Tezgahüstü Piyasalarda MKT: Sorunlar & Öneriler

44 Pages·2013·1.55 MB·Turkish

PANEL OTURUMU
“Tezgahüstü Piyasalarda MKT: Sorunlar & Öneriler”
Başkan : Muharrem KARSLI
T.C. Ziraat Bankası A.Ş. Yönetim Kurulu
Başkanı ve İktisadi Araştırmalar Vakfı
Yönetim Kurulu Üyesi
Katılımcılar: İbrahim PEKER
Sermaye Piyasası Kurulu
Başkan Yardımcısı
: Dr. Cihan AKTAŞ
T.C.M.B. Bankacılık ve Finansal Kuruluşlar
Genel Müdür Yardımcısı
: Başak YETİŞEN TEKER
BDDK Bankacılık Baş Uzmanı
: Dr. M. Cüneyt SEZGİN
T. Garanti Bankası A.Ş.
Yönetim Kurulu Üyesi
: Dr. Mehmet Ayhan ALTINTAŞ
Takasbank Merkezi Risk ve Teminat
Yönetimi Direktörü
141
142
Muharrem KARSLI
T.C. Ziraat Bankası A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı ve
İktisadi Araştırmalar Vakfı Yönetim Kurulu Üyesi
Sayın Başkanlar,
Değerli Konuklar,
Hepinize kendi adıma hoş geldiniz diyorum.
Yıllar önce bir gazetede karikatür gördüm. Uzun bir masa; masanın et-
rafında tabaklar var ama herkes gitmiş. Masanın ucunda bir konuşmacı ve
dinleyici kalmış, konuşuyor. Elinde bir kağıt var yerlere kadar inmiş. Yanın-
da ki dinleyici arada diyor ki, ben niye bekliyorum biliyor musunuz? Sizden
sonra benim konuşmam varda onun için bekliyorum, demiş.
Bu güzel toplantı da çok değerli katılımcıların konuşmalarını dinledik. Ta-
kasbank nedir, Ne zaman kuruldu, Nasıl kuruldu, Nereden nereye geldi?
Borsa 1985 yılında kuruldu 1986 Ocak ayında faaliyete geçti. Bende kuru-
cu başkanlarındanım. Borsanın Cağaloğlu’nda ki ilk çalışma günlerinde bor-
sa seans salonunda alım satım olur, seans bitince borsa üyeleri birer taksi
tutar sattıkları hisse senetlerini çantaya koyup Şişli’ye giderlerdi. Şişli’den
Taksim’e, Taksim’den Karaköy’e hisse senetlerini teslim eder paralarını da
alır merkezlerine geri dönerlerdi. İlk kuruluş böyleydi. Bu çok zahmetli mas-
raflı ve zaman alıcı bir olaydı. Karaköy’de ki binaya geçtikten sonra binanın
ilk katını aracı kurumlara tahsis ettik. Dedik ki, bu odalarınıza birer kasa ko-
yacaksınız bundan sonra teslimler burada olacak. Hatta yönetmeliğe ilave
ettik, borsa binasındaki irtibat bürolarına yapılan teslim, kesin teslim sayılır.
Bu teslim ret edilemez. Herkes seanstan sonra o odalarda dolaşmaya baş-
ladı. Fakat bir süre sonra bu da yetersiz kalmaya başladı. Ben bir arkada-
şımla, danışmanımla Avrupa borsalarını gezmeye gittik. Viyana borsasın-
dan başladık. O zamanlar viyana borsası gariban bir borsa pek bir şey ala-
143
madık. Oradan Milano’ya gittik, o zamanlar Milano Avrupa’nın Londra ve
Frankfurt’tan sonra ikinci büyük borsası idi. Başında da İskoçyalı bir başkan
orayı reforme ediyor. Onlara sorduk, yapıyoruz bir şey ama kendi sistemi-
mizi de geliştirmeye çalışıyoruz. Pek de memnun değiliz durumdan bir gü-
nün işlemlerinin %25’i ertesi güne sarkıyor. Sizde ne kadarı sarkıyor? Dedi-
ler. Biz de hiç sarkmıyor dedik. Oradan kalktık Londra’ya gittik. Londra bor-
sasında uzmanlarla konuşuyoruz. Baktık onlarda da halinden memnun bir
hava yok. Dediler ki, bizim sistemimiz de iyi değil. Siz en iyisi Paris’e gidin.
Paris’te Sicovam diye Paris borsasının bir yan kuruluşu var. Bizde o siste-
mi alma düşüncesindeyiz. Sicovam’a gittik ve bizi çok iyi karşıladılar. Anla-
tılar, şöyle yapıyoruz böyle yapıyoruz ve bizim de aklımıza yattı. Notlarımı-
zı, broşürlerimizi aldık. Bize şunu söylediler, bu sistemi kuran biz değiliz.
Kim peki dedik? İkinci dünya savaşı sırasında Paris, alman işgali altınday-
ken bu sistemi almanlar kurdu. Hayretler içinde kaldık. Ama sonradan
Frankfurt borsasını incelemeye gittiğimiz zaman baktık aynı sistem orada
da var. Sonra döndük. Karaköy’deki binanın bir katını da takas işlemlerine
ayırdık. Şöyle bir sistem kurduk. Sabahtan öğleye kadar mal satan malını
oraya teslim edip bir makbuz alacak, öğleden sonrada gidip makbuzu verip
parasını alacak. Ya da mal alan öğleye kadar parasını teslim edecek öğle-
den sonra da makbuzu verip malını geri alacak. İşte size takas sistemi. Ara-
dan bir süre geçtikten sonra birde saklama sistemi kurmak lazım. Binanın
ön cephesini parasal işlemler için iş bankasına verdik. Bodrum katını ban-
ka kiralık kasası gibi tanzim ettik. Tüm üyelere birer tane kasa verdik. Faz-
la malınızı buraya koyun, günlük ihtiyacınızı da kendi odalarınızda ki takas
kasalarından karşılayın. Epey müddet böyle gitti. Daha sonra benim borsa
başlığındaki sürem doldu. Benden sonra yaman Törüner geldi. Sermaye pi-
yasası kurulu bir tebliğ çıkardı. Borsaların ve bankaların sermaye piyasası
işlemleri yapan birimleri müesseselerin dışına çıkacak. İMKB takas ve sak-
lama merkezi iken anonim şirketine dönüştü. Ama yine borsanın içinde fa-
aliyetine devam etti. Yaman Törüner’in ayrılmasından sonra rahmetli Tun-
cay Artun İMKB takas ve saklama anonim şirketi yani Takasbank haline dö-
nüştürüldü. İşte Takasbank’ın hayatını sizlere böylece anlatmış oldum. Te-
şekkür ediyorum.
144
İbrahim PEKER
Sermaye Piyasası Kurulu Başkan Yardımcısı
Çok değerli katılımcılar, akademi ve finans dünyasından kıymetli misa-
firler,
Bilindiği üzere, ülkemizin de üyesi olduğu G-20’nin 2009 yılı Eylül ayın-
da gerçekleştirilen Pittsburgh Liderler Zirvesinde, standart hale getirilecek
tüm tezgahüstü türev sözleşmelerin uygun görülecek borsalar veya elektro-
nik alım satım platformlarında işlem görmesi ve işlemlerin merkezi karşı ta-
raflar (MKT) nezdinde takasının gerçekleştirilmesinin en geç 2012 yılı sonu-
na kadar sağlanması konularında uzlaşmaya varılmıştır.Söz konusu Zirve-
de ayrıca merkezi takası gerçekleştirilmeyen sözleşmelerin daha yüksek
sermaye yükümlülüğüne tabi olması da karara bağlanmıştır.
Diğer taraftan, Yüksek Planlama Kurulu’nun 29.09.2009 tarihli kararı ile
“İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Planı” kabul edil-
miş ve ilgili Strateji ve Eylem Planı 02.10.2009 tarihinde Resmi Gazete’de
yayınlanmıştır. Söz konusu Plan’ın eyleme geçirilmesi amacıyla İstanbul
Uluslararası Finans Merkezi (İFM) Yüksek Konseyi ve Ulusal Danışma Ku-
rulunun ortak toplantısında alınan karar gereği ilgili kurumlara belirli sorum-
luluklar verilerek “İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Çalışma Komiteleri
Çalışma Usul ve Esasları” kabul edilmiştir. İstanbul Uluslararası Finans
Merkezi Stratejisi ve Eylem Planı doğrultusunda 01.05.2010 tarih ve 27568
sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 2010/11 sayılı Başbakanlık Genelgesi
uyarınca oluşturulan “Piyasalar ve Enstrümanlar Komitesi”nin başkanlığı
Kurulumuz tarafından yürütülmektedir.
Ayrıca MKT uygulamasına geçilmesi hususu, Türkiye sermaye piyasala-
rına getireceği istikrar ve sağlayacağı etkinlik artışı göz önünde bulunduru-
larak İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Projesinin kapsamına alınmış ve
15 (ii) nolu “Merkezi Teminatlandırma ve Merkezi Takas Tarafı” sisteminin
145
oluşturulması başlığı altında çalışmaların yürütülmesi resmiyete bağlanmış
olup söz konusu çalışmalar Kurulumuz ve ilgili diğer kuruluşlar arasında
sürdürülmektedir.
Alınan bu kararlar ile yapılan bu çalışmalar doğrultusunda, 30.12.2012
tarihinde yürürlüğe giren 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’nun (Ka-
nun) “Merkezi Karşı Taraf” başlıklı 78 inci maddesiyle, borsalarda ve borsa
dışı piyasalarda işlem gören sermaye piyasası araçlarıyla ilgili gerçekleşti-
rilen işlemlerde merkezî takas kuruluşlarının alıcıya karşı satıcı, satıcıya
karşı da alıcı rolünü üstlenerek takasın tamamlanmasını taahhüt ettikleri
merkezî karşı taraf uygulamasının; piyasalar veya sermaye piyasası araç-
ları itibarıyla SPK tarafından zorunlu tutulabilmesine veya borsalar veya
teşkilatlanmış diğer pazar yerlerinin kendileri nezdinde işlem gören serma-
ye piyasası araçlarıyla ilgili merkezî karşı taraf uygulamasına geçmek üze-
re SPK’ya başvurabilmelerine imkân sağlanmıştır. Bu düzenleme ile orga-
nize ve tezgahüstü piyasalarda gerçekleştirilen tüm işlemler için merkezi
karşı taraf uygulamasının oluşturulabilmesine yönelik hukuki altyapı oluştu-
rulmuştur.Kanunda yer alan MKT’nin rol üstlenmesi ifadesinin ise uluslara-
rası kullanıma da uygun düşecek şekilde bilinçli olarak seçilip kullanıldığı
ifade edilebilir. Zira burada MKT üç taraflı bir anlaşmanın (alıcı, satıcı ve
MKT) ve iki aşamalı bir işlemin (birinci aşama: alıcı açısından sorunsuz ger-
çekleşme durumunda işin özü itibariyle MKT’nin taraf olmaması, ikinci aşa-
ma: taraflardan birisinin yükümlülüğünü yerine getirmemesi durumunda
MKT’nin devreye girmesi) içerisinde bulunmaktadır.
Uluslararası piyasalarda, G-20 ülkelerinin aldığı söz konusu kararlar çer-
çevesinde tezgahüstü türev ürünlerin merkezi karşı taraflarca takasının ger-
çekleştirilmesine yönelik kapsamlı düzenlemeler yapılmış ve bazı taahhüt-
lerde bulunulmuştur. Avrupa Birliği Parlamentosunda MKT uygulamalarına
ilişkin olarak oluşturulmuş European Market Infrastructure Regulation
(EMIR) düzenlemeleri Mart 2012’de son haliyle kabul edilmiştir. EMIR dü-
zenlemeleri kapsamında öncelikle 2013 yılında merkezi karşı taraf olunma-
sına ilişkin teknik şartların belirlenerek buna göre MKT’ların yetkilendirilme-
si sağlanacak olup, 2015 yılının ortalarında da bütün ürünlerin merkezi kar-
şı taraf uygulamasına tabi tutulması hedeflenmiştir. ABD’de yürürlüğe giren
Dodd-Frank düzenlemeleri kapsamında ise, bütün ürünlerin merkezi karşı
taraf uygulamasına tabi tutulmasının 2014 yılının ortalarında gerçekleştiril-
146
mesi hedeflenmiştir. Ayrıca Basel III düzenlemeleri ile MKT’ye tabi ürünler
için bulundurulması gereken minimum sermaye gereklilikleri belirlenmiş
olup, 2019 yılına kadar kurumların kademeli olarak bu gereklilikleri yerine
getirmesi ve 2019 yılında da tam uyumun sağlanması hedeflenmiştir. Diğer
taraftan, CPSS-IOSCO tarafından finansal piyasa altyapılarına ilişkin MKT
olunması ve MKT’lerin uyması gereken kurallara yönelik tavsiye niteliğinde-
ki prensipler yayınlanmıştır.
Mevcut durumda, G20 ülkelerinin yarısında MKT’ye yönelik yasal düzen-
lemeler yapılmış olup (Türkiye dâhil), ancak Aralık 2012 sonu itibariyle sa-
dece Japonya’da bazı tezgahüstü türev ürünler için zorunlu takas uygula-
masına başlanmıştır. ABD ve Hindistan’da bazı tezgahüstü araçlar için
2013 içinde zorunlu takas uygulanmasına başlanacağı duyurulmuştur.
Merkezi karşı taraflar, tarafların birbirlerine karşı almış oldukları de-
ğişken riskleri merkezileştirerek standartlaştırılmış bir risk yönetim siste-
mine dönüştürmekte ve birçok piyasada çok taraflı risk netleştirmesi ya-
parak piyasa riskini anlık olarak takip edebilmektedir.Ayrıca merkezi kar-
şı taraflar, üye ve müşteri risklerini çeşitli algoritmalar aracılığıyla gerçek
zamanlı olarak izleyebilmekte ve potansiyel temerrütlerin diğer takas
üyelerini ve piyasayı olumsuz yönde etkilemesini önleyici tedbirler alabil-
mektedir.
Merkezi karşı taraf uygulaması, piyasalarda likiditenin artmasına katkıda
bulunmakta ve böylece, piyasadaki katılımcı sayısı ile piyasanın işlem hac-
mi artarak piyasa büyüklüğüne pozitif yönde etki etmektedir. Ayrıca, riskle-
rin tek bir kurum tarafından takip edilmesi ve çok taraflı netleştirmenin ger-
çekleştirilmesi gibi imkânlar takas maliyetlerini de azaltmaktadır. Merkezi
karşı tarafça tek bir merkezden teminat kabulü ve yönetimi, risk ölçümü,
üye ve müşteri detayı tanımlanması ise piyasaların denetim otoritelerince
gözetim amaçlı olarak izlenmesini de kolaylaştırmaktadır.
Takas riskini kendi bünyelerinde toplamaları sebebiyle merkezi karşı ta-
raflar, daha etkin bir risk yönetim sistemi kurmak ve yeterli mali kaynaklara
sahip olmak zorundadır. Buna ek olarak merkezi karşı taraf hizmeti verecek
kuruluş tarafından alınan teminatlar ile hesap sahiplerinin malvarlıkları bu
kuruluşun malvarlığından ayrı izlenecek ve böylece hesap sahiplerinin mal-
varlıklarının takibi kolaylaşacaktır.
147
Diğer taraftan, merkezi karşı taraf uygulaması ile piyasada oluşan takas
riskleri tek bir kurum üzerinde yoğunlaşacağından risk yönetiminin etkin ve
sürekli yapılmadığı durumlarda piyasaların olumsuz etkilenmesi de söz ko-
nusu olabilmektedir. Sistemik riskin engellenmesi açısından önemli bir yere
sahip olan merkezi karşı tarafların yeterli risk yönetimi uygulamalarına, ope-
rasyonel ve mali güce sahip olmaları finansal istikrar açısından büyük önem
arz etmektedir. Aksi takdirde MKT’lerin bizzat kendileri sistemik risk kayna-
ğı olacaklardır. Bu nedenle, sistemik riskin azaltılabilmesi için piyasadaki
risklerin iyi tanımlanması, tam olarak fiyatlanması, yeterli sermayeyle des-
teklenmesi ve riskin yeniden dağılımı sürecinin açıkça tanımlanarak şeffaf-
laştırılması gerekmektedir.
Ayrıca risk takibinin standartlaştırılması, MKT’ye üye olan kurumlara yö-
nelik kredi riski ve kurum portföyü üzerinden değerlendirme yapma imkanı-
nın azalması/kaybolması, farklı piyasalarda alınan riskler ya da farklı
MKT’ler kullanılması durumunda netleştirme imkanının azalması, garanti
fonu, sigorta vs. gibi defans bloğunda yer alan ek katmanların maliyeti gibi
hususlar nedeniyle merkezi karşı taraf uygulamasının piyasa katılımcılarına
getireceği ek maliyetlerin sistemin oluşturulmasında dikkate alınması ge-
rekmektedir.
Sayısal verilere bakılacak olursa; uluslararası piyasalarda 08.05.2013
tarihli Bank for International Settlements (BIS) raporundan alınan verilere
göre, 31.12.2012 tarihi itibariyle uluslararası tezgâh üstü türev piyasasının
pozisyon büyüklüğü 632 trilyon USD seviyesine ulaşmıştır. Uluslararası tez-
gâh üstü türev piyasasının 489 trilyon USD ile %77’si faiz sözleşmelerine,
67 trilyon USD ile %10’u döviz sözleşmelerine ve 25 trilyon USD ile %4’ü
Credit Default Swap’lara (CDS) dayalı türev işlemlerden oluşmaktadır.
Ülkemizdeki mevcut durumda ise, BDDK’nın Aralık 2012 tarihli Finan-
sal Piyasalar Raporunda tezgahüstü türev işlemlerle ilgili sunulan toplam
büyüklük (muhtemel açık pozisyon tutarı) ise 347,2 milyar TL olup,
%78’inin karşı tarafı bankalar, %16’sının karşı tarafı ise diğer tüzel kişiler-
dir. Türkiye’de yerleşik bankaların tezgahüstü türev işlemlerle ilgili tek ta-
raflı yükümlülükleri esas alındığında küresel hacim içindeki payın yüzde bi-
rin çeyreği mertebesinde olduğu anlaşılmaktadır. Küresel işlem hacmiyle
karşılaştırıldığında önemsiz görülebilecek bu tutar, işlemlerin tamamının
tek bir merkezi karşı taraf üzerinden gerçekleştirildiği varsayıldığında, mer-
148
kezi karşı taraf için 400 milyar $ civarında nominal bir yükümlülüğe tekabül
edecektir.
Uluslararası piyasalara nazaran ülkemizde işlem hacmi düşük olan tez-
gahüstü piyasalarda, standartlaştırılmaya en uygun olan ürünlerden başla-
narak merkezi karşı tarafça takas işlemlerinin gerçekleştirilmesi ülke tecrü-
besi açısından önem arz etmektedir. Bu kapsamda, tezgâh üstü piyasalar-
da işlem gören ürünlerin standardize edilmesine ve bu ürünlerin Takasbank
tarafından merkezi karşı taraf olarak takasının yapılmasına yönelik olarak
piyasa katılımcılarının da katkılarıyla yapılmakta olan çalışmalar devam et-
mektedir.
Öte yandan, tezgahüstü piyasalar için ulusal bir MKT uygulamasının
oluşturulmasına yönelik yapılmakta olan çalışmalarda aşağıdaki hususların
çok iyi değerlendirilmesi ve bunlara yönelik kararların verilmesi gerekmek-
tedir.
• Uygulamaya başlanacak araçların seçilmesi,
• Defans bloğu sıralamasına karar verilmesi (Spot işlemler ile aynı mı
olacak, farklı katmanlama mı olacak?),
• Teminat kompozisyonunun belirlenmesi (Kriz zamanı artan likidite ih-
tiyacı ve teminatların nakde çevrilmesi zorluğu dikkate alınarak alına-
cak olan nakit/döviz teminat tutarının belirlenmesi),
• Nakit/döviz teminatın değerlendirilmesi, nemanın paylaşılması (kriz
esnasında değerlendirilen teminatın kriz anında nakde çevrilememe-
si riski),
• Kriz zamanı artan likidite ihtiyacı ve teminatların nakde çevrilmesi
zorluğu durumunda Merkez Bankasının rolü, Merkez Bankasının
devreye girmesi durumunda fiyatlamanın ne şekilde yapılacağı, temi-
natların ne şekilde değerleneceği,
• Garanti Fonu oluşumu, kullanımı, piyasalar arası geçişkenlik (Her pi-
yasanın ayrı fonu mu olacak, farklı piyasalar için tek fon mu kullanı-
lacak?),
• Nitelikli takas kurumu niteliğinin Kazanılması (Basel III düzenlemele-
rinin uygulanmasında MKT olarak kabul edilme),
149
• Basel III uygulamasında nitelikli MKT belirlemesinde başka kurumla-
rın durumu.
Sonuç olarak yeni Sermaye Piyasası Kanunu ile hukuki zemini hazırlan-
mış olan merkezi karşı taraf uygulaması için, yukarıda yer alan kararların
verilip, gerekeli tercihlerde bulunularak uygulamaya geçilmesi hem risk kon-
trolü sağlandığından finansal istikrara katkıda bulunacak, hem de Uluslara-
rası İstanbul Finans Merkezi Projesinin operasyonel ayağının güçlenmesi-
ne büyük fayda sağlayacaktır.
Saygılarımı sunar, teşekkür ederim.
150