Table Of Content__________
& 'i
PRACE KRAKOWSKIEGO ODDZIAŁU
POLSKIEGO TOWARZYSTWA HISTORYCZNEGO
NR 11
JERZY
WYROZUMSKI
TKACTWO
MAŁOPOLSKIE
W PÓŹNYM
ŚREDNIOWIECZU
&
I ■
PAŃSTWOWE
WYDAWNICTWO NAUKOWE
WARSZAWA 1972 KRAKÓW
s
!
T
t
f
!
!■; TKACTWO MAŁOPOLSKIE
W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU
t
i
• .3 ;
t-
i' ■
f
r
i,
i '
PRACE KRAKOWSKIEGO ODDZIAŁU
POLSKIEGO TOWARZYSTWA HISTORYCZNEGO
NR 11
JERZY
WYROZUMSKI
t
TKACTWO
MAŁOPOLSKIE
W PÓŹNYM
ŚREDNIOWIECZU
I
i
&
PAŃSTWOWE
WYDAWNICTWO NAUKOWE
WARSZAWA 1972 KRAKÓW
KOMITET REDAKCYJNY
Zofia Kozlowska-Budkowa, Henryk Dobrowolski, Józef Gierowski, WYKAZ SKRÓTÓW
Henryk Wereszycki, Józef Wolski (przewodniczący)
RECENZENCI
| Roman Gródecki |
Karol Buczek
AGAD — Archiwum Główne Akt Dawnych
AGZ — Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej (t. 1, 3, 6, 7,
8, 11, 16, Lwów 186&—1894)
„AKH” ■— „Archiwum Komisji Historycznej”
„AKP” — „Archiwum Komisji Prawniczej”
APW — Archiwum Państwowe Województwa...
ARRzesz. — Akta radzieckie rzeszowskie, wyd. A. Przyboś, Wrocław-Kraków
1957
ASang. Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Slawucie, wyd.
Z. L. Radzimiński, B. G o r c z a k, (t. 2, Lwów 1888)
Arch. Diec. Kr. — Archiwum Diecezjalne w Krakowie
BCz — Biblioteka Czartoryskich w Krakowie
BJ— Biblioteka Jagiellońska
„BKr.” — „Biblioteka Krakowska”
BŁ — Biblioteka im. H. Łopacińskiego w Lublinie
BO — Biblioteka Ossolińskich
BUB — Breslauer Urkundenbućh, wyd. G. K o r n, Wrocław 1870
„BW” — „Biblioteka Warszawska”
CA — Cracouia artificum 1300—1550 (t. 1—2), wyd. J. Ptaśnik i M. Fried-
berg, Kraków 1917—1936
CDMP — Codex diplomaticus Maioris Poloniae, wyd. E. Raczyński, Poznań
1840
CDS — Codex diplomaticus Silesiae (t. 8, wyd. G. Korn, Wrocław 1867)
„CPH” — „Czasopismo Prawno-Historyczne”
Redaktor techniczny
DKiM — Dokumenty kujawskie i mazowieckie, wyd. B. Ulanowski, „AKH”
Leszek Kossobudzki
IV, Kraków 1887
KDKKr. — Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej, t. 1—2, wyd. F. Pieko
siński, Kraków 1874—1883
KDKr. — Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa, t. 1—2, wyd. F. Piekosiń
ski, Kraków 1879—1882
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE - ODDZIAŁ W KRAKOWIE KDM — Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1—4, wyd. F. Piekosiński,
Wydanie I. Nakład 1 200 + 80 egz Ark wwi u „ ;------------------------- ! Kraków 1876—1905
ki. HI. 80 g, 70X100. Oddano do'składania 3. Vim r' /„“dJa^d UUStr'
KDP — Kodeks dyplomatyczny Polski, t. 1—3, wyd. L. Rzyszczewski,
^koń^^ w pażdzlernlku 1972 /^:mp^ix.d°.5d.r,^uonwn/:?d:‘ernlku
A. Muczkowski, J. Bartoszewicz, Warszawa 1847—1858
ZESZOWSKIE ZAKŁADY GRAFICZNE, RZESZOWT^M^rShł^^---------
\ KDT — Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego, wyd. W. Kętrzyński,
S. Smolka, Lwów 1875
« 5 »
KDW — Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1—5, wyd. I. Zakrzewski, UBB — Urkenden zur Geschichte des Bistums Breslau im Mittelalter, wyd.
F. Piekosiński, Poznań 1877—1908 G. A. Stenzel, Wrocław 1845
„KH” — „Kwartalnik Historyczny” ZDM — Zbiór dokumentów małopolskich, t. 1—4, wyd. S. Kuraś i I. Sułków-
„KHKM” — „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” ska-Kuraś, Wrocław—Warszawa—Kraków 1962—1969
KŁKr. — Księgi ławnicze krakowskie 1365—1376, 1390—1397, wyd. S. Krzyża ZDMog. — Zbiór dyplomów klasztoru mogilskiego, wyd. E. Janota, Kraków 1867
nowski, Kraków 1904 ZDz — Źródła dziejowe (t. 14—15, Polska XVI wieku, t. 3—4, Małopolska, wyd.
KŁPrzem. — Księga ławnicza Przemyśla 1402—1452, t. 1—2, wyd. J. Smółka, A. Pawiński, Warszawa 1886; t. 18, Polska XVI wieku, t. VII-1, Ziemie
Z. Tymińska, Przemyśl 1936 ruskie, wyd. A. Jabłonowski, Warszawa 1902)
KPPMKr. — Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Krakowie 1392—1506, wyd.
K. Kaczmarczyk, Kraków 1913
KRKaz. — Księgi radzieckie kazimierskie 1369—1381 i 1385—1402, wyd. A. Chmiel,
Kraków 1932
Lib. ben. — Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis Jana Długosza, t. 1—3, wyd.
A. Przezdziecki, Kraków 1873—1874
Lib. retax. 1529 — Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529
(tzw. Liber retaxationum), wyd. Z. Leszczyńska-Skrętowa, Wrocław—
—Warszawa—Kraków 1968
LWKr. 1564 — Lustracja województwa krakowskiego 1564, cz. 1—2, wyd. J. M a-
łecki, Warszawa 1962—1964
LWLubl. 1565 — Lustracja województwa lubelskiego 1565, wyd. A. Wyczański,
Wrocław—Warszawa 1959
LWSandom. 1564—1565 — Lustracja województwa sandomierskiego 1564—1565,
wyd. W. Ochmański, Wrocław—Warszawa—Kraków 1963
MAML — Materiały archiwalne wyjęte głównie z metryki litewskiej od 1348 do
1607 roku, wyd. A. Prochaska, Lwów 1890
MPH — Monumentu Poloniae Historica, (t. I—II, wyd. A. B i e 1 o w s k i, Lwów
1864 i 1872)
MRPC — Matricularum Regni Poloniae codices saeculo XV conscripti, wyd.
T. Wierzbowski, Warszawa 1914
MRPS — Matricularum Regni Poloniae summaria, t. 1—4, wyd. T. Wierzbow
ski, Warszawa 1905—1917
„MSH” — „Małopolskie Studia Historyczne”
NKiRKr. — Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa, t. 1—2, wyd. F. Pie
kosiński, J. Szujski, Kraków 1878
NKMLw. — Najstarsza księga miejska Lwowa, wyd. A. Czołowski, Pomn.
dziejowe Lwowa, t. 1, Lwów 1892
„PH” — „Przegląd Historyczny”
PPSKr. Prawa, przywileje i statuta miasta Krakowa, wyd. F. Piekosiński
(t. 1/1—2, II/3, Kraków 1885 i 1909)
„PZ” — „Przegląd Zachodni”
„RAU,WHF” lub „RPAU.WFH” — „Rozprawy AU, Wydziału Historyczno-Filozo-
ficznego” lub „Rozprawy PAU, Wydziału Filozoficzno-Historycznego”
„RDSiG” — „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”
~,^ChUnki dW0TU kTÓla Wladvstawa Jagiełły i królowej Jadwigi z lat
1388 do 1420, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1896
»RKr.” — „Rocznik Krakowski”
RkTÓk ~ Rachunki królewskie z lat 1471-1472 i 147C-147S, wyd. S. Gawęda
P"zanowska. A- Strzelecka, Wrocław-Kraków 1960
AKh“xv k T b°“Źe 2 lat I394~1421’ wyd- J- Karwasińska,
„AKH XV, Kraków 1939, s. 123—232
SPPPlBn ZZZZZZ-Z POlSMT 2> Wyd' Az- Hel cel, Kraków
a7U’ t. 8, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1884)
w osobnej rozprawce produkcję tkacką w Andrychowie i jego okolicy,
poruszając dość różnorodną problematykę 2, a Ewa Markowska-Gulbinowa
zajęła się jako odrębnym zagadnieniem dziejami rzemiosł tkackich w Wil
nie 3, traktując je jednak tradycyjnie jako dzieje cechu rzemieślniczego.
Wśród dawniejszych historyków rzemiosł odmienny punkt widzenia przy
jął, oprócz A. Jury, jeszcze tylko Ignacy Baranowski, który wprawdzie
potraktował tkactwo na równi z innymi omawianymi przez siebie rze
WSTĘP
miosłami, ale punkt ciężkości swoich zainteresowań przesunął na stronę
produkcyjną ich działalności, rezygnując z drobiazgowego omawiania
strony organizacyjno-prawnej4.
Punkt zwrotny w badaniach nad dziejami rzemiosł w Polsce, a w szcze
gólności tkactwa, stanowi artykuł Mariana Małowista W sprawie badań
nad historią rzemiosła miejskiego w średniowiecznej Polsce, opublikowa
ny w 1951 r.5 Autor poddał krytycznej ocenie dotychczasowy dorobek
f | ermin „tkactwo” używany bywa w dwojakim znaczeniu: w szer naszej historiografii w zakresie dziejów rzemiosł, wskazał na duże zanie
szym obejmuje te wszystkie rzemiosła, które posługują się warszta- dbania na tym polu i podkreślił bardzo znaczną rolę rzemiosł w dziejach,
tern tkackim, a więc — z grubsza rzecz biorąc — sukiennictwo przeciwstawiając się przecenianiu handlu średniowiecznego. Autor postu
i płóciennictwo, w węższym zaś jest synonimem „płóciennictwa”. Co naj lował, aby w niezbędnych badaniach nad dziejami rzemiosł w Polsce
mniej od początku XVI w. przyjęło się, że „tkacz” (textor) to przeważnie przesunąć punkt ciężkości zainteresowań badawczych z organizacji praw
synonim „płóciennika” (telaetextor, linifex). "W tytule niniejszej pracy, jak nej (cechowej), która dominowała dotychczas, na rozwój techniki pro
i w jej toku, termin „tkactwo” ma ów szerszy zakres znaczeniowy. Ani dukcji, gdzie mamy największe zaniedbania, na całokształt związków gos
jednak dla łącznego określenia sukiennictwa i płóciennictwa, ani też dla podarczych rzemiosła z rolnictwem i handlem, na jego strukturę społecz
określenia samego płóciennictwa, nie jest to termin adekwatny. Oznacza ną. Jako formę badań w tym szeroko zakrojonym programie przewidywał
bowiem właściwie tylko jedną fazę produkcji, w pierwszym wypadku su pracę zespołową.
kienniczej i płócienniczej, w drugim zaś tylko płócienniczej. Traktowany Wypowiedź nie pozostała bez echa, zwłaszcza, że sam prof. Małowist oka
etymologicznie nie obejmuje wcale tak ważnych wstępnych procesów pro zał się czynny na tym polu i jako autor, i jako organizator badań.
dukcyjnych (przygotowywanie surowca, przędzalnictwo), prac związanych W 1954 r. spod jego pióra wyszedł w formie tez roboczych syntetyczny
z wykańczaniem tkanin (folowanie, farbiarstwo, strzyżenie sukien, bielenie referat Rzemiosło polskie w okresie Odrodzenia, ■ wygłoszony uprzednio
płócien itp.), czy wreszcie tak istotnych dla dziejów rzemiosła powiązań na Sesji Naukowej Odrodzenia w Polsce. W tymże jeszcze roku zostało
z rynkiem. Jeśli zatem przyjąć, że „tkactwo” odpowiada „sukiennictwu”
i „płóciennictwu” łącznie, lub tylko „płóciennictwu” z osobna, to trzeba s. 277—333; Z. Pazdro, Uczniowie i towarzysze cechów krakowskich od drugiej
połowy wieku XIV do połowy wieku XVII, Lwów 1900; K. Bąkowski, Dawne
pamiętać, że jest to jednoznaczność umownie tylko rozszerzająca zakres
cechy krakowskie, Kraków 1903; Ł. Ch ar e wieżo wa, Lwowskie organizacje
znaczeniowy terminu „tkactwo” na procesy wstępne, wykończeniowe itp.,
zawodowe za czasów Polski przedrozbiorowej, Lwów 1929; K. Arłamowski,
nie mające już nic wspólnego z warsztatem tkackim. Dzieje przemyskich cechów rzemieślniczych w dawnej Polsce, Przemyśl 1931;
Dawniejsza historiografia nie poświęcała dziejom tkactwa osobnych stu S. Herbst, Toruńskie cechy rzemieślnicze, zarys przeszłości, Toruń 1933; ten sam
diów. Jeśli się nim zajmowała, to przeważnie w ramach obszerniejszych typ pracy stanowi powojenne już studium: J. Morzy, Geneza i rozwój cechów
wileńskich do końca XVII w., „Zesz. Nauk. Uniw. A. Mickiewicza w Poznaniu.
prac o cechach w poszczególnych miastach, ]n aznaczając mu tym samym
Historia”, z. 4, 1959, s. 3—93; powojenna również rozprawka J. Mazurkiewi
równorzędne miejsce z innymi rzemiosłami
. Jedynie Albin Jura omówił cza, Początki ustroju cechowego w Lublinie, Tow. Nauk. KUL, Rozpr. Wydz. Nauk
Społ. 3, Lublin 1948, do dziejów tkactwa nic nie wnosi.
2 A. Jura, Drelichy andrychowskie, kartka z dziejów przemysłu i handlu wyro
bami tkackimi w Polsce, Kraków 1921.
3E. Makowska-Gulbinowa, Wileńskie cechy tkackie do r. 1795, „Ateneum
Wileńskie” t. 2, 1924, z. 5—6, s. 68—102.
4 I. Baranowski, Przemysł Polski w XVI wieku, Warszawa 1919.
3 „RDSiG”, t. 13, 1951, s. 1—20.
« 8 » « 9 »
r1
wydane jego obszerne dzieło Studia z dziejów rzemiosła w okresie kry ośrodków produkcji sukienniczej, cofając nadto znacznie wstecz początki
zysu feudalizmu w zachodniej Europie w XIV i XV wieku*, traktujące sukiennictwa w tym rejonie. Skromniejszy natomiast rezultat naukowy
kolejno o rozległej problematyce sukiennictwa flandryjskiego, angielskiego miał artykuł Krakowskiego, wnoszący niekiedy szczegóły drugorzędnego
i holenderskiego. Choć dla polskiego badacza jest to problematyka obca, znaczenia, a zawierający szereg ryzykownych, nierzadko nie dających
jednak studium prof. Małowista przedstawia się jako ogromnie pouczający się podtrzymać, domysłów.
wzór nowej metody badań dziejów rzemiosła, w szczególności zaś sukien Wreszcie na uwagę zasługuje wymienione studium M. Boguckiej o rze
nictwa, któremu słusznie przypisuje autor, przynajmniej w odniesieniu miosłach tekstylnych w Gdańsku. Koncepcja pracy była inna niż u Mą
do omawianych krajów, kluczową pozycję gospodarczą i czołową rolę czaka. Autorka zajęła się nie jednym rzemiosłem, lecz grupą rzemiosł
w wielkich gospodarczo-socjalnych przemianach. pokrewnych, a więc sukiennictwem, płóciennictwem i krawiectwem. Praca
Jako rezultat zespołowej pracy pod kierunkiem prof. Małowista wyszły ma bardzo solidną podstawę źródłową, traktowane zagadnienia oświetla
drukiem następujące studia z dziejów rzemiosł: Benedykta Zientary wszechstronnie i wyczerpująco, a nadto wyróżnia się rzadką w tego ro
Dzieje małopolskiego hutnictwa żelaznego w XIV—XVII wieku (War dzaju publikacjach jasnością wykładu.
szawa 1954), Henryka Samsonowicza Rzemiosło wiejskie w Polsce XIV— Kierunek badań dziejów rzemiosła w Polsce, reprezentowany przez Ma
XVI wieku (Warszawa 1954), Antoniego Mączaka Sukiennictwo wielko riana Małowista i jego uczniów, ma na swoim koncie nadto publikację
polskie w XIV—XVII wieku (Warszawa 1955), Marii Boguckiej Gdańskie popularną 12. Można mieć zastrzeżenia co do jej koncepcji, tytułu czy nie
rzemiosło tekstylne od XVI do połowy XVII wieku (Wrocław 1956) 7. których szczegółów, ale popularyzuje ona w swojej znacznej części wy
Praca Henryka Samsonowicza porusza w zwięzłej formie ważne zagadnie niki poważnych badań naukowych.
nie tkactwa na wsi. Na większą uwagę zasługuje praca A. Mączaka. Jest Ważną pozycją powojennej historiografii rzemiosł w Polsce jest rozprawa
to pierwsze w naszej historiografii obszerne studium, oświetlające wszech Romana Gródeckiego, poświęcona zagadnieniu walki klasowej w rze
stronnie trudną problematykę sukiennictwa w dużym rejonie kraju, jakim miośle i górnictwie naszego średniowiecza 13. Praca dotyczy m. in. wprost
była Wielkopolska, potraktowana tu łącznie z ziemią łęczycką i sieradzką. rzemiosła tkackiego, a mianowicie początków zawodowych organizacji
Autor przystąpił do pracy ze znacznym przygotowaniem w zakresie zna czeladniczych na przykładzie statutów czeladzi tkackiej Tarnowa i Strzy
jomości techniki sukienniczej, a także innych zagadnień. Już w 1952 r. żowa w Małopolsce. Spośród prac powojennych na temat tkactwa w daw
bowiem opublikował poważny artykuł, w którym zajął się handlem su nej Polsce, opierających się na źródłach pisanych, wymienić jeszcze wy
kiennym (import-eksport) oraz migracjami tkaczy-sukienników w Polsce 8. pada rozprawkę Franciszka Kotuli o płóciennictwie w rejonie Łańcuta
Sukiennictwo wielkopolskie spotkało się wśród historyków ze znacznym ■ w XVII i XVIII w.14, artykuł Janusza Deresiewicza o sukiennictwie
zainteresowaniem, choć zdania recenzentów były dość rozbieżne9. wielkopolskim w drugiej połowie XVIII w.15, a dalej cenne studia nad
W związku z tą publikacją powstały dwa artykuły dyskusyjne, a miano dziejami włókiennictwa w XVIII w. Ireny Turnau16. Wreszcie ja sam
wicie Ryszarda Rosina 10 i Stefana Krakowskiego 11. Rosin na podstawie poświęciłem dwie rozprawki problematyce tkackiej w Polsce średniowiecz
własnych poszukiwań archiwalnych podniósł z 9 do 21 liczbę stwierdzo nej 17. Z nowszych prac warto jeszcze wymienić studium badaczki nie-
nych przez Mączaka w ziemiach łęczyckiej, sieradzkiej i wieluńskiej
0 Obie prace omówił łącznie w obszern_y m arty_ kule _re_c_e_n_zyjnym K. Tymie- 12 A. Mączak, H. Samsonowicz, B. Zientara, Z dziejów rzemiosła w Pols
niecki, Kryzys feudalizmu w zachodniej Europie w świetle dziejów rzemiosła ce, Warszawa 1957.
i kwestia źródeł odrębnej problematyki polskiej, „PH”, t. 46, 1955 z 4 s 610— 13 R. Gródecki, Z dziejów walki klasowej w rzemiośle i w górnictwie polskim,
629. „KH”, R. 61, 1954, z. 1, s. 137—149.
7 Badaną tutaj problematykę autorka rozszerzyła później na inne rzemiosła gdań- 14 F. Kotula, Łańcucki ośrodek tkacki w XVII i XVIII w., „KHKM”, R. 2,
skie, M. Bogucka, Gdańsk jako ośrodek produkcyjny XIV—XVII wieku War 1954, z. 4, s. 664—675.
szawa 1962. 16 J. Deresiewicz, Produkcja sukiennicza i sukienne znaki towarowe w Wiel-
Mączak’ Rola kontaktów z zagranicą w dziejach sukiennictwa polskiego kopolsce w drugiej połowie XVIII wieku, „Stud. i Mat. do Dziej. Wielkop. i Pom.”,
XVI i pierwszej połowy XVII w., „PH”, t. 43, 1952, z. 2, s. 243—272. t. 1, 1955, z. 2, s. 215—225.
.fi S-l°.C.^il .’,riDS^G ’ 17, 1955, s- 260—2635 J- Deresiewicz, „Stud. 16 I. Turnau, Zmiany w polskiej produkcji włókienniczej w XVIII wieku, Wroc-
i Mat. do Dziej. Wielkop. i Pom”, t. 2, 1957, z. 2, s. 202—206. ław-Warszawa-Kraków 1962; tejże, Wytwórczość tekstylno-odzieżowa w manu
10 RR.. RR no cs- ii nn , Sukiennictwo w1 Łęczyckiem, Sieradzkiem i Wieluńskiem od XIII w. fakturach warszawskich w XVIII w., „PH”, t. 48, 1957, z. 4, s. 729—750.
do lat siedemdziesiątych-- -X-wV.I, „Rocz. Łódzki”, R. I, 1958, s. 233—258. 17 J. Wyrozumski, Produkcja sukiennicza w zgromadzeniach religijnych Polski
” S. Krakowski, f ’
Sukiennictwo w Częstochowie na tle rejonu do połowy średniowiecznej, „Zeszyty Nauk. UJ. Prace Hist.”, z. 12, 1963, s. 7—24; tenże,
XVII wieku, tamże s. 149—162.
Tkactwo w Polsce X—XIII wieku, „KHKM”, R. 13, 1965, nr 3, s. 499—519.
k
« 10 » « 11 »
łącznie jako rzemiosła „wyrosłe z jednego pnia” i w wiekach średnich
średniowiecz-
mieckiej A. Schodrok o sukiennictwie i handlu suknem na silnie jeszcze ze sobą spokrewnione. Stosując się do postulatu komplekso
wego ujmowania dziejowej problematyki rzemiosł21, staram się omówić
W ostatnich latach rozwija się również żywe zainteresowanie archeologów najważniejsze społeczne formy produkcji i poziom techniczny rzemiosł
problematyką tkacką, początkami swymi sięgające zresztą jeszcze schyłku tkackich, szukam zależności między produkcją a rynkiem surowcowym,
dwudziestolecia międzywojennego. Mają one tę wartość, że wzbogacają między produkcją a handlem tekstylnym, wreszcie między produkcją
wiedzę o najwcześniejszym okresie dziejów naszego tkactwa, dla którego a społeczną pozycją i klasowym rozwarstwieniem tkaczy. W miarę możli
dysponujemy zaledwie drobnymi i małomównymi okruchami źródeł pisa wości staram się ujmować sprawy dynamicznie.
nych. Zainteresowania te szły częściowo w kierunku rozpoznania archeo Praca traktuje głównie o wiekach XIV i XV, z których zachowała się
logicznych szczątków narzędzi tkackich oraz ich etnograficznej interpre / większa liczba przekazów źródłowych. Do opracowania w granicach Mało
tacji, ale ostatecznie wykrystalizowały się jako badania oparte głównie na polski epoki wcześniejszej zabrakło oczywiście substratu źródłowego, dla
technologicznej analizie wykopaliskowych szczątków tkanin 10. tego zajął się nią autor w osobnych cytowanych już pracach o szerszym
Mamy już dzisiaj również syntetyczne opracowanie dziejów szeroko po ogólnopolskim zasięgu, powstałych zresztą w związku z badaniami nad
jętego tkactwa czy włókiennictwa na ziemiach polskich aż po schyłek tkactwem małopolskim. Że jednak prace te ukazały się już w druku,
XVIII w., przygotowane pod redakcją Janiny Kamińskiej i Ireny Turnau wypadnie się tylko do nich odwoływać w wypadkach koniecznych, bez
przez zespół autorów, z których każdy miał już wcześniej własny wkład szerszego powtarzania ich wyników. Koniec XV czy początek XVI w.
badawczy w zakresie problematyki włókienniczej20. Nasuwa się tu ko stanowią w zasadzie tylko heurystyczną granicę w zakresie chronologii
nieczne pytanie, czy wobec tego celowe jest jeszcze publikowanie rozpraw pracy, nie mającą większego uzasadnienia w samym rozwoju tkactwa ma
analitycznych na powyższy temat. Zdaje się, że tak. Wiele bowiem pytań łopolskiego. Wiek XVI to jeszcze okres znacznej roli rzemiosł tkackich
pozostaje jeszcze bez odpowiedzi. Wprawdzie wyniki niniejszej rozprawy w omawianej dzielnicy, jakkolwiek dokonało się w tym stuleciu ważne
zostały w tym opracowaniu syntetycznym uwzględnione, ale w tak zwięz przesunięcie punktu ciężkości produkcji z sukiennictwa na płóciennictwo,
łej formie, że nie pozostaje to w odpowiedniej proporcji ani do wagi co powinno być zbadane osobno na szerszej podstawie źródłowej.
tkactwa w średniowiecznej Małopolsce, ani do złożoności jego społeczno- Zakres terytorialny pracy stanowi właściwa Małopolska, tj. dawne ziemie
-ekonomicznej problematyki. W ogóle bowiem — jak wynika z przedsta krakowska i sandomierska, a nadto ziemie przemyska i sanocka, które
wionego wyżej stanu badań — średniowieczne tkactwo polskie nie na w połowie XIV w. weszły trwale w granice państwa polskiego, przy czym
leży do dziedzin najlepiej dotychczas poznanych. z Małopolską połączyły się siecią licznych powiązań gospodarczych. Wresz
Sukiennictwo i płóciennictwo zostają w niniejszej pracy potraktowane cie przedmiotem pracy jest zachodnia część dawnej ziemi krakowskiej,
około r. 1177 włączona do księstwa raciborskiego, z kolei od 1327 r. bę
18 A. S c h o d r o k, Die schlesische Tuchweberei und -handlung non den Anfdngen
bis 1526, Freiburg i. Br. 1948 (fotokopia maszynopisu w Bibl. Inst. Hist. w War dąca pod zwierzchnictwem czeskim, która w postaci księstw oświęcim
szawie, sygn. 220 II). skiego i Zatorskiego w większej swojej części powróciła w drugiej poło
19 Najbardziej wyczerpującym studium z tego zakresu jest książka J. K a m i ń- wie XV w. do związku państwowego z Polską, tworząc później powiat
skiej i A. Nahlika, Włókiennictwo gdańskie X—XIII wieku, Łódź 1958.
śląski województwa krakowskiego. W miarę potrzeby i możliwości sta
W r. 1965 szerzej scharakteryzowałem ten kierunek badań i zestawiłem należące
ram się uwzględnić księstwo siewierskie, które — choć od połowy XV w.
doń prace, J. Wyrozumski, Tkactwo w Polsce, s. 500—502. Z ważniejszych
prac należałoby nadto przytoczyć A. Nahlika, Tkaniny wsi wschodnioeuropej stanowiło suwerenne państewko biskupów krakowskich — z Małopolską
skiej X—XIII w., Łódź 1965. Tu pragnę specjalnie zwrócić uwagę na parę znanych związane było gospodarczo nie#słabiej niż ze Śląskiem.
mi znalezisk szczątków tkanin z terenu Małopolski. Są to: 1) tkanina lniana o splo Podstawę źródłową niniejszej pracy stanowią: 1) przywileje lokacyjne
cie płóciennym, XI w., Strzemieszyce, J. Marciniak, Cmentarzysko szkieletowe i wójtowskie wsi oraz miast, które jednak z reguły przynoszą jedynie
z okresu wczesnośredniowiecznego w Strzemieszycach Wielkich pow. Będzin, „Stu
informacje o kramach sukiennych, nie zawsze świadczących o miejscowej
dia Wczesnośredn.” t. 5, 1960, s. 141—186; 2) szczątek jakiejś tkaniny z XI w.,
produkcji sukna; 2) taryfy celne, będące świetnym, a dla okresu XII—
którą było owinięte wiadro, Gniewoszowice, A. Gardawski, B. Miszkie-
wicz, Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Gniewoszowicach pow. Sandomierz, XIII w. chyba nie zastąpionym źródłem dla dziejów handlu tekstylnego;
tamże, t. 4, 1959, s. 163—170; 3) przy pracach wykopaliskowych w Tyńcu odkryto 3) przywileje dla cechów tkackich, wystawiane przez władców przy róż-
w grobie datowanym tymczasowo na XI—XIV w. stułę jedwabną, przetykaną złotą
nicią, oraz manipularz jedwabny, również przetykany złotem, sporządzony techniką
krajkową. 11 Por. J. Kamińska, A. Nahlik, Etudes sur Industrie teztile du haut
w^6kiennictwa na ziemiach polskich do końca XVIII wieku, pod moyen dge en Pologne, „Archeologia Polski” t. 3, 1960, s. 89—119.
• Kamińskiejil. Turnau Wrocław-Warszawa-Kraków 1966.
« 13 »
« 12 >
różnym czasie; 4) statuty cechowe tkackie, które są trzon pracy o pokaźnych rozmiarach czekał na okazję druku. Opóźniały
nych okazjach i w
o charakterze normatywnym, a przez niektórych ba- go zaś trudności obiektywne znalezienia wydawcy na tego rodzaju publi
wprawdzie źródłem
' i mało przydatne do dziejów rzemiosł, jednak kację, ale i opory wewnętrzne autora, które rosły w miarę jak odchodził
daczy 22 uważane nawet za
dla wieków średnich muszą być skrupulatnie - choć ostrożnie - wyko ku innym problemom badawczym. Recenzentami pracy do przewodu
rzystywane, były bowiem układane przez samych mistrzów cechowych doktorskiego byli prof. Roman Gródecki i prof. Karol Buczek,
i odzwierciedlały na pewno ich praktykę produkcyjną; co prawda zapoży których uwagi, przyjęte przez autora z wdzięcznością przed dziesięciu laty,
czano je często z miasta do miasta i w takim razie trudno zawarte w nich zostały uwzględnione w obecnej poprawionej i skróconej wersji pracy.
informacje uważać za realia lokalne, ale brane w większej liczbie, są
w sumie odbiciem pewnej rzeczywistości i zwyczajów, gdy natomiast dla
dziejów lokalnych bardzo cennym źródłem informacji są wszelkie miejsco
we dodatki i uzupełnienia do statutów cechowych; 5) księgi miejskie ra
dzieckie, ławnicze i przyjęć do prawa miejskiego, zawierające nazwiska
tkaczy, sprawy sądowe dotyczące tkaczy (księgi ławnicze), wilkieize
w sprawach rzemiosła tkackiego (księgi radzieckie) itp. (z drukowanych
wykorzystano księgi miejskie: Krakowa, Kazimierza, Biecza i Przemyśla,
a z niebrukowanych głównie — Chrzanowa, Czchowa, Lelowa, Pilzna,
Proszowic i Przeworska); 6) księgę cechu sukienników krakowskich z lat
1425—1614, jedyny w swoim rodzaju tak wczesny zabytek do dziejów
tkactwa w Polsce, a jeden z zupełnie niewielu do dziejów rzemiosł pols
kich w ogóle23; 7) rozmaite źródła rachunkowe, które dostarczają licznych
nazw towarów tekstylnych, będących u nas w handlu i w użytku;
i inne.
W sumie autor starał się wyzyskać w ciągu kilkuletnich badań możliwie
wszystkie źródła drukowane i sięgnął po liczne rękopiśmienne. W poszuki
waniu tych ostatnich przeprowadził kwerendy w Archiwum Głównym
Akt Dawnych, w Archiwum Państwowym Województwa Krakowskiego,
Województwa Rzeszowskiego z siedzibą w Przemyślu, w rzeszowskim
Oddziale tego Archiwum, w Archiwum Państwowym Województwa Lu
belskiego, w zbiorach rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki PAN
w Krakowie, Biblioteki Czartoryskich, Biblioteki Ossolińskich oraz Biblio
teki Hieronima Łapacińskiego w Lublinie.
Praca niniejsza była pisana pod kierunkiem śp. prof. Romana Gródeckiego
i przedstawiona jako rozprawa doktorska autora w Uniwersytecie Jagiel
lońskim w 1963 r. Wyodrębnił z niej autor następnie i opublikował osobno
cytowane wyżej prace Tkactwo w Polsce w X—XIII wieku oraz Pro
dukcja sukiennicza w zgromadzeniach religijnych Polski średniowiecznej,
jako dotyczące problematyki tkackiej ogólnopolskiej, a w związku z nią
przygotował również artykuł o urzecie farbiarskim 24. Główny natomiast
22 M. Bogucka, Gdańskie rzemiosło tekstylne od XVI do połowy XVII wieku,
Wrocław 1956, s. 11, oraz recenzent tej pracy J. Deresiewicz, „RDSiG” t 20,
1958, s. 375—377.
23 BJ, rkps 6784.
24 J. Wyrozumski, Urzet farbiarski w Polsce średniowiecznej, „KHKM”, R. 14,
1966, Nr 3, s. 437—448.
«. 14 »
..
■:
I
o służebnych Skotnikach (peccorarii) przechował dokument legata Idziego
dla klasztoru w Tyńcu z r. 1124/25 28. Skotnicy ci zostali nadani klaszto
rowi jeszcze zapewne przez Bolesława Szczodrego, a wiązać ich należy ze
Rozdział pierwszy wspomnianą wyżej wsią Skotniki, której część przynajmniej znalazła się
wówczas w posiadaniu klasztoru tynieckiego 29. O służebnych Skotnikach
mówią dalej cytowane już dokumenty zagojskie w lat 1166 i 1170—1175.
W Małopolsce zachowało się kilka wsi o nazwie Skotniki, które należy
ZAPLECZE SUROWCOWE
wiązać z hodowlą w dobrach przynajmniej pierwotnie monarszych. Oprócz
Skotnik koło Krakowa, Długosz wymienia wieś o tej nazwie koło Zagoś-
cia, którą należy odnosić do skotników z dokumentów zagojskich, dalej
Skotniki koło Koprzywnicy, koło Buska (Skotniki Małe) oraz koło Jędrze
jowa 30.
W czasach przeddługoszowych było bez wątpienia znacznie więcej wsi
służebnych o nazwach „Owczary” i „Skotniki”, ale w związku z zanikiem
w ciągu XIII w. ich służebnego charakteru, zanikły przeważnie i nazwy,
MM tkactwo w Małopolsce średniowiecznej rozwijało się głównie w opar- choć hodowla w tych wsiach, co prawda w zmienionych formach, a więc
I ciu o surowiec miejscowy, dlatego należy tu poświęcić uwagę ho- w ramach gospodarstwa kmiecego, na pewno utrzymywała się nadal.
J- dowli owiec, uprawie roślin tkackich, a z kolei dopiero rozważać Jak wielkie mogły być stada owiec we włościach monarszych, dokładnie
możliwości i trudności małopolskiego rynku surowców tekstylnych. nie wiadomo. W folwarku książęcym w Zagościu, który w 1166 r. został
Hodowla owiec odgrywała w średniowiecznej Małopolsce na pewno nadany przez Henryka sandomierskiego Joannitom, stado owiec szacuje
nie mniejszą — a przypuszczalnie większą — rolę, niż w innych dzielni się na kilkaset sztuk 31. Ale z punktu widzenia hodowli owiec włość za-
cach Polski. Nie da się jej jednak nawet w przybliżeniu uchwycić licz gojska nie może uchodzić za typową, ponieważ tutejsze nizinne pastwiska
bowo, a można ją jedynie zilustrować przykładami ze źródeł. Przejdźmy tej hodowli na pewno nie sprzyjały. Lepiej są znane rozmiary hodowli
w tym celu różne kategorie dóbr owiec w innych kategoriach dóbr, a stąd można tylko wnosić, że w do
W dobrach monarszych już zapewne w X—XI w. istniały liczne stada brach monarszych nie były one z pewnością mniejsze.
owiec, które władca powierzał ludności służebnej, zwanej stąd owczarami. Z hodowlą owiec w dobrach kościelnych wiązać należy przede wszystkim
Ludność taką poświadczają dokumenty zagójskie z lat 1166 i 1170—1175 25, nadanie Iwona Odrowąża i jego brata Wisława z 1222 r. na rzecz fundo
a nadto ślady jej przechowały się w nazwach miejscowych „Owczary”. wanego właśnie klasztoru cystersów w Mogile — 300 owiec z tylomaż
Długosz zarejestrował jedną wieś o tej nazwie w parafii giebułtowskiej, jagniętami32. Nadanie miało stanowić dopiero zawiązek klasztornej ow
a drugą w buskiej26. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego notuje czarni, która z czasem zapewne znacznie wzrosła, skoro skądinąd wiadomo,
nadto wieś o tej nazwie w powiecie opoczyńskim. Stadami owiec opieko że cystersi do tej gałęzi gospodarki, jak i do samego tkactwa, przywiązy-
wali się nie tylko „owczary”, ale częściowo również „Skotniki”, którzy
Romanowi Gródeckiemu w 70 rocznicę urodzin, Warszawa 1960, s. 516. Por. też
jednak mieli w swojej pieczy głównie inne rodzaje bydła domowego.
LWKr. 1564 I, s. 35.
Podkrakowska bowiem wieś Skotniki, gdzie niemal do dziś przetrwało 28 Album Palaeographicum, wyd. S. Krzyżanowski, wyd. II, Kraków 1960,
garbarstwo skór wołowych i cielęcych, które zatem musiało się wiązać nr 18.
z miejscową hodowlą tych zwierząt, jeszcze w XVI w. świadczyła tzw. 20 Lib. ben. I, s. 60 i 241, rejestruje Skotniki w parafii tynieckiej, oraz s. 540 i 544,
barankowe27, co dowodzi również hodowli owiec. Najstarszą wiadomość Skotniki w parafii Św. Jakuba w Kazimierzu; wchodzi tu w grę zapewne podział
jednej wsi między dwie parafie, który być może jest śladem dawnego podziału
własności między klasztorem tynieckim a monarchą (wielkorządy krakowskie).
25 KDP III, nr 4 i 6. 30 Liber ben. I, s. 313, 328, 375; III, s. 87, 373; por. nadto KDP III, nr 35.
28 Lib. ben. I, s. 74; II, s. 62, 373, 425; III, s. 90, 94, 96. Por. też Lib. retax. 1529, 31 Por. K. Tymieniecki, Majętność książęca w Zagościu i pierwotne uposa
s. 19, 78, 178, 276. Z Owczar w par. giebułtowskiej wywodził się zapewne Jacussius żenie klasztoru joannitów, na tle osadnictwa dorzecza dolnej Nidy, „RAU, WFH”,
l1? W 1400 r- przed sąden’ ziemski™ krakowskim, SPP ł t. 55, 1912, s. 393; R. Gródecki, Studia nad dziejami gospodarczymi Polski XII
VIII, nr 9591, 9849, 9936, 9983 wieku, „KH”, R. 29, 1915, s. 289, osobna odb., s. 35; O. Balzer, Narzaz w syste
27 J. IM'’i tk’ owski, Statut cechu grabarzy wi e wsi' S..k.o...t.n..i.k..i poJd Krak’owem mie danin książęcych pierwotnej Polski, Lwów 1928, s. 134.
i wiadomość o archiwum cechowym, Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane 32 ZDMog., nr 2.
« 16 » 2 — Tkactwo małopolskie « 17 »
