Table Of Content1
Academiejaar 2013 – 2014
‘A manuscript of magnificent execution’
Onderzoek naar de context en iconografie achter de miniaturen van de Trinity
Apocalyps, Cambridge, Trinity College Library, MS. R.16.2.
Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte,
Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen,
voor het verkrijgen van de graad van Master,
door (Eva Lauwers 01002633).
Promotor: prof. dr. Koenraad Jonckheere
2
Inhoud
Inleiding
………………………………………………………………………………………………………….…………..6
Deel 1: Apocalypsus depictus
. Context rond de populariteit van de
geïllustreerde apocalypses in dertiende eeuws Engeland……………………………………………..7
1. 1215 als keerpunt ................................................................................................................ 8
1.1. Veranderende lekenspiritualiteit: de private devotie ................................................. 8
1.2. Het antwoord van de Kerk: het vierde Concilie van Lateranen (1215) ....................... 9
1.2.1. Focus op de leken: het Vita Apostolica en het aangepaste discours ................... 9
1.2.2. Focus op de Kerk: de pastorale hernieuwingsbeweging .................................... 10
1.2.2.1. Lingua Vulgari…………………………………………………………………………………………..10
1.2.2.2. Visuele stimuli tot devotie………………………………………………………………….……11
1.3. Agenten van het geloof: de nieuwe bedelordes ....................................................... 13
1.3.1. Franciscanen en dominicanen ............................................................................ 13
1.3.1.1. Dertiende eeuwse apostelen: de franciscanen en de Apocalyps……………….14
1.3.1.2. De ambivalente christelijke relatie met het Joodse volk: gehaat maar
noodzakelijk…………………………………………………………………………………………………………….16
1.3.2. Joachimisme ....................................................................................................... 19
1.3.2.1. Joachim van Fiore en zijn voorspelling van de eindtijd: Expositio in
Apocalypsim………………………………………………………………………….…………………………………19
1.3.2.2. Controversen rond het 'Eeuwige Evangelie'……………………………………………..20
2. Patronage: de geïllustreerde apocalyps als aristocratisch prentenboek .......................... 22
2.1. Statussymbool uit perkament ................................................................................... 23
2.2. Het christelijke ideaal ................................................................................................ 25
2.2.1. Spirituele ambitie ............................................................................................... 25
2.2.2. Interne peregrinatio ........................................................................................... 26
2.3. Helden en heiligen: belang van het narratief ............................................................ 27
2.4. Ladies and literature: adellijke vrouwen als cultureel boegbeeld ............................ 29
2.4.1. Het vrouwelijke aspect van de geïllustreerde manuscripten ............................ 29
2.4.2. Patronage volgens de iconografie van de Trinity Apocalypse............................ 32
3
2.4.3. Vrouwen als culturele ambassadrices: de exotische modellen voor de Trinity
Apocalypse ......................................................................................................................... 35
2.4.3.1. Franse origine: De Bible Moralisée…………………………………………………..……….35
2.4.3.2. Castiliaanse origine: De Beatus-apocalypses…………………………………………….36
Deel 2. Trinity Apocalypse: iconografische studie
. Stijl, datering
& productieplaats………………………………………………………………………………………………………………41
3. Miniatuur en Manuscript: stilistische analyse .................................................................. 42
3.1. Trinity en de apocalypsfamilies ................................................................................. 42
3.1.1. Iconografische evolutie van de dertiende eeuwse geïllustreerde
apocalypses………………………………………….………………………………………………………………………42
3.1.2. Van prentenboek naar didactisch medium ........................................................ 44
3.2. Marvelous miniatures: het vraagstuk achter de illustraties van de Trinity Apocalypse
……………………………………………………………………………………………………………………………..45
3.2.1. Trinity en de Franse vernieuwingen ................................................................... 45
3.2.2. Vier handen, vier stijlen ..................................................................................... 46
3.2.3. Ieder zijn katern? ................................................................................................ 50
3.2.4. De tekenaar en de coloristen: artistieke haat-liefde verhouding ...................... 51
3.2.5. Kleur als mnemotechnisch middel: het achtergrondvlak .................................. 55
4. Bepalende factoren in de datering van Trinity.................................................................. 58
4.1. Breuk in het productieproces? .................................................................................. 58
4.2. De hofcultuur aan het paleis van Westminster ......................................................... 60
4.2.1. Beschikbaarheid van de exotische modellen ..................................................... 60
4.2.2. Franciscaanse invloed ........................................................................................ 60
4.3. Dertiende eeuwse wraakengelen: invasie van de Mongoolse ruiterhorden ............ 62
4.4. Trinity als iconografisch voorbeeld voor de Douce Apocalypse ................................ 65
4.5. Iconografische parallellen.......................................................................................... 66
4.6. Datering van de Trinity Apocalypse: conclusie .......................................................... 67
5. Geografische origine van de Trinity Apocalypse ............................................................... 69
4
Deel 3. Conclusie
……………………………………………………………………………………..72
Besluit
…………………………………………………………………………………………………………….78
Bibliografie
……………………………………………………………………………………….…………79
1. Bronnen ............................................................................................................................. 79
2. Internetpagina’s ................................................................................................................ 79
3. Gepubliceerde werken ...................................................................................................... 79
Catalogus
……………………………………………………………………………………………………..83
5
‘Who reads this book of imagery
Will be comforted and made ready
To understand, his wits to clear,
The beasts that are portrayed here.
And full knowing much of truth
That is now hidden, it is ruth.
To find their meaning in their kind
Look at the gloss and you will find
It is the key that will unlock
The door wich is now fully stuck.
This key is for good men to find
To make them see who now are blind.
God give us grace to have that sight
Which, to be saved, will rule us aright.
Amen.’
[Cambridge, Magdalene college, MS. 5, fol. 1v]
6
Inleiding
Dit essay handelt over de Trinity Apocalypse (428 x 308mm, Cambridge, Trinity College
Library, MS. R. 16. 2), een magnifiek dertiende eeuws geïllustreerd apocalypsmanuscript dat
reeds verschillende malen aan koningin Eleonora van de Provence werd toegeschreven.
Trinity staat apart van de andere hoog-middeleeuwse geïllustreerde handschriften, omwille
van de exceptionele opmaak van haar miniaturen. Dit essay wil op zoek gaan naar de
achtergrondfactoren die tot de opdracht van dit gedecoreerd apocalypsmanuscript hebben
geleid, en de implicaties die deze factoren hadden op de iconografie van het handschrift.
Daarnaast probeert het de stijl en opmaak van de Trinity Apocalypse te analyseren, op basis
van de relatie tussen de geschilderde miniaturen en de getekende basisschets, de
verschillende modellen die invloed hadden op de iconografie van Trinity en de relatie met
andere geïllustreerde manuscripten uit dezelfde periode. Op basis van deze analyses, en in
combinatie met de verschillende achtergrondfactoren bij het manuscript, zal dit essay
proberen de productiedatum, productieplaats en opdrachtgever te bepalen.
In mijn bachelorproef ‘De grote rode draak. Studie naar de weergave van de apocalyptische
zevenkoppige draak in de kunst uit de tweede helft van de zestiende eeuw, diens artistieke
modellen en zijn religieuze oorsprong’ ben ik reeds op zoek gegaan naar de specifieke
iconografie waarmee het Bijbelse apocalypsverhaal geïllustreerd werd. In deze masterproef
ben ik echter een andere weg ingeslagen, en heb ik mij gefocust op de elementen die het
apocalypsverhaal in de dertiende eeuw zo populair maakten, en die invloed hebben gehad
op de specifieke iconografie van de Trinity Apocalypse. Ik heb voor dit manuscript gekozen
omwille van de opmerkelijke manier waarop de miniaturen geïllustreerd werden, en omwille
van de relatie van Trinity tot de maatschappelijke en artistieke gebeurtenissen uit de
dertiende eeuw. Net zoals mijn bachelorproef zal mijn masterproef zich voor het grootste
deel baseren op literair onderzoek, daar er reeds door verschillende (kunst)historici
onderzoek werd gedaan naar de Trinity Apocalypse. Hun bevindingen spreken elkaar echter
herhaaldelijk tegen, wat meer onderzoek naar de Trinity Apocalypse noodzakelijk maakt. Dit
essay probeert dan ook geen onbetwistbare conclusies te formuleren, maar wil een aantal
van hun bevindingen verder uitwerken, tegenover elkaar plaatsen, aanvullen, en
confronteren met achtergrondinformatie. Naast literair onderzoek is dit essay echter ook
gebaseerd op iconografisch onderzoek, door de afbeeldingen uit de verschillende vermeldde
manuscripten in detail met elkaar te vergelijken. In deze masterproef wil ik met andere
woorden een analyse van de afbeeldingen in de Trinity Apocalypse aanbieden, en hun relatie
tot de maatschappelijke, sociale, economische en spirituele situatie van de dertiende eeuw
karakteriseren.
7
Deel 1
Apocalypsus depictus
Context rond de populariteit van
de geï llustreerde apocalypses in
dertiende eeuws Engeland
8
1. 1215 als keerpunt
Engeland kende in de 13de eeuw plots een fel stijgende productie van geïllustreerde
apocalypsmanuscripten.1 Niet alleen het Boek der Openbaring kende een hernieuwde
populariteit, ook de vormgeving van de luxehandschriften werd radicaal aangepast aan de
vernieuwde smaak van het publiek. Het publiek voor deze geïllustreerde Bijbelboeken
bestond niet meer exclusief uit clerici, maar telde steeds meer leken die, onder invloed van
de vernieuwingen na het vierde Concilie van Lateranen uit 1215 zelf op zoek gingen naar
spiritueel onderricht.2 Ook de revolutionaire interpretatie van het apocalypsverhaal door de
Italiaanse cisterciënzermonnik Joachim van Fiore (ca. 1135 - 1202), waarin 1260 als jaar van
de komst van de antichrist en van het Laatste Oordeel naar voor werd geschoven, deed in
het midden van de 13de eeuw heel wat stof oplaaien en zorgde voor een vernieuwde
interesse in de Openbaring van Johannes.3
1.1. Veranderende lekenspiritualiteit: de private devotie
De 13de eeuw was een periode van sociale, economische en culturele veranderingen, die
uiteindelijk leidden tot enkele radicale verschuiving binnen het geloof.4 De
Laatmiddeleeuwse bevolking viel ten prooi aan een reeks onrustwekkende gebeurtenissen,
zoals het opkomen van steeds meer erkende ketterijen en de regelmatige hongersnoden en
ziektes die voor een ‘emotionele nood aan religieuze steun’ zorgden, en die het vertrouwen
in de traditionele religieuze instituten deed wankelen.5 Het aanvankelijke onvermogen van
de Kerk om tegemoet te komen aan de veranderende spirituele noden van de leken zorgde
voor een opkomst van volkstalige devotionele literatuur, die niet meer publiek werd
voorgelezen en geëxpliceerd door de clerus, maar die in stilte door de leek werd bestudeerd
in een private context.6 Deze nieuwe ontwikkeling van lekenvroomheid werd door de Kerk
echter niet uitsluitend positief onthaald: men vreesde dat de private lectuur van devotionele
teksten er voor zou zorgen dat de gedachten bij de tekst zouden afdwalen en men zou
beginnen speculeren over de christelijke boodschap ervan.7 Bij de vroegere publieke lectio
van de teksten kon de priester de interpretatie van de tekst immers meteen controleren en
corrigeren. Maar wanneer men de teksten bestudeerde zonder aanwezigheid van een lid van
de clerus, verloor de Kerk echter haar controle over de religieuze denken van de
1 Patrick M. De Winter, Visions of the Apocalypse in medieval England and France, in: The Bulletin of the
Cleveland Museum of Art, Vol. 70, No. 10 (dec. 1983), p. 397.
2 Aden Kumler, Translating truth. ambitious images and religious knowledge in late medieval France and
England, Yale university press (New Haven), 2011, p. 3.
3 Robert Freyhan, Joachism and the English apocalypse, in: Journal of the Warburg and Courtauld Institutes,
Vol. 18, No. 3/4 (jul. – dec. 1955), p. 212.
4 Susan Groag Bell, Medieal woman book owners: arbiters of lay piety and ambassadors of culture, in: Signs,
Vol. 7, No. 4 (summer, 1982), p. 742.
5 Ibid.
6 Suzanne Lewis, Reading images. Narrative discourse and reception in the thirteenth century illuminated
apocalypse, Cambridge University Press (Cambridge), 1995, p. 3.
7 Suzanne Lewis, Reading images, p. 3.
9
lekenbevolking.8 Als reactie op dit opkomend probleem riep paus Innocentius III (ca. 1160 –
1216) in 1215 het vierde Lateraans Concilie samen. Dit concilie werd afgesloten met twee
belangrijke idealen die men in praktijk wou omzetten: enerzijds een actievere participatie
van de gelovigen in de religieuze praktijk, anderzijds de vorming van een beter onderwezen
en effectievere parochiale clerus.9
1.2. Het antwoord van de Kerk: het vierde Concilie van
Lateranen (1215)
1.2.1. Focus op de leken: het Vita Apostolica en het
aangepaste discours
De Franse filosoof Michel Foucault (1926 – 1984) beschreef het vierde Concilie van
Lateranen in zijn Histoire de la Sexualité (1976) als een kritisch moment in de geschiedenis
van de ‘waarheidsproductie’ binnen het christendom.10 In de middeleeuwen werd het
Nieuwe Testament namelijk gezien als een canon van geschreven ‘waarheid’, een overzicht
van de woorden en daden van Christus als nalatenschap voor zijn latere volgelingen.11 Hoe
deze waarheden geïnterpreteerd werden hing af van de duiding die de clerus via preken en
dergelijke aan de teksten gaf. De Kerk besefte echter dat zij op zoek moest naar andere
manieren dan de prediking om het religieuze gedachtengoed van de leken te vormen, nu de
studie van religieuze teksten voornamelijk in eenzaamheid plaatsvond. Een van de
belangrijkste aandachtspunten van het concilie was dan ook de hervorming van de cura
animarum of de kerkelijke zielenzorg.12 De nadruk kwam onder meer te liggen op het belang
van de biecht als verbale formulering van de religieuze en morele ‘waarheid’, binnen een
discours van zonde en overtreding.13 Wou men niet in de hel belanden na het Laatste
Oordeel, dan moest men met andere woorden alle mogelijke zonden die men zou kunnen
begaan hebben, waaronder het verkeerd interpreteren van een religieuze tekst, opbiechten
en de bijhorende straf ondergaan. Deze nieuwe impuls tot persoonlijke boetedoening, in
combinatie met de kerkelijke nadruk op de eeuwige verdoeming van de zondigen in de hel
na het Eind der Tijden, verklaren deels de populariteit van de geïllustreerde apocalypses, het
ultieme boek rond de bestraffing van de zondigen.14 Aangezien men deze middeleeuwse
afbeeldingen nu slechts door de cultureel geconstrueerde bril van de eenentwintigste eeuw
kan bekijken, is het moeilijk te bevatten in hoeverre de afbeeldingen bij het
apocalypsverhaal voor onrust zorgden bij de bekijkers ervan.15 De dertiende eeuw was een
8 Ibid.
9 Aden Kumler, Translating truth, p. 20.
10 Michel Foucault, Histoire de la sexualité. Vol 1: La volonté de savoir, Gallimard (Parijs), 1976, pp. 78-84.
11 Aden Kumler, Translating truth, p. 7.
12 Aden Kumler, Translating truth, p. 3.
13 Ibid.
14 Michael Camille, The gothic idol. Ideology and image-making in medieval art, Cambridge University Press
(Cambridge), 1989, p. 10.
15 Suzanne Lewis, Reading images, p. XXI.
10
periode van eschatologische angst. Iemand uit een ander dorp werd al beschouwd als
‘anders’ en ‘vreemd’, zowel in het buitenland als in de eigen stad laaiden conflicten tussen
christenen en niet-christenen steeds hoger op en men werd regelmatig geconfronteerd met
de gruwelijke verhalen van de kruisvaarders rond Saracenen, Joden, demonen en andere
monsters.16 Enerzijds vond de middeleeuwse lezer troost voor deze actuele verschrikkingen
in het verhaal rond de komst van de antichrist, symbool voor alle heidenen en niet-
christenen ter wereld, en hoe deze uiteindelijk definitief overwonnen zou worden door
Katholieke Kerk. Anderzijds was de scène rond het Laatste Oordeel uitermate beangstigend
voor de middeleeuwse leek (Afb. 1). Zondaars werden traditioneel zonder kledij afgebeeld,
daar naaktheid sinds de verdrijving van Adam en Eva uit het Paradijs een symbool was voor
onreinheid en afzondering van God.17 Tevens benadrukte het gebrek aan kleren hun
kwetsbaarheid en machteloosheid tegenover de folteraars.18 Ook in het geval van de
demonen was het belangrijk dat deze weergegeven werden volgens de toen gangbare
beeldstereotypen, om zo een maximale emotionele respons bij de kijker te
bewerkstellingen. Duivels en demonen werden naakt afgebeeld als teken van hun
barbaarsheid en omdat hun fysieke vervormingen zo beter zichtbaar waren.19 Hoe
herkenbaarder deze beeldstereotypen de scène voor de lezer maakten, hoe groter zijn of
haar emotionele identificatie met de zondaars en hun verschrikkingen, en hoe groter de
impact van de afbeelding op de lezer.20 Het apocalypsverhaal werd door de middeleeuwse
lezer dus niet louter geïnterpreteerd als helderziende voorspelling van het Einde der Tijden,
maar tevens als allegorie voor de actuele strijd die het christendom voerde tegen haar
vijanden in binnen en buitenland.21
1.2.2. Focus op de Kerk: de pastorale hernieuwingsbeweging
1.2.2.1. Lingua Vulgari
De kerkelijke benadrukking van het vita apostolica, een leven van persoonlijke
boetedoening, armoede en verkondiging van het geloof als enige manier om niet in de hel te
belanden was echter niet de enige uitkomst van het concilie.22 Door zich te spiegelen aan het
leven van de apostelen konden leken zichzelf naar de katholieke idealen vormen, maar
daarnaast pakte de Kerk ook haar eigen technieken van spiritueel onderricht aan. Via
toegankelijkere didactische hulpmiddelen probeerde de Kerk de correcte christelijke leer en
16 Michael Camille, The gothic idol, p. 138; Debra Higgs Strickland, Saracens, demons and jews. Making
monsters in medieval art, Princeton Univerity Press (Princeton), 2003, p. 9.
17 Ezechiël 23: 29: “Zij zullen jou haten, je alles afnemen wat je hebt vergaard en je helemaal naakt achterlaten;
je schaamteloze naaktheid, je overspel en je schandelijk gedrag zullen voor iedereen zichtbaar zijn.”
18 Debra Higgs Strickland, Saracens, demons and jews, p. 67.
19 Debra Higgs Strickland, Saracens, demons and jews, p. 64.
20 Debra Higgs Strickland, Saracens, demons and jews, p. 68.
21 Nigel Morgan, “Illustrated apocalypses of mid-tirteenth century England: historical context, patronage and
readership”, in: The Trinity Apocalypse, ed. David McKitterick. University of Toronto Press (Toronto), 2005, p. 8.
22 Carolyn S. Jirousek, Christ and Saint John the evangelist as a model of medieval mysticism, in: Cleveland
studies in the History of Art, Vol. 6 (2001), p. 12.
Description:'Who reads this book of imagery. Will be comforted and made ready. To understand, his wits to clear,. The beasts that are portrayed here. And full knowing much of truth. That is now hidden, it is ruth. To find their meaning in their kind. Look at the gloss and you will find. It is the key that will
