,
sięgając po śmiech, ironię czy satyrę.
Podstawa źródłowa
Bułgarska rzeczywistość polityczna przełomu XIX i XX wieku zaprezentowana
w dziełach twórców satyrycznych nie była do tej pory przedmiotem syntetycz­
nych analiz literaturoznawców bułgarskich czy historyków myśli politycznej.
Za kluczowe, a zarazem najbardziej charakterystyczne dla bułgarskiej satyry
poodrodzeniowej można uznać zbiór opowiadań Bzyaxj wGvauntisor q(Epaoini mralukbjioh)g AfeldekcobaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Konstantinowa1, poemat Księga narodu bułgarskiego (Kuma 3a óbJieapcKUH na­
poć) Stojana Michajłowskiego2, wybrane opowiadania i felietony Georgiego Kir-
kowa3 oraz karykatury publikowane na łamach czasopisma satyrycznego „Był-
garan” („Ewirapaii”). Te materiały stanowić będą bazę źródłową w analitycznej
’ W niniejszej pracy posługuję się tłumaczeniem Franciszka Korwina-Szymanow-
skiego, zob. A. Konstantinow, Baj Ganiu, tłum. F. Korwin-Szymanowski, Warszawa 1986.
W wybranych przypadkach odwołuję się do oryginału, zob. A. KoncTaHTHHOB, Bau Faiłbo. jjo
^u ko z ou nasad, pe^. H. Bhkob, Co(|)hh 1982, s. 9-142.
2 C. MnxaujiOBCKn, HsÓpanu meopdu, ct>ct. B. BaHOB, Co(|)ha 1976, s. 289-402.
3 r. KwpKOB, riojuimiriecKa 3OOJio zu h. Po3KO3u u (freiuiemoHU, ci>ct. W. TpannTCKW,
Co(|)mx 2005.
8
Wstęp
części niniejszej pracy. W dotychczasowych badaniach, mających znacznie węż­
szy charakter, skupiano się najczęściej na utworach Aleko Konstantina, którego
twórczość (zwłaszcza cykl Bzyaxjw Gvuatnsiroq)p dooncmzlekkjiahłgaf esidęc bdauZżeYjX lWicVzbUyT oSRprQaPcoOwNaMńL. KJaJkIHGFEDCBA
stwierdził Swetłozar Igow, jeden z najważniejszych współczesnych badaczy tego
cyklu opowiadań:
Dla bułgarskiej krytyki Baj Ganio jest tym, czym dla hiszpańskiej Don
Kichot i dla teatralnej — Hamlet. Żaden szanujący się krytyk nie może
pominąć tego węzłowego problemu. Jest to drugie co do ważności pytanie
na egzaminie dojrzałości bułgarskiej krytyki — po Botewie. O tym, jak się
interpretuje Baj Gania, można byłoby napisać historię bułgarskiej krytyki4.
W badaniach nad opowiadaniami z cyklu Baj Ganio, głównie w drugiej połowie
XX wieku, często koncentrowano się na polityczno-społecznej płaszczyźnie
utworów. Jednak odczytywanie tego dzieła w kluczu ideologii marksistowskiej
doprowadziło do daleko idących uproszczeń interpretacyjnych. Literaturo­
znawcy poruszający tę problematykę zazwyczaj opierali się na uogólnieniach
(czy wręcz stereotypowych sądach) na temat przełomu XIX i XX wieku w Buł­
garii, a nie na rzetelnych opracowaniach historycznych (o źródłach z epoki nie
wspominając). Oczywiście, można wskazać wiele wartościowych prac, opu­
blikowanych w czasach nam bliższych, które okazały się dla podjętych prze­
ze mnie badań niezwykle przydatne. Należą do nich opracowania autorstwa
wspomnianego wcześniej Swetłozara Igowa5 czy Rumena Daskałowa6, zbiór
tekstów krytycznoliterackich od końca XIX wieku do współczesności poświę­
cony twórczości Konstantinowa pod redakcją Panko Anczewa7 * czy tom zbio­
rowy Fenomen Baj Gania w bułgarskiej kulturze folklorystycznej i literackiej
od pierwszej połowy XX wieku1. Zainspirowały mnie one do próby rozszerzenia
tych badań o kolejnych, kluczowych dla tego okresu twórców satyrycznych,
4 C. WroB, E-bJieapcKama jiumepamypa XX eeK — om Ajicko KoHcmaiimunoe do
Amauac JJanuee, Co(j)na 2000, http://www.slovo.bg/showwork.php37AulD=295&WorkiD=
11482&Level=3 (3.04.2015).
5 Idem, klcmopiiR Ha ówizapcKama Jiumepamypa 1878-1944, Co([)hh 1990, s. 104-115;
idem, Hcmopim Ha óbsizapcKa jiumepamypa, Co(|)wi 2002, s. 390-399; idem, KoH(j)JiuKm na
uHmepnpemaijuume: Bau Fanio, HapdaĄon u BopusieuKama, „JlHTepaTypeH <|)opyM”, 2001,
6p. 3 (444), www.slovo.bg/old/litforum/103/sigov.htm (14.10.2014); idem, Mosim „poMau"
c 6au Famo, „LiterNet”, 2008, 6p. 9 (106), www.litemet.bg/publish/sigov/baj_ganjo.htm
(13.10.2014).
6 P. /(acKanoB, Meotcdy Hsmora u 3anada. B-bJizapcKii Kyjimypiiu diuiCMu, Co^na 1998,
s. 119-196; R. Daskalov, Modern Bułgar ian Society and Culture through the Mirror of Ba i
Ganio, „Slavic Review”, 2001, vol. 60, no. 3, s. 530-549.
7 Cmpanuyu 3a Ajicko KoncmaurnuHoe: Teopuecmeomo na nucamejin e 6-bJizapcKama
jiumepamypna KpumuKa, clct. n. Ahhcb, Bapna 1991.
• (PenoMen-bm Bau r'aubo a 6-bJizapcKama (pojuuiopua u jiumepamypua Kyjimypa om
n-bpeama nojioeuua na XXeeK, ct>ct. M. Kuposa, K. Wop^anoBa, H. flanyqweB, Coc|)ws 2013,
www.litemet.bg/ebook/fenomenyt-baj-ganjo/content.htm (3.04.2015).