Table Of ContentAzərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Dilimiz, mənəviyyatımız
“ÇƏTİN SÖZLƏR” ANLAYIŞININ MAHİYYƏTİ VƏ
METODİK BAXIMDAN AÇIQLANMASI
Samirə Həsənova
Azərbaycan Mətbuat Şurası, Təhsil məsələləri
üzrə məsləhətçi, ARTPİ-nin doktorantı
E-mail: [email protected]
Açar sözlər: şəxsiyyət, çətin sözlər, problem, orfoqrafiya, orfoepiya, semantika,
şagird, tədqiqatçı, eksperiment.
Ключевые слова: личность, трудные слова, проблема, орфография, орфоэпия,
семантика, ученик, исследователь, эксперимент.
Key words:personality, difficult words, problem, orthography, orthopedically, seman-
tics, students, Investigator, experiment.
Müasir təhsilin əsas məqsədi hərtərəfli Professor Ə.Əfəndizadə “çətin sözlər”
inkişaf etmiş, geniş dünyagörüşə malik şəx- anlayışını izah edərkən sırf orfoqrafik istiqa-
siy yət yetişdirməkdir. Odur ki, respublika- məti əsas götürmüş, “yazılışı çətin sözlər” və
mızda təhsil sahəsində aparılan islahat proq- “yazılışı ümumi orfoqrafik qaydalarla müəy-
ramına uyğun olaraq hər bir fənnin, o cüm- yənləşməyən sözlər”lə əlaqələndirmiş dir.
lədən “Azərbaycan dili” fənninin qarşısında Lakin müəllif ifadəni dar məzmunda işlətsə
konk ret tələblər qoyulmuşdur. Dil düşüncə- də, belə bir qeyd verməyi lazım bilmişdir:
yə şəkil verən, onu işarələr sistemi ilə ifadə “Həmin terminlər metodik nöqteyi-nəzərdən
edən bir vasitədir. İnsanın düşüncə tərzi dilə daha geniş məna kəsb edir” [1, 3]. Azər bay-
hansı dərəcədə hakim olması ilə səciyyə lə- can dili tədrisi metodikasının elmi-nəzəri
nir. Deməli, nitq mədəniyyəti, dilin lüğət eh- əsaslarını işləyən görkəmli araşdırıcılardan
ti yatının zənginliyi şəxsiyyət üçün əvəzolun- sa yılan alim yazılışı çətin sözlərin əsas xa-
maz keyfiyyətdir. Məhz bu səbəbdən hər bir rak ter xüsusiyyətlərini şərh edərkən onları
ifadənin məna yükünün dərk edilməsi, sözə aşağıdakı kimi qruplaşdırmışdır:
həssas münasibətin formalaşdırılması olduq- 1. “Yazılışı tələffüzündən fərqlənən
ca böyük önəm daşıyır. Lakin elə tip sözlər sözlər;
var ki, onların öyrədilməsi yalnız xüsusi fəa - 2. Bitişik və ya ayrı yazılmasına görə
liyyət planının qurulması zamanı mümkün çətin fərqlənən mürəkkəb sözlər; dilimizə
ola bilər. Adətən, onlar “çətin sözlər” anla - rus dili vasitəsi ilə keçib, həmin dildəki eyni
yışı altında araşdırılır. Bu, şərti termindir və sözlərdən yazılışı və tələffüzünə görə fərq-
nisbi xarakter daşıyır. Təhlillər göstərir ki, lənən sözlər;
elmi-metodik ədəbiyyatlarda “çətin sözlər” 3. Orfoqramı ümumi qaydalarla müəy-
daha çox orfoqrafik baxımdan təlim prose - yənləşən, lakin yazılış qaydası şagirdlərə
sin də çətinlik yaradan sözlərə şamil edilmiş məlum olmayan sözlər” [1,11].
və bu istiqamətdə tədqiqatlar aparılmışdır. Bu tipli sözlərin mənimsənilməsində
Bunlardan bəzilərini nəzərdən keçirək: mühüm rol oynayan təlim metodları və va si-
74
“Azərbaycan məktəbi” 2013/6
tə lərinə toxunan tədqiqatçı dərsliklərin im- həs sas münasibət formalaşdırmaq üçün
kan larını qiymətləndirərək yazmışdır: aparılan üsul və vasitələri müqayisəli şəkildə
“...Azər baycan dili dərsliyi şagirdlərə başqa təqdim edən pedaqoq rus metodistlərinin
vərdişlərlə bərabər, çətin sözlərin düzgün fikirlərini də ayrı-ayrılıqda təhlil etmiş və
yazılışına dair vərdişlər verilməsində də, heç problemə metodik aydınlıq gətirmişdir.
şübhəsiz, çox mühüm rol oynamalıdır” Onun mövzu üzrə apardığı eksperi-
[1,8]. ment materiallarına da diqqət etdikdə tədqi-
K.Mikayılovun tədqiqatlarında isə qatın hansı istiqamətdə müəyyənləşdiril di yi-
“çətin sözlər” anlayışının mahiyyəti nitqin ni görmək mümkündür. Bunun üçün seçil-
inkişaf xüsusiyyətləri, lüğət üzrə iş prose- miş mətnə (birinci mərhələdə “İlk bahar”,
sində açıqlanmış və rus metodisti V.A.Dob- ikinci mərhələdə isə “Mayak”) və əsas məq-
ramıslovun fikirlərinə əsaslanaraq, “məna sı sədə (“Uşaqların tanış olmayan və az tanış
aydın olmayan, yaxud aydın olub nitqində olan sözləri seçmə bacarığını müəyyən ləş-
istifadə edə bilmədiyi sözlər” anlamında təq- dirmək”) nəzər yetirsək, alimin təhlillərini
dim olunmuşdur. Problemlə bağlı müəyyən- daha aydın dərk edə bilərik [3, 106 - 112].
ləş dirici eksperiment keçirən alim məktəb Metodist alim belə sözlərin öncə məna
təcrübəsindəki vəziyyəti ümumiləşdirərək baxımından izah edilməsini daha səmərəli
bu nəticəyə gəlmişdir: sayır. O, lüğət üzrə işin qrammatika və or-
1. “Şagirdlər sözlərin mənasını bilmə- foqrafiyanın tədrisi ilə qarşılıqlı əlaqəsində
dik də onları konteksdə işlədərkən və yazar- çətin sözlərin mahiyyətindən doğan orfoepik
kən səhvə yol verirlər; cəhətdən izah məsələsinin diqqətdən yayın-
2. Çoxmənalı sözlərin nitq inkişafında mamasını nəzərə çarpdırır [2, 133].
rolu; Y.Ş.Kərimovun son onillikdəki təhlil-
3. İfadə yazıya hazırlıq dövründə lüğət lərində isə əvvəlki şərhlərindən uzaqlaşma
işinin aparılması; və ya məsələyə yeni baxış təqdim etməsi nə-
4. Yaradıcı inşalar vasitəsi ilə bir sıra zərdən yayınmır. “Yazılışı çətin sözlər üzə-
sözlərin şagirdlərin fəal lüğət ehtiyatına rin də işin təşkili” sərlövhəli material orfoq-
daxil edilməsi” [3, 6]. rafiya təlimi bölməsinə daxil edilmiş və yal-
Göründüyü kimi, pedaqoq şagirdlərə nız sözlərin yazılış xüsusiyyətləri diqqət
tanış olmayan çətin sözlərin öyrədilməsi mər kəzində saxlanılmışdır: “Yazılışı çətin
zamanı onların nitqindəki rolun nəzərə alın- söz lər termini əslində şərtidir. Əgər uşa ğın
malı olduğunu xüsusi vurğulamışdır. Müəllif nitqinin, ümumi inkişafının səviy yə si, mək-
çətin sözlər anlayışını həm də orfoqrafik təbə nə kimi hazırlıqla gəlməsi, şəhərdə və
baxımdan çətin mənimsənilən sözlərə də aid ya kənddə yaşaması, nitqinə hansı dialektin
etmişdir. təsir göstərməsi, intellektual hazırlığı, fərdi
Ana dili tədrisi metodikası sahəsində xüsusiyyətləri nəzərə alınar sa, bizim çətin
xüsusi xidmətləri olan professor Y.Kərimov hesab etdiyimiz bəzi sözlərin isə onlar üçün
da “çətin sözlər” anlayışının mahiyyətini lü - çətin olması aşkara çıxar”, “yazılışı çətin
ğət üzrə iş prosesində təqdim etmişdir. Bu - sözlərin xarakteri və mən bələri müəllimə
rada termini ayrı-ayrı kontekslərdən deyil, im kan verir ki, şagirdlərin hazırlığına, proq-
sırf lüğət işinin əsaslarının tərkib hissəsi ram tələblərinə, yerli şəraitə uyğun sözlər
kimi vermişdir. O, çətin sözləri məzmunca seçsin, lakin bu vəzifənin çətinliyi nəzərə
“şagirdlərə tanış olmayan və az tanış olan alı naraq proqramda hər bir sinif üçün yazı-
sözlər” kimi açıqlamışdır. Şagirdlərdə sözə lışı çətin sözlərin minimumu verilmişdir” [7,
75
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
358-359]. 1968, səh. 128.
Professor A.Rəhimov məsələyə orfoq- 4. Rəhimov A. Ana dilinin tədrisi
ra fiya çərçivəsində yanaşmış və “yazılışı çə- metodikası (ibtidai siniflərdə). Bakı: Nurlan,
tin sözlər” adı altında qısa təhlillər vermişdir 1997, səh. 360.
[5, 320]. Onun fikrincə, yazılışı çətin sözlər 5. Rəhimov A. Ana dilinin tədrisi
iki qrupa ayrılır: metodikası (ibtidai siniflərdə). Bakı: Nurlan,
a) heç bir ümumi orfoqrafik qaydaya 2003, səh. 408.
tabe olmayan sözlər; 6. Kərimov Y. İbtidai siniflərdə Azər-
baycan dili dərslərində lüğət işinin əsasları.
b) ədəbi tələffüzlə yoxlanmayan söz lər
Bakı: Maarif, 1968, səh. 216.
[4, 341].
7. Kərimov Y. Ana dilinin tədrisi me to -
Buradan aydın olur ki, pedaqoq “çətin
dikası (Dərslik). Bakı: Nasir, 2005, səh. 520.
sözlər” anlayışını yalnız bir yönümdə izah
etmişdir.
С.Гасанова
Bütün bunlar onu göstərir ki, metodik
Сущность понятия “трудные
araşdırmalarda çətin sözlər üç istiqamətdə
слова” и раскрытие его с методиче-
şərh olunmuşdur:
ской точки зрения
1) orfoqrafik baxımdan yazılışı çətin
Резюме
sözlər;
В научной статье раскрывается
2) orfoepik baxımdan deyilişi çətin
сущность понятия “трудные слова”, в том
sözlər;
числе представляется описание в широ-
3) semantik baxımdan mənaca tanış
ком и узком его смысле. Здесь также наш-
olmayan sözlər.
ли свое отражение краткой форме иссле-
Fikrimizcə, bu yanaşmalar zəncirvari
дования педагогов в этом направлении. В
şəkildə bir-biri ilə bağlıdır və təlim prose-
результате была представлена настоящая
sində kompleks şəkildə öz metodik həllini
сущность понятия “трудные слова”, пояс-
tapmalıdır .
нение понятия с точки зрения орфогра-
Mövzunun elmi yeniliyi ondadır ki,
фии, орфоэпии и семантики.
“çətin sözlər” anlayışı metodik baxımdan
geniş anlamda açıqlanmışdır.
S.Hassanova
Mövzunun praktik əhəmiyyəti: “Çətin
sözlər” anlayışının əsl mahiyyətinin təqdim
“The essence of “difficult words”
edilməsi bu istiqamətdə aparılacaq işlərə
and disclosure from methodological
birbaşa müsbət təsir göstərə bilər.
standpoint
Rəyçi: dos. Ə.Abbasov
Summary
In this article the essence of difficult
İstifadə edilmiş ədəbiyyat
words are explained, at the same time their
1. Əfəndizadə Ə. Yazılışı çətin sözlər
explanation is introduced in concrete and
və onların öyrənilməsi yolları. Bakı: Azər -
broad meaning. On these issue teachers carri-
tədrisnəşr, 1964, səh. 58.
ed out researches, analyses and made presen-
2. Məlikova T. Yazılışı çətin sözlər üzə -
tations. As a result the main essence of the ter-
rində iş. // Kurikulum, 2013, №1. səh. 93-94.
minology of difficult words and their orthog-
3. Mikayılov K. Şagirdlərin lüğət
raphical, orthopedically and semantically
ehtiyatının zənginləşdirilməsi (V sinif Azər -
explanation was introduced.
bay can dili dərsləri üzrə). Bakı: Maarif,
76
