the botany of the commelins

244 Pages·2012·20.17 MB·English

THE BOTANY OF THE COMMELINS
Promotor: dr. H.C.D.de Wit, oud-hoogleraar in de algemene plantensystematiek en -geografie en in het
bijzonder die van de tropen en de subtropen
Co-promotor: dr. A.D.J.Meeuse, hoogleraar in de bijzondere plantkunde aan de Universiteit van Amsterdam
D.O.WIJNANDS
THE BOTANY OF THE
COMMELINS
PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN
DOCTOR IN DE LANDBOUWWETENSCHAPPEN,
OP GEZAG VAN DE RECTOR MAGNIFICUS, DR.C.C.OOSTERLEE,
HOOGLERAAR IN DE VEETEELTWETENSCHAP,
IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN
OP WOENSDAG 21 SEPTEMBER 1983
DES NAMIDDAGS TE VIER UUR IN DE AULA
VAN DE LANDBOUWHOGESCHOOL TE WAGENINGEN
A.A.BALKEMA/ROTTERDAM/1983
BIBLIOTHEEK
LANDBÜUWHOGKSCHOOL
WAGKNINGEJV
IS t-
C) % i & 0 - o 3
Aan hoveniers en bloemschilders,
voor de lafenis die zij schenken bij de nomenclatuur
Curriculum vitae
Dirk Onne Wijnands, geboren 7 januari 1945 te Haarlem.
Gymnasium-/}, Lorentz-Lyceum te Haarlem.
Universiteit van Amsterdam, 1963-1969;
doctoraal examen biologie (met lof): bijzondere plantkunde, plantenfysiologie en erfelijkheidsleer.
Leraar biologie, Christelijk Lyceum, Haarlem, 1967.
Wetenschappelijk medewerker Universiteit van Amsterdam, Hortus Botanicus, 1969-1977.
Wetenschappelijk hoofdambtenaar Landbouwhogeschool, tuinbotanicus, beheerder van de beheerseenheid
Botanische Tuinen, Bouwgroen en Sportvelden en staflid Laboratorium voor Plantentaxonomie, 1977-heden.
Samenvatting / Summary
In The Botany of the Commelins worden de planten behandeld, die afgebeeld zijn in de Moninckx
Atlas en de vier geïllustreerde werken van Jan en Caspar Commelin over de exotische planten in de
Hortus Medicus van Amsterdam. Afbeeldingen van deze planten zijn tussen 1686 en 1709 gemaakt
door een aantal schilders, vooral Jan en Maria Moninckx.
De eerste taak die de auteur zich gesteld heeft, is de afgebeelde planten te identificeren en die
determinaties te bediscussiëren met betrekking tot eerdere interpretaties in de literatuur. Hieruit
resulteren conclusies over de interpretatie en typificatie van vele plantnamen, die door 18e en 19e
eeuwse botanici, vooral door Linnaeus, gepubliceerd zijn. Van dertien soorten uit Zuid Afrika,
Europa en tropisch Amerika moet de nomenclatuur veranderen.
De inleidende hoofdstukken behandelen de geschiedenis van de Hortus, de botanici die er werkten
en de verzameling aquarellen die in de Hortus gemaakt zijn.
Appendix A geeft een gereconstrueerde catalogus van de Hortus-bibliotheek ten tijde van de Com
melins, die tevens een index is op de door hen geciteerde literatuur.
Appendix B bevat biografische aantekeningen over bestuurders, kunstenaars, verzamelaars, hove
niers en botanici, die met de Hortus, de planten en de boeken erover te maken hadden.
The Botany of the Commelins deals with the plants pictured in the Moninckx Atlas and the four
books by Jan and Caspar Commelin on the exotic plants in the Hortus Medicus of Amsterdam.
Water-colours were painted of 420 plants during the years 1686-1709 by a number of artists,
mainly by Jan and Maria Moninckx. The author's main purpose is to identify these plants and to
discuss these interpretations in connection with previously published comments, resulting in con
clusions on the interpretation and typification of plant names published by 18th and 19th century
botanists, mainly by Linnaeus. Thirteen species from South Africa, Europe and tropical America
have their nomenclature amended.
Introductory chapters give surveys of the history of the Hortus, the botanists who worked there,
and the Moninckx Atlas.
Appendix A provides a reconstructed catalogue of the institutional library of the Hortus at the
time of the Commelins, which is also an index to the literature cited by them.
Appendix B lists biographical notes on governors, artists, collectors, gardeners and botanists, who
contributed to the garden, its plants and books.
Inleiding
GESCHIEDENIS Dikwijls blijkt, dat de introductiedata in Amsterdam
vroeger zijn dan in de literatuur wordt opgegeven, b.v.
De Hortus Medicus Amstelodamensis werd in 1682 door Caladium bicolor 1704 tegen 1773, Hexaglottis lewisiae
het stadsbestuur gesticht in een nieuwe uitleg van de 1688 tegen 1766, Homeria flaccida 1690 tegen 1810,
stad Amsterdam, de Plantage, als een tuin voor het on Coreopsis grandiflora 1706 tegen 1821.
derwijs in de medicinale planten. Frederik Ruysch Na de dood van Jan Commelin in 1692 werd Petrus
(1638-1731) fungeerde vanaf 1685 als hoogleraar om Hotton (1648-1709) aangesteld als botanicus aan de
dit onderwijs te geven. Hortus. Hotton had in Leiden gestudeerd en daar Paul
Twee, later drie, 'commissarissen' bestuurden de Hermann's professoraat waargenomen tijdens diens ver
Hortus. Joan Huydecoper en Jan Commelin werden in blijf op Ceylon. Na de dood van Hermann (1646-1695)
1683 als eersten in die functie benoemd. Huydecoper nam Hotton definitief diens plaats in. Caspar Commelin
(1625-1704) was een vooraanstaand lid van de Am (1668-1731) werd in 1696 aangesteld als opvolger van
sterdamse regentenkringen als burgemeester van Am Petrus Hotton. Caspar was de zoon van Caspar Comme
sterdam en directeur van de VOC. Jan Commelin lin sr., die uitgever-drukker en historicus was en een
(1629-1692) kwam voort uit een geslacht van drukkers. broer van Jan Commelin. Caspar had in tegenstelling
Hij handelde in farmaceutische artikelen, werd in 1672 tot zijn oom Jan een academische opleiding gevolgd
benoemd in de Vroedschap van Amsterdam, en publi bij Paul Hermann in Leiden.
ceerde over gekweekte en wilde planten. Zo werd
Commelin wel een vooraanstaand lid van de Amster
damse samenleving, maar niet zo voornaam als Huyde DE MONINCKX ATLAS
coper.
De internationale contacten van de Hortus werden Vanaf 1686 zijn er in de Hortus afbeeldingen gemaakt
vooral in de eerste jaren door Huydecoper behartigd; van planten uit de tuin. Meestal betrof het zeldzame
Commelin zorgde meer voor de tuin zelf. In 1690 planten, die waarschijnlijk eerst sinds korte tijd in cul
volgde Commelins benoeming tot 'commissaris-prac- tuur waren, maar ook enkele al meer algemeen bekende
ticus'. De Hortus ontwikkelde een acquisitie-beleid, dat planten zijn afgebeeld. In de periode 1686-1709 hebben
naast een collectie medicinale planten, leidde tot een vier schilders 420 aquarellen vervaardigd. Deze zijn in
aanzienlijke, internationaal toonaangevende collectie acht banden verzameld en staan bekend als de Moninckx
exotische gewassen. Deze planten kwamen uit de tropen Atlas, omdat Jan Moninckx de meeste 'afteekeningen'
en subtropen, vooral uit gebieden waar de VOC en WIC had vervaardigd: 271 zijn er door hem gesigneerd.
het bewind voerden (zie kaart op p.5). Vele corres Wie Jan Moninckx was, blijft een nu nauwelijks te
pondenten stuurden zaden en planten; de belangrijk beantwoorden vraag. Waarschijnlijk was hij de 'schilder'
ste onder hen waren; Cornelis van Aerssen van Som- Johannis Moninckx, die in of voor 1698 huwde met
melsdijk (Suriname), Andreas Cleyer (Java), Lauren- Adriaentje Uchtenbroeck en te Amsterdam werd be
tius Pijl (Ceylon), Simon en Willem Adriaen van der graven op 20 mei 1714.
Stel (Kaap de Goede Hoop) en Joseph Pitton de Tour- Maria Moninckx werd in Den Haag geboren in 1673
nefort met Andreas Gundelsheimer (Turkije). De Am of 1676 en overleed in 1757 te Amsterdam. Zij huwde
sterdamse regenten bemiddelden soms via hun relaties in 1723 met Martinus de la Ruel te Amsterdam op
met de VOC en de WIC voor de Hortus, zoals Joannes 47-jarige leeftijd. Wat haar verwantschap met Jan
Hudde, Joan Huydecoper, Gerbrand Paneras, Jacob Moninckx was, is niet duidelijk. Mogelijk stammen zij
Scott, Pieter Ranst Valckenier en François de Vroede. beiden uit het Haagse schildersgeslacht Moninckx. Maria
Ook bezitters van particuliere tuinen leverden planten signeerde 101 aquarellen.
aan de Amsterdamse Hortus, zoals Simon van Beaumont Alida Withoos, dochter van de schilder Matthias Wit
(Den Haag), Agnes Block (Loenen) en Gerard Rover hoos, werd in 1659 of 1660 geboren en overleed in 1730
(Velsen). Amerikaanse planten kreeg de Hortus via de te Amsterdam. Dertien aquarellen zijn door haar gesig
tuin van Bisschop Henry Compton uit Londen. neerd.
VI
Inleiding VII
Johanna Helena Herolt-Graff was een dochter van de NOMENCLATUUR
vermaarde schilderes Maria Sibylla Merian. Zij maakte
twee aquarellen. De afbeeldingen en beschrijvingen in de boeken van
Werk van deze vier schilders is ook aanwezig (geweest) Jan en Caspar Commelin zijn dikwijls geciteerd en
in de verzameling schilderingen, die Agnes Block liet geïnterpreteerd in de botanische literatuur. De inter
vervaardigen van de planten in haar collectie op 'De prestaties door Linnaeus zijn van groot belang voor de
Vijverhof te Loenen, zie Van de Graft (1943). huidige nomenclatuur van de betreffende planten.
Een 9e deel, bestaande uit vijf aquarellen, comple Zijn Species plantarum (1 mei 1753) geldt als het start
teert de Atlas. Vier zijn gemaakt door Jan Matthias punt voor de wetenschappelijke naamgeving van vaat-
Cock (1720-1770) in 1749 en één, vermoedelijk iets la planten. Linnaeus interpreteerde 259 van de 305 door
ter, door Dorothea Storm-Kreps, die in 1758 trouwde de Commelins gepubliceerde platen, in Species plan
met Johannes Storm, de hortulanus van de Hortus, en tarum en in latere werken. Soms verschilden zijn in
in 1772 overleed. terpretaties aanzienlijk in de loop der tijd. Zo heeft
De aquarellen in de Moninckx Atlas meten 53 bij Linnaeus Jacobaea Africana frutescens crassis & suc-
36 cm en zijn op perkament geschilderd. Naast het histo culentis foliis Caspar Commelin 1701, p. 147 t.74, ge
risch-botanisch belang, dat zij vertegenwoordigen, zijn citeerd voor Othonna cheirifolia L. in 1753, voor
het vaak artistiek fraaie werkstukken, die de aandacht Gneraria othonnites L. in 1763, voor Othonna cras-
van de kunsthistorici verdienen. sifolia L. in 1767 en voor Othonna frutescens Bergius
(1767) in 1771. De laatste interpretatie deel ik.
Voor 60 namen die Linnaeus gepubliceerd heeft
DE GEÏLLUSTREERDE BOEKEN VAN DE is de afbeelding bij de Commelins als lectotype aan
COMMELINS gewezen. Ook voor namen van N.L.Burman, Miller,
Allioni, Jacquin, Lamarck, Aiton, Haworth, Poiret,
De botanici Jan en Caspar Commelin hebben vier boeken Boissier en De Candolle gelden afbeeldingen bij de
gepubliceerd over de zeldzame planten in de Hortus Commelins als lectotype. Een (lecto-) type is dat ele
(1697, 1701, 1703,1706). Hierin zijn 305 afbeeldingen ment (herbarium-exemplaar, afbeelding, beschrijving)
opgenomen, waarvan er 273 gebaseerd zijn op de aquarel waaraan de naam van een taxon verbonden is, zodat
len uit de Moninckx Atlas. de interpretatie van die naam samenvalt met de inter
Jan Commelin schreef het eerste deel van de Horti pretatie van het type.
medici Amstelodamensis rariorum plantarum historia. In de meeste gevallen blijkt mijn identificatie van
Waarschijnlijk was dit boek in 1691 al goeddeels klaar, de Commelin-platen conform te zijn aan wat al uit de
maar het overlijden van Jan Commelin op 19 januari literatuur bekend was, en zijn er geen nomenclato-
1692 heeft de publicatie blijkbaar vertraagd. In 1697 rische problemen. De bestaande nomenclatuur blijkt
is het tenslotte toch verschenen met aantekeningen van dikwijls nog vaster verankerd te kunnen worden door
de professor aan de Hortus, Frederik Ruysch en de middel van typificatie van de betreffende naam. Soms
Haagse apotheker-botanicus, Frans Kiggelaer (1648- echter doen zich verrassingen voor, meestal van onaan
1722). gename aard. Bij de behandeling van soorten waarvoor
Caspar Commelin schreef het tweede deel van dit recente monografieën beschikbaar zijn doen zich de
folio-werk (1701) in dezelfde trant als zijn oom, maar minste problemen voor. Toch konden niet altijd de
met een sterker accent op de taxonomie. De Praeludia nomenclatorische beslissingen van monografen ge
botanica (1703) geven de tekst van twee van zijn col volgd worden {Chrysocoma ciliata, Ursinia paleacea
leges, die vooral Euphorbia en Aloe behandelen. In en Drimia capensis). Vaak ontbreekt de leidraad van
1701 was Caspar tot lector benoemd en in 1706 volg een monografie, met des te meer omzichtigheid dienen
de zijn benoeming tot professor naast Frederik Ruysch. de problemen dan behandeld te worden. In een aantal
In dat zelfde jaar verscheen ook Plantae rariores et gevallen is een beslissing genomen (Melianthus comosus
exoticae, het laatste botanische werk van de Comme- enM.elongatus; Senecio linifolius en S.lythroides; Se-
lins, afgezien van een heruitgave in 1715 van de Prae necio rigens; Talinum fruticosum; Annesorhiza inebrians
ludia botanica met de Plantae rariores et exoticae. In en Peucedanum gummiferum), terwijl in andere gevallen
1707 werd Caspar Commelin benoemd tot 'Compag van een beslissing is afgezien. Een apart probleem vor
nies Doctor' van de VOC en in 1711 volgde zijn be men de nomenclatorische belangrijke platen die niet
noeming tot inspecteur van het Collegium Medicum. of nauwelijks te identificeren zijn (Euphorbia trigona,
Hierdoor raakte hij steeds verder verwijderd van de Gleditsia javanica, Varronia alba).
taxonomische botanie in de richting van de medici De naam Chrysocoma ciliata L. werd door Bayer
nale plantkunde, zoals onder meer blijkt uit de uitgave (1981) verworpen omdat de naam niet te typificeren
in 1726 van de Pharmacopaea Amstelredamensis re- zou zijn. Ik meen daarentegen dat deze naam getypi-
novata in samenwerking met anderen. ficeerd dient te worden met no. 982.4 in Linnaeus
VIII Inleiding
herbarium te Londen. Dit exemplaar behoort tot de gebaseerd zijn, Plumiers plaat 150 figuur 2 in de editie
soort die tegenwoordig benaamd wordt als Chrysocoma van Burman (1757), is de juiste naam voor deze tro
tenuifolia Bergius, een naam die thuis hoort in de syno pische groente Talinum fruticosum (L.) Juss.
nymie van Chrysocoma ciliata L. Commelin's plaat 94 (1701) is het lectotype van
Commelin's plaat 32 (1701) stelt een Ursinia voor Bubon gummiferum L. De afbeelding toont de soort
(en niet een Euryops waarvoor hij tot op heden door die nu als Peucedanum tenuifolium Thunb. bekend
gaat). Prassler (1967) noemt de betreffende soort staat; voor deze soort wordt de naam Peucedanum
Ursinia crithmoides (Berg.) Poir. Ik beschouw Ursinia gummiferum (L.) Wijnands voorgesteld. Bubon gum
paleacea (L.) Moench als de juiste naam voor dezelfde miferum werd ten onrechte beschouwd de plant te
soort. zijn die nu als Glia gummifera (L.) Sonder te boek staat;
Drimia forsten (Baker) Oberm. blijkt in 1768 al voor deze laatste soort wordt de naam Annesorhiza
gepubliceerd te zijn door N.L.Burman als Scilla ca- inebrians (Thunb.) Wijnands voorgesteld. De genusna-
pensis, zodat de correcte naam voor dit forse bolgewas men Bubon en Glia zijn synoniemen van Peucedanum
nu Drimia capensis (Burm.f.) Wijnands moet luiden. en daarom niet voor deze soort geëigend.
Jessop (1977) voegde deze soort ten onrechte bij Namen waaraan problemen verbonden zijn, staan er
Drimia altissima. nog wel meer in dit boek. Die problemen worden ge
Melianthus comosus Vahl blijkt een synonym te signaleerd, maar ik heb afgezien van ingrijpende nomen-
zijn van Melianthus minor L. Deze laatste naam wordt clatorische beslissingen omdat ik er nog niet geheel van
tegenwoordig gebruikt voor een soort die de beschrij overtuigd ben dat er geen oplossing gevonden kan wor
vende auteur, Linnaeus, waarschijnlijk nooit gezien den die de huidige nomenclatuur intact laat. Voorbeel
heeft. Omdat het verhuizen van de naam Melianthus den zijn Dracaena fragrans (L.) Ker-Gawl. tegen Aloe
minor van de ene Kaapse soort naar de andere hoogst fragrantissima Jacq.; Aloe glauca Mill, tegen Aloe
ongewenst is, wordt voorgesteld de naam te verwerpen rhodacantha DC; Agave fourcroy'des Lern, tegen Agave
en de huidige 'Melianthus minor' wordt beschreven als rigida Mill.;v4/oe saponaria (Ait.) Haw. tegen Aloe
een nieuwe soort, Melianthus elongatus Wijnands. obscura Mill.; Aloe xprincipis (Haw.) Steam tegen
Aloe caesia Salm-Dyck; Crinum commelynii Jacq. tegen
Senecio longifolius L., een soort kruiskruid van de
Amaryllis propinqua Salisb.; Pedilanthus tithymaloides
Kaap de Goede Hoop, blijkt een ongeldig synoniem
(L.) Poit. met als neotype Jacquin's figuur 92 (1763)
te zijn van Senecio linifolius L. Deze laatste naam
tegen het lectotype in het Clifford herbarium 198.10;
wordt tegenwoordig gebruikt voor een soort uit Ma
Linaria pyramidata sensu Davis waarschijnlijk niet sensu
rokko, Spanje en de Balearen. De Zuidafrikaanse
Ventenat.
Senecio longifolius L. moet dus nu Senecio linifolius L.
heten, terwijl voor de mediterrane Senecio linifolius Lang niet alle afbeeldingen van de Commelins kunnen
(L.) L. de nieuwe naam Senecio lythroides Wijnands met zekerheid geïdentificeerd worden. Dit is vooral
wordt voorgesteld. hinderlijk bij platen die verband houden met de typifi-
Nog een Kaapse Senecio moet van naam veranderen. catie van soortnamen: plaat 5 (1703) die als lectotype
De reden hiervan is dat Senecio rigens L. onjuist ge kan dienen voor Euphorbia trigona Haw., en plaat 106
ïnterpreteerd wordt. Levyns bracht deze naam onder (1697), het lectotype van Gleditsia javanica Lam.
in Othonna als Othonna rigens (L.) Levyns in Adam- Bijzonder gecompliceerd is de problematiek rond
son & Salter (1950), niet L. 1760. De juiste naam voor Jan Commelin's plaat 80 (1697). Johnston (1940) stel
deze Othonna is O.parviflora Bergius. Senecio rigens de deze afbeelding voor als het type van Varronia alba
L. dient mijns inziens getypificeerd te worden met Jacquin (nu Cordia alba (Jacq.) Roem. & Schuit.,
Caspar Commelin's plaat 72 (1701) die de soort toont Boraginaceaé). De plaat is moeilijk te identificeren,
die nu bekend staat als Senecio lanceus Ait. maar ik meen erin Trema micranthum (L.) Blume, Ul-
Jan Commelin's plaat 4 (1697) is geïnterpreteerd als maceae, te herkennen. Commelin's beschrijving echter,
Talinum paniculatum (Jacq.) Gaertn. en ook als Tali- die hij ontleende aan mededelingen uit Curaçao, kan
num trianguläre (Jacq.) Willd. De laatste interpretatie zeer wel op de Cordia betrekking hebben. Varronia alba
is juist, maar de naam helaas niet. Het basionym Por- Jacquin dient daarom als naam verworpen te worden,
tulaca triangularis Jacquin is een jaar jonger dan Portu- de juiste naam voor de Cordia is dan Cordia dentata
laca fruticosa L. Omdat beide namen op hetzelfde type Poiret.
jjfiïvttf* l%<
STELLINGEN
Bij de typificatie van Linneaanse soortnamen spelen alleen die elementen een rol, waarvan aangetoond kan worden
dat ze mede vorm gegeven hebben aan de omgrenzing die Linnaeus aan het betreffende taxon gaf.
Stelling II bij het proefschrift van B.E.E.de Wilde-Duyfjes, 1977, Wageningen
De rol van Nederland in de geschiedenis van de introductie van exotische planten wordt dikwijls onderschat. Dit
wordt mede veroorzaakt doordat de rijke botanische verzamelingen uit de 17e en 18e eeuw in Nederland slechts
fragmentarisch bewaard zijn gebleven.
Dit proefschrift
De sterke groei van de botanische collecties in Engeland in het laatste decennium van de 17e eeuw, is in belangrijke
mate gevoed vanuit Holland, vooral gedurende de regering van Koning-Stadhouder Willem III.
W.L.Tjaden, 1981, Taxon «5:295 eerste alinea
Het gebruik van de term 'taxonomie' als synoniem voor een fylogenetisch begrepen systematiek is historisch onjuist.
H.J.Lam, 1957, Taxon 6:213-215
Voor de ontwikkeling van de systematiek en nomenclatuur van cultuurplanten is uitbreiding van het netwerk van
competente registratie-autoriteiten van primair belang.
Herbaria, genenbanken en botanische tuinen kunnen hun sterk aan elkaar verwante doelstellingen het best in een
hechte samenwerking realiseren. Zij dienen niet verenigd te worden tot 'phytotheken'.
Stelling 8 bij het proefschrift van J.S.Siemonsma, 1982, Wageningen
Bij het onderzoek naar de bruikbaarheid van Aster tripolium als bladgroente, dient het verschil tussen de popula
ties in het variërende aantal secundaire bladrozetten, de aandacht te krijgen.
D.O.Wijnands, 1969, Een onderzoek naar de variabiliteit van Aster tripolium in Nederland
BIBI, IO T H K K K.
DEK
LANDBOUWBOcirÖCHOOfc
WAGEMNGEN
Bomen en heesters die op oude buitenplaatsen en landgoederen hun groeikracht en gezondheid hebben bewezen,
dienen, meer dan nu gebeurt, in de Nederlandse boomkwekerijen vermeerderd te worden. Zulk materiaal dient
ook gebruikt te worden bij historisch verantwoord herstel van oude buitenplaatsen.
Het opnemen van het Museumbeleid in de Kaderwet specifiek welzijn houdt een ernstige bedreiging in voor het
voortbestaan van die Natuurhistorisch Musea, die niet door de Rijksoverheid gesubsidieerd zullen worden.
Naar een nieuw Museumbeleid, 1976, Tweede Kamer zitting 1976-1977, 14290 nr. 2. Kaderwet specifiek welzijn, Tweede Kamer
zitting 1980-1981, 14493 nr. 167
10
In de op handen zijnde Wet bedreigde uitheemse dier- en plantesoorten dient een zodanig onderscheid gemaakt te
worden tussen uit het wild afkomstige planten van te beschermen soorten en kunstmatig gekweekte planten van deze
soorten, dat in elk geval de uitvoer van Nederlandse sierteelt-producten zoals planten van Cyclamen-iassen en snij
bloemen van orchideeën, geen belemmeringen zal ondervinden.
11
Het zal steeds moeilijker worden, onderzoek als in dit proefschrift beschreven is uit te voeren, als gevolg van de ver
minderende dienstverlening van de Nederlandse Universiteits-bibliotheken.
12
Het begrip 'selfish gene' vertroebelt de discussie over sociobiologie.
F.B.M.de Waal (red.), 1981, Sociobiologie ter discussie
$
13
De verwoestingen die het feminisme aanricht, zijn een begeleidend verschijnsel van een noodzakelijk historisch proces.
G.Grass, 1979, Der Butt
Proefschrift van D.O.Wijnands: The botany of the Commelins. Wageningen, 21 september 1983