Table Of ContentAzərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
MƏZMUN XƏTTİ FƏNLƏR ÜZRƏ
MÜƏYYƏNLƏŞDİRİLİR
Firuzə Kərimova
ARTPİ-nin böyük elmi işçisi
Açar sözlər: məzmun xətti, fənn kurikulumu, məzmun standartı, təlim nəticəsi.
Ключевые слова: содержательные линии, предметные курикулумы, содержа-
тельные стандарты, результаты обучения.
Key words: content line, subject curriculum, content standards, training results.
Əsası ümummilli liderimiz Heydər riyaziyyat fənnin də tədrisi artıq bir neçə
Əliyev tərəfindən qoyulan təhsil islahatı ildir ki, kurikulumun tələblərinə uyğun
ölkəmizin təhsil siyasətinin əsas istiqamət- şəkildə aparılır.
lərini müəyyən etməklə bu sistemin inkişa- Məzmun xətti – fənn üzrə ümumi tə-
fının, keyfiyyətinin və rəqabət qabiliyyətinin lim nəticələrinin reallaşdırılmasını təmin et-
yüksəldilməsini təmin edir. Mütərəqqi dün - mək üçün müəyyən edilən məzmunun zəruri
ya təcrübəsini özündə əksetdirən “Azər bay- hissəsidir.
can Respublikasında ümumi təhsilin Kon- Riyaziyyat fənn kurikulumunda fən nin
sepsiyası (Milli Kurikulumu)” demokratizm, məzmunu bacarıqlar şəklində ifadə edilən
humanizm kimi prinsiplərdən çıxış etməklə, təlim nəticələrindən (standartlardan) ibarət-
şagirdlərin maraq və ehtiyaclarına cavab dir və bu nəticələr məzmun xətləri üzrə
verən, mütəxəssislərin elmi yanaşmalarına qruplaşdırılmışdır.
söykənən, dövlətin təhsil siyasətinin tələb- Məzmun xətləri şagirdlərin öyrənəcəyi
lərinə uyğun bir sənəddir. məzmunu daha aydın təsvir etmək üçün
Hazırda respublikamızda müasir dün- müəy yən olunur və onu sistemləşdirmək
yanın şəxsiyyətyönümlü təhsil sferasına da- məqsədi daşıyır. Onlar siniflər üzrə əsas və
xil olmaq üçün tələbatlara uyğun interaktiv alt standartlar şəklində müəyyənləşdirilir.
məzmun, ən yeni təlim strategiyaları, qiy- Riyaziyyat fənni üzrə 5 məzmun xətti
mətləndirmə mexanizmləri, demokratik ida- müəyyənləşdirilmişdir: 1. Ədədlər və əməl-
rə etmə sistemi işlənib hazırlanır, ənənəvi və lər. 2. Cəbr və funksiyalar. 3. Həndəsə. 4.
mütərəqqi dünya texnologiyalarından istifa- Ölçmə. 5. Statistika və ehtimal.
də edilir. Riyaziyyat fənni üzrə müəyyənləş -
Təhsil sistemində aparılan islahatlar dirilmiş 5 məzmun xətti bütün siniflər üzrə
müasir dərsin məzmununun təkmilləş diril - (I-XI siniflər) dəyişməz qalır. Kurikulum sə-
məsini, yeni təlim texnologiyalarının tətbi - nədində hər bir məzmun xətti əsas lan dırıl-
qini tələb edir. İnteraktiv təlim metodların - mış və onlara uyğun təlim nəticələri veril-
dan istifadə təhsilin keyfiyyətinə öz müsbət mişdir.
təsirini göstərir. Kurikulum islahatı təlim Ədədlər və əməllər. Saymaq, he sab-
prosesində şagirdlərə daha çox müstəqillik lamaq, ölçmək və kəmiyyətlərin qiymətini
verilməsinə, öz fikirlərini sərbəst şəkildə ifa - müəyyən etmək üçün istifadə olunan ədədlər
də etməyə zəmin yaradır. Digər fənlər kimi riyaziyyat fənninin məzmununa daxil olan
28
“Azərbaycan məktəbi” 2013/4
əsas bölmələrdən biridir. Ədədlər və əməllər yerinə yetirilməsi təmin olunur. Aşağı
üzrə məzmun vasitəsilə şagirdlər tərəfindən siniflərdə həndəsə məzmun xətti vasitəsilə
ədəd anlayışının və onun genişlən dirilməsi- əsas həndəsi fiqurların tanınması (məsələn,
nin dərk edilməsi, ədədlər üzərində əməl- üçbucaqlılar, dairələr, kvadratlar və kublar)
lərin (toplama, çıxma, vurma, bölmə, kök al- həyata keçirilir. Sonrakı siniflərdə həndəsi
ma, qüvvətəyüksəltmə və s.) yerinə yeti ril- fiqurların xassələrinin öyrənilməsi genişlən-
məsi təmin olunur, onlarda dəqiq və təqribi dirilir və dərinləşdirilir, müxtəlif həndəsi
hesablama vərdişləri formalaşdırılır. Yuxarı münasibətlər və həndəsi çevrilmələr daxil
siniflərdə isə bu məzmun xətti vasitəsilə edilir, fəza həndəsəsi daha ətraflı öyrədilir.
sadə və mürəkkəb ədədlər, rasional, irra- Ölçmə. Müvafiq ölçü vahidləri və alət-
sional ədədlər və irrasional ədədlərin ra- ləri vasitəsilə kəmiyyətlərin lazımi dəqiq-
sional ədədlərlə təqribi ifadə olunması, liklə ölçülməsi və qiymətləndirilməsinin
həqiqi və kompleks ədədlərin daxil edilməsi öyrədilməsi ölçmələr məzmun xəttinin daxil
məsələlərinin öyrənilməsi həyata keçirilir. edilməsi vasitəsilə həyata keçirilir. Bu məz-
Cəbr və funksiyalar. Cəbrin ele ment- mun xətti aşağı siniflərdə şagirdlərdə sadə
lərinin daxil edilməsi şagirdlərdə ədədlər və ölçü alətlərindən (məsələn, xətkeşdən) isti-
əməllərin bir sıra xassələrinin ümumi - fa də etmək vərdişlərinin yaranmasına xid-
ləşdiril məsini, hərfi ifadə, bərabərlik, tənlik mət edir. Sonrakı siniflərdə isə bucaqların,
və s. mühüm riyazi anlayışların formalaş ma- sahələrin, həcmlərin ölçülməsi, müvafiq
sını, cəbri anlayışlardan istifadə edərək ətraf ölçü vahidlərindən istifadə edilməsi, ölçü
aləmdəki hadisələrin riyazi modellərinin vahidləri arasındakı əlaqələrin başa düşül-
qurulması kimi müvafiq vərdişlərin yaran- məsi, bunların məsələlərin həlli üçün tətbiqi
masını təmin edir. Cəbr vasitəsilə şagirdlər təmin olunur.
qarşıya çıxan problemləri təbii dildən cəbrin Statistika və ehtimal. Statistika və eh-
simvolik dilinə və əksinə çevirməklə həll timal məzmun xətti müxtəlif məlumatların
edirlər. statistik göstəricilərinin təyin edilməsi və
Riyaziyyatın öyrənilməsində əsas sa- hesablanması, seçim zamanı təsadüflərin
hələrdən biri olan funksiyalar bölməsi şa- nəzərə alınması, toplanmış məlumatların
gird lər tərəfindən qanunauyğunluqların, təsnifatı, təhlili və təqdimatı kimi məsə lə lə-
asıl ılıq ların, kəmiyyət münasibətlərinin mə- rin şagirdlər tərəfindən öyrənilməsi məq sə-
nimsənilməsinə xidmət edir. Məzmun xət- dilə daxil edilmişdir. Bu məzmun xətti va-
tinə daxil edilmiş bu bölmənin yuxarı sinif- sitəsilə ibtidai siniflərdə məlumatları topla-
lərdə tətbiq sahələri genişlənir və müstəsna maq və onları qrafik şəklində təsvir etmək
əhəmiyyət kəsb edir. kimi mə sə lələrin öyrənilməsi təmin olunur,
Cəbr və funksiyalar məzmun xətti va - yuxarı siniflərdə statistika və onun gündəlik
sitəsilə dəyişən kəmiyyətləri olan prob - həyata təsirinin daha dərindən öyrənilməsi,
lemlərin təhlili, modelləşdirilməsi, həlli və top lan mış məlumatlar əsasında mühakimə-
təqdim olunması həyata keçirilir. yürütmə və qərarvermə təcrübəsinin forma-
Həndəsə. Həndəsə məzmun xətti va - laş dırıl ması üçün zəmin yaradılır. Ümumi
sitəsilə müstəvi və fəza fiqurlarının xas - orta təh sil səviyyəsində hadisə anlayışı,
sələrinin öyrənilməsi, fəza təsəvvürlərinin onun müx təlif növləri öyrədilir, eyniimkanlı
formalaşdırılması, həndəsi fiqurların xas- hadisələr, ehtimalın klassik tərifi daxil edilir,
sələ rindən və həndəsi metodlardan istifadə sadə hadisələrin baş vermə ehtimalının tapıl-
etməklə riyazi məsələlərin təhlili və həllinin ması qaydası verilir. Tam orta təhsil səviy-
29
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
yəsində birləşmələr nəzəriyyəsi hadisələrin • seçilmiş şərti ölçü vahidinin verilmiş
ehtimal larının hesablanmasına tətbiq edilir. kəmiyyətdə neçə dəfə yerləşdiyini müəy-
İbtidai təhsil səviyyəsində məzmun yənləş dirməklə ölçmə əməliyyatının məna-
xət ləri üzrə təlim nəticələri. sını başa düşür, vahidlər arasında əlaqə
Ədədlər və əməllər yarada bilir;
Şagird: • kəmiyyətlərin ölçülməsində və mü-
• milyon dairəsində əşyaları bir-bir və qa yisəsində uyğun ölçü vahidləri və alət-
ya qruplarla saymağı, onluq say sistemində lərindən düzgün istifadə edir və bu biliklər
mərtəbə vahidlərinin qiymətini müəyyən et- əsasında riyazi və praktik çalışmaları yerinə
məyi, ədədləri oxumağı və yazmağı, müx tə- yetirir;
lif ekvivalent formalarda təsvir etməyi, mər- • perimetri və sahə anlayışlarını başa
təbə toplananlarının cəmi şəklində göstər- düşür, bu biliklərdən praktik işlərin və
məyi, ədədin hissəsini tapmağı bacarır; çalışmaların yerinə yetirilməsində istifadə
• mənfi olmayan tam ədədlər üzərində edir.
hesab əməllərini aparmağı bacarır, bu əməl- Statistika və ehtimal
lər arasındakı əlaqələri başa düşür və onlar- Şagird:
dan məsələlərin həllində istifadə edir; • məlumatları toplayır, sistemləşdirir
• kəsrlər haqqında ilkin məlumatları və alınan nəticələri şərh edir;
əldə edir; • ehtimalla bağlı bəzi ifadələri (müm-
• məsələ həllində və hesablamalarda kündür, qeyri-mümkündür, baş verə bilər,
gözəyarı qiymətləndirmə aparır. baş verə bilməz) bilir və onlardan sadə
Cəbr və funksiyalar proqnozların verilməsində istifadə edir.
Şagird: Ümumi orta təhsil səviyyəsində məz-
• ədədlər arasında əlaqələrin ifadə sin- mun xətləri üzrə təlim nəticələri.
də, təsvirində, sadələşdirilməsində, məsələ- Ədədlər və əməllər
lərin həllində müvafiq simvollar, əməllər və Şagird:
xassələrdən istifadə edir; • ədəd anlayışını, ədədlərin müxtəlif
• sadə tənlikləri həll edir; üsullarla ifadə olunmasını, ədədlər və ədəd
• müxtəlif kəmiyyətlər (qiymət, miq- sistemləri arasında əlaqələri başa düşür;
dar, dəyər, sürət, zaman, gedilən yol, əmək • əməllərin mənalarını, bir-biri ilə
məhsuldarlığı, işin müddəti, işin həcmi) ara- əlaqələrini, xassə və qanunlarını, yerinə ye-
sında funksional asılılıqları ifadə edir və bu tirmə qaydalarını bilir və tətbiq edir.
biliklərdən məsələ həllində istifadə edir. • dəqiq hesablamalar və təqribi qiy-
Həndəsə mətləndirmələr aparır.
Şagird: Cəbr və funksiyalar
• əşyaların fəzada qarşılıqlı vəziy - Şagird:
yətini müəyyən edir, sadə fiqurları (nöqtə, • riyazi modellərdən istifadə etməklə
parça, düz xətt, bucaq, üçbucaq, düzbucaqlı, müxtəlif cür problemlərin həlli ilə bağlı si-
kvadrat, dairə, kub) tanıyır, təsvir edir, tuasiyaları cəbri üsulla təqdim və təhlil edir;
onların bəzi xüsusiyyətlərini bilir, bu biliklər • cəbri simvolları tətbiq etməklə cəbri
əsasında müqayisələr aparır və onlardan qaydaları dəqiq yerinə yetirir;
məsələ həllində istifadə edir. • cəbri qanunauyğunluqları, asılılıqları
Ölçmə və funksiyaları tanıyır, istifadə edir və
Şagird: təqdim edir;
30
“Azərbaycan məktəbi” 2013/4
• kəmiyyət münasibətlərini başa düşür (cəbri və triqonometrik) təqdim edir, onlar
və müxtəlif kontekstlərdə dəyişənlərin təh- üzərində hesab əməllərini yerinə yetirir;
lilini aparır • triqonometrik, üstlü, loqarifmik ifa-
Həndəsə dələri sadələşdirir və qiymətini tapır.
Şagird: • n dərəcəli tənlikləri həll edir.
• müşahidələrdən və fəza təsəv vürlə- • ardıcıllığın və funksiyanın xassə-
rindən istifadə etməklə həndəsi fiqurların lərini tətbiq edir, limitlərini hesablayır.
əlamətlərini və xassələrini təhlil edir; Cəbr və funksiya
• həndəsi münasibətləri tanıyır və Şagird:
əsas landırır; • triqonometrik, qüvvət, üstlü və loqa-
• həndəsi çevirmələr və simmetriyanın rifmik funksiyaların xassələrini tətbiq edir
elementlərini tətbiq etməklə problemlərin və qrafiklərini qurur;
həlli ilə bağlı situasiyaları təhlil edir; • triqonometrik, üstlü və loqarifmik
• problemlərin həlli ilə bağlı situasi- tənlik və bərabərsizlikləri, onların sistemini
yaları təhlil etmək üçün xüsusi mühakimə həll edir;
üsullarından və həndəsi modelləşdirmədən • bəzi funksiyaların törəməsini tapır,
istifadə edir; törəmənin köməyi ilə funksiyaları araşdırır;
Ölçmə • ibtidai funksiya, qeyri-müəyyən in-
Şagird: teq ral anlayışlarını başa düşür, bəzi funksi-
• ölçməyə məna vermək üçün vahid- yaların inteqralını hesablayır;
lərdən ölçü sistemləri və alətlərdən istifadə • müəyyən inteqralın köməyi ilə əy-
edir; rixətli trapesiyanın sahəsini və fırlanmadan
• müvafiq üsullardan və düsturlardan alınan cisimlərin həcmini hesablayır.
istifadə etməklə nələrin və necə ölçülə bilən Həndəsə
olmasını müəyyənləşdirir; Şagird:
• ölçmələrdə xətaların mümkünlüyünü • fəzada düz xətlərin və müstəvilərin
başa düşürlər və onların qiymətini müəy- qarşılıqlı vəziyyətinə aid məsələlər həll edir;
yənləşdirir, təqribi ölçmələr aparır. • çoxüzlülərin və fırlanma cisimləri nin
Statistika və ehtimal xassələrini müxtəlif məsələlərin həllinə
Şagird: tətbiq edir;
• məlumatları toplayır, emal edir və • fəza cisimlərinin simmetriyasına aid
təh lil üçün müvafiq statistik metodları seçib müxtəlif məsələlər həll edir;
tətbiq edir; • vektorlar üzərində əməlləri yerinə
• məlumatların təhlili əsasında ehti - yetirir, xassələrini müxtəlif məsələlərin həl-
mal lar edir, mühakimələr yürüdür və qərar linə tətbiq edir;
çıxarır; • fəzada Dekard koordinat sistemində
• ehtimal nəzəriyyəsinin sadə ehtimal müxtəlif məsələlər həll edir.
anlayışlarını başa düşür və ondan istifadə Ölçmə
edir. Şagird:
Tam orta təhsil səviyyəsində məzmun • fəza fiqurlarının səthi və həcmi ilə
xətləri üzrə təlim nəticələri. bağlı müxtəlif ölçmələr və təqribi hesab-
Ədədlər və əməllər lamalar aparır;
Şagird: • ölçmə və hesablamalarda alınan
• kompleks ədədi müxtəlif formalarda nəticələri müqayisə edir, xətanı müəyyən
31
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
edir. dırır, sistemləşdirir və nəticəsini təqdim edir;
Statistika və ehtimal • statistika və ehtimal əsasında hadi-
Şagird: sənin başvermə mümkünlüyünü proqnozlaş-
• ölçmənin səhvinin sabit komponen- dırır.
tini dəyişən komponentindən fərqləndirir, Kurikulumda hər sinfin sonunda
dispersiyasını və orta kvadratik meyilini he- şagirdlərin əldə edəcəyi bilik və bacarıqların
sablayır; konkret olaraq həcmi göstərilir. Nümunə
• ehtimalın hesablanmasında Bernulli olaraq V sinfin sonunda şagirdin əldə edə-
sxemini və normal paylama qanunu tətbiq cəyi nəticələri göstərək.
edir. Şagird:
Yeni fənn kurikulumları nəticəyö nüm- • Natural ədədləri oxuyur, yazır, mü-
lüdür. Ümumi təhsilin hər mərhələsi (səviy- qayisə edir, düzür və ədəd oxunda natural
yəsi) üçün təlim nəticələri öncədən müəy- ədə də uyğun nöqtəni göstərir, natural ədəd-
yən ləşdirilir. Onların əldə edilməsi isə məz- lər üzərində hesab əməllərini yerinə yetirir,
mun standartları vasitəsi ilə həyata keçirilir. natural ədədləri tələb olunan mərtəbəyə qə-
Ümumi orta təhsil səviyyəsi üçün təlim dər yuvarlaqlaşdırır, iki sonlu çoxluğun
nəticələrini göstərək. birləşməsini və kəsişməsini tapır.
Ümumi orta təhsil səviyyəsi (V-IX • Onluq kəsrlər üzərində hesab əməl-
siniflər) üzrə şagird: lərini yerinə yetirir, onluq kəsrləri tələb olu-
• ədədlər üzərində şifahi, yazılı for ma- nan mərtəbəyə qədər yuvarlaqlaşdırır, məx-
da dəqiq və ya təqribi hesablamalar aparır; rəcləri eyni olan kəsrləri və qarışıq ədədləri
• müxtəlif həyati məsələlərin həllində toplayır və çıxır, ədədin hissəsini və faizini
riyazi bilikləri tətbiq edir; tapır.
• simvollarla ifadə olunmuş cəbri • Dəyişənlərin və natural ədədlərin
dildən istifadə edir; köməyi ilə sadə cəbri ifadələr və tənliklər
• rasional ifadələr üzərində eynilik qurur, dəyişənlərin və natural ədədlərin kö-
çevrilmələri aparır, xətti tənlikləri, kvad ratik məyi ilə şifahi söylənilən təklifi bərabər siz-
tənlikləri, xətti tənliklər sistemi və bə ra- lik şəklində yazır, natural ədədlər çoxlu ğun-
bərsizliklər sistemini həll edir; da tənlikləri həll edir, sadə bərabərsizliklərin
• funksiya anlayışı və qrafiklərdən real natural həllərini seçmə üsulu ilə tapır.
asılılıqların öyrənilməsində və şərhində • Uzunluğu məlum olan parçanı,
istifadə edir; dərəcə ölçüsü verilən bucağı, iki tərəfi və
• mühakimələrini məntiqi əsaslandırır, on lar arasında qalan bucağa görə üçbucağı,
nitqində dəqiq, aydın və yığcam ifadə edir. tərəflərinə görə düzbucaqlını qurur, üçbu-
• müstəvi fiqurların və sadə fəza cağın və dördbucaqlının perimetrini, düz-
cismlərinin xassələrini praktik həndəsi mə - bucaqlının və kvadratın sahəsini, düzbucaqlı
sələlərin həllində tətbiq edir, sadə həndəsi paralelepipedin və kubun səthinin sahəsini
qurmaları yerinə yetirir. və həcmini hesablayır.
• ölçmə və hesablama ləvazimat - • Simmetrik müstəvi fiqurları və sadə
larından istifadə edir. konqruyent fiqurları tanıyır.
• fəaliyyətlərini planlaşdırır, onların • Uzunluğun, sahənin, həcmin və
əsasında alqoritmlər qurur, nəticələri yox - bucağın ölçü vahidlərini bilir və ölçmə
layır və qiymətləndirir. alətlərindən istifadə edir.
• statistik məlumatları toplayır, araş - • Tələb olunan məlumatları müxtəlif
32
“Azərbaycan məktəbi” 2013/4
mənbələrdən toplayır, sistemləşdirir, cədvəl nəticələri, məzmun xətləri, məzmun xətləri
və ya diaqramlar şəklində təqdim edir, mə- üzrə təlim nəticələri, fəaliyyət xətləri və
lumatlara əsasən, onların modasını, me dianı- fəaliyyət xətləri üzrə təlim nəticələri ehtiva
nı və ədədi ortasını tapır. edilir.
• Yəqin hadisə, mümkün olmayan
hadisə və təsadüfi hadisəni, eyniimkanlı və Rəyçi: dos. Ə.Gərayev
müxtəlifimkanlı hadisələri fərqləndirir, eyni-
imkanlı sadə hadisələrin ehtimalını hesab- İstifadə edilmiş ədəbiyyat
layır.
Məzmun standartları əsas və alt ol- 1. Ümumi təhsil pilləsinin dövlət
maqla iki qrupa bölünür. Hər bir standartın standartları və proqramları (Kurikulumları).
tərkibi bilik və fəaliyyət (bacarıq) kompo- Kurikulum, 2010, № 3.
nentindən ibarətdir. 2. Ümumi təhsilin fənn standartları (I-
V sinfin məzmun standartından nü - XI siniflər). Bakı: Mütərcim, 2012.
munə göstərək:
1. Ədədlər və əməllər Ф.Каримова
1.2. Riyazi əməlləri, riyazi prosedur-
ları tətbiq edir və onlar arasındakı əlaqəni Содержательные линии опреде-
müəyyənləşdirir. ляются по предметам
1.2.1 Natural ədədlər üzərində hesab
əməllərini yerinə yetirir. Резюме
1.2.2 Natural ədədləri, onluq kəsrləri
mərtəbə vahidlərinə vurur və bölür. В статье предлагается новое содер-
1.2.3 Ədədi ifadənin qiymətini tapır жание предметного курикулума по мате-
(mötərizə daxilində ifadələr də daxil матике, обоснованы содержательные ли-
olmaqla). нии и одновременно показана динамика
1.2.4 Məxrəcləri eyni olan kəsrləri və развития уровней образования. Отмеча -
qarışıq ədədləri toplayır, çıxır, onluq kəsrlər ется, что содержтельные линии служат
üzərində hesab əməllərini yerinə yetirir. сис тематизации знаний учащиеся.
1.2.5 Ədədin hissəsini və faizini tapır.
Nümunədəki hər bir alt standartı biliyə F.Karimova
və fəaliyyətə görə də ayırmaq olar.
Alt standartın New сontent of mathematic sub-
Bilik komponenti - mövzunu, ject curriculum
Fəaliyyət komponenti isə təlimin
strategiyalarını müəyyən etməyə kömək Summary
edir.
Beləliklə, məlum olur ki, ənənəvi In the article the content of mathemat-
təlimə görə riyaziyyat fənninin məzmunu ic subject curriculum is given. At the same
dedikdə əsasən mövzular, onlara ayrılan saat time content line is determined and develop-
miqdarı başa düşülürdü. Riyaziyyat fənn ment dynamics for education levels is
kuri kulumunun məzmunu dedikdə isə təhsil shown. It is noted that content lines serve to
standartları, təhsil səviyyələri üzrə təlim systematize students’ learning.
___________________________
33
* 3 “Azərbaycan məktəbi” № 4
