tek parti döneminde orta asya ve sümer-hitit araştırmaları

496 Pages·2013·7.78 MB·Turkish

T.C.

CELAL BAYAR ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TARİH ANABİLİMDALI

Doktora Tezi

TEK PARTİ DÖNEMİNDE

ORTA ASYA VE SÜMER-HİTİT

ARAŞTIRMALARI

HAZIRLAYAN

ULAŞ TÖRE SİVRİOĞLU

DANIŞMAN

DOÇ. DR. ŞAYAN ULUSAN

Manisa

2012
ÖZET
Ulus devletlerin kuruluşları esnasında tarih ve arkeolojiye özel bir önem verdikleri ve
meşruluklarını geçmiş uygarlıklara dayandırmaya çalıştıkları görülmektedir. Türkiye
Cumhuriyet’in kuruluş aşamasında tarih, arkeoloji, antropoloji ve dilbilim gibi
disiplinler yeni Türk devletinin meşruluğunun sağlanmasında önem kazanmıştır. Gene
bu disiplinlerden Türk ulusunun bilincinin yeniden şekillendirilmesinde yoğun şekilde
yararlanılmıştır. Türkiye’de bilhassa Tek Parti Dönemi’nde Orta Asya prehistoryası,
Sümer ve Hitit medeniyetleri üzerine yapılan araştırmalarda da bu temel hedeflerin
gözetildiği görülmektedir. Bu çalışmamızda bilim ve siyasetin iç içe geçtiği Tek Partili
yıllarda Türkiye’de Sümer-Hitit ve onlara kaynaklık ettiği düşünülen prehistorik Orta
Asya Medeniyet’inin nasıl algılandığı ve kitlelere nasıl tanıtıldığı üzerinde durulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Orta Asya prehistoryası, Sümer ve Hitit, Tarih, Arkeoloji, Ulus
Devlet, Tek Parti Dönemi

III
ABSTRACT
During the establishment of nationalistic states, it is seen that they struggle to trace their
legitimacy back to ancient civilisations and they attach great importance to the history
and archaeology. While being established the Turkish Republic, the disciplines such as
history, archeology, antropology and linguistic are great value to the legitimacy of
Turkish Republic. Also, it is intensively benefited from these disciplines for the
restatement of Turkish nation’s conscious. Especially, throught the single party preiod
of Turkey, the significance of these main purposes is noticed into the historical
researches which are done on the prehistory of Central Asia, Sumer and The Hittites. In
this academic study, it’s emphasized how Sumer, the Hitities and the Prehistory of
Central Asia wich it’s thoght as good sources are perceived and how they are introduced
to the people during the years of single party in Turkey wich science and politics
combined with each other.

Key Words: The Prehistory of Central Asia, Sumer and The Hittites, History,
Archaeology, Nationalistic States, Single Party period

IV
Doktora tezi olarak sunduğum “Tek Parti Dönemi’nde Orta Asya, Sümer-Hitit Araştırmaları”
adlı çalışmanın, tarafımdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma
başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin bibliyografyada gösterilen eserlerden
oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanmış olduğumu belirtir ve bunu onurumla
doğrularım.

Tarih

.../…./2013
Ulaş Töre SİVRİOĞLU

V

ÖNSÖZ
Birçok araştırmacı Türkiye Cumhuriyeti’nin Tek Partili yıllarını Arkeoloji,
Dilbilim, Antropoloji gibi bilimlerin gelişimi açısından “altın yıllar” olarak görmüştür.
Tek Parti Dönemi boyunca, Tarih Kongreleri, Dil Kurultayları, Arkeoloji müzeleri,
düzenli hâle getirilen çiviyazılı tablet koleksiyonlarıyla Anadolu’nun kadim tarihi daha
önce görülmedik ölçüde bir seferberlikle araştırılmaya başlanmıştır. Anadolu’daki en
eski medeniyetlerin Orta Asya’dan gelen Türkler tarafından kurulduğunu savunan Türk
Tarih Tezi bu çalışmaların teorik alt yapısını oluşturmuştur. Bu faaliyetler içerisinde
Sümerler ve Hititlerle ilgili mesai özel bir anlam taşır. Anadolu-Yakındoğu
medeniyetleri arasında Türkler ile en fazla bağlantılı görülen ve üzerlerinde durulan bu
iki antik uygarlıktır. Tek Parti Dönemi’nde Sümerler ve Hititler üzerine uzmanlaşmış
bilim insanları Türkiye’ye dâvet edilmiş, bu bilim insanlarının katkılarıyla DTCF’nde
Hititoloji ve -dünyadaki tek- Sümeroloji Kürsüsü kurulmuştur. Atatürk, Etibank,
Sümerbank gibi kuruluş isimleriyle bu iki medeniyete ne ölçüde önem verdiğini
göstermek istemiş ve halk arasında her iki medeniyetin de tanınmasına gayret
göstermiştir.
Çalışmamızda Tek Parti Dönemi boyunca Sümerler, Hititler ile onlara kaynaklık ettiği
düşünülen prehistorik Orta Asya medeniyeti üzerine yapılan bilimsel, kültürel, edebî
hemen hemen bütün çalışmalar incelenmiş, kendi dönemlerinin ve bugünün
araştırmalarıyla mukayese edilerek değerlendirilmiştir. Bu çalışmada Kaynakçadan da
anlaşılacağı üzere mümkün mertebe birinci el kaynaklar taranmıştır. Ancak bütün
çabalarımıza rağmen bazı çalışmalara, Örneğin İsmail Hâmi Danişmend’in Sümer-Türk
Dilbirliği adlı eserine Millî Kütüphane, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Türk Dil
kurumu Kütüphanesi de dâhil olmak üzere taranan hiçbir yerde rastlanılamamıştır. Bu
türden kitapların özel koleksiyonlarda olması muhtemeldir. Tez’in yazımında terimler
ve isimler yazıldıkları dönemin imlâsıyla yer almışlardır. Şummer, Summer, Asur, Eti,
Ortaasiya, Turova gibi… Kendi yorumlarımız ve eklerimizde ise bugün kullanılan
terimler ve Arkeolojide evrensel olarak kabul edilen yazım kullanılmıştır. Sümer, Assur,
Hitit, Orta Asya, Troia gibi... Güneş Dil Teorisine göre düzenlenen dönemin imlâsı
olduğu gibi bırakılmıştır. Irkiğ, milliğ vb.
VII
Bu çalışmada önerileriyle yol gösterici olan hocalarım Doç Dr. Şayan Ulusan, Doç Dr.
Hasan Mert, Yrd Doç Dr. Ali Galip Alçıtepe’ye ve Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi
çalışanlarına teşekkür ederim.
Töre SİVROĞLU

VIII
İÇİNDEKİLER

ÖZET……………………………………………………………………………III
ABSTRACT …………………………………………………………………….IV
YEMİN METNİ………………………………………………………………....V
TUTANAK……………………………………………………………………...VI
ÖNSÖZ………………………………………………………………………....VII
İÇİNDEKİLER………………………………………………………………....IX
KISALTMALAR……………………………………………………………..XIV
GİRİŞ……………………………………………………………………………..1

GİRİŞ
1923 ÖNCESİNDE ORTA ASYA PREHİSTORYASI VE SÜMER-HİTİT
ARAŞTIRMALARI

1. Batılı Bilim Adamlarının Gözüyle Orta Asya ve Sümer-Hitit Medeniyetleri

1.1.Orta Asya’da Prehistorik Araştırmaların Başlaması ve Âri Tezi………… 1
1.2. Orta Asya Türk Medeniyeti Üzerine İncelemelerinin Başlaması……… 7
1.3. Sümerlerin Keşfi ve Orta Asya İle Bağlantıları………………………….. 11
1.4. Hitit Araştırmalarının Başlaması………………………………………..… 19

2. Osmanlı Aydınlarının Gözüyle Orta Asya ve Sümer-Hitit Medeniyetleri

2.1. Osmanlı Devletinde Orta Asya ve Türklük Araştırmaları ………………….24
2.2.Osmanlıların Sümer-Hitit Arkeolojisine Bakış Açısı………………………..35
2.3. Osmanlı Tarih Kitaplarında Sümer ve Hititler ……………………………...42

IX
I
BİRİNCİ BÖLÜM
ATATÜRK DÖNEMİNDE ORTA ASYA PREHİSTORYASI VE SÜMER-
HİTİT TARİHİ ARAŞTIRMALARI

1.Cumhuriyetin İlk Yıllarında (1923–1930) Orta Asya ve Sümer-Hitit
Araştırmaları ………………………………………………………………….. 52

1.1. 1923–1930 Döneminde Ders Kitaplarında Orta Asya ve Sümer-Hitit
Medeniyeti …………………………………………………………………........53
1.2. 1923–1930 Döneminde Türkiye’de Orta Asya Araştırmaları……….............57
1.3. Avram Galanti ve Hititler................................................................................62
1.4. 1923–1930 Arasında Türk Araştırmacıların Gözüyle Sümer-Hitit
Medeniyetlerinin Orta Asya İle Bağları….………………………………………63
1.5. 1923–1930 Yılları Arasında Avrupa’da Sümer-Hitit Medeniyetlerine Bakış
Açısı … ………………………………………………………………………….65

2. Türk Tarih Tezi ve Sümer-Hitit Medeniyetlerine Resmî Bakış Açısının
Değişimi

2.1 Türk Tarih Tezi’nin Oluşumu, Diğer Ülkelerdeki Muadilleri ve Sümer-Hitit
Medeniyetlerine Sahip Çıkmanın Siyasal Anlamı ……………............................67
2.2. Türk Tarih Tezi’nin Yabancı Kaynakları ……………………………….. …81
2.3. Türk Tarih Heyeti’nin Kuruluşu ve Sümer-Hititlere Bakış Açısı………….. 90
2.4. Türk Tarihinin Anahatları’nda Sümer ve Hititler….………………..............95
2.5. Türkçü-Turancı Çevrelerin Sümerlere ve Hititlere Bakış Açısı…………...107
2.6. Mustafa Kemal Atatürk’ün Tarih- Arkeoloji ve Sümer-Hitit Çalışmalarına
Etkisi……………………………………………………………………………112
2.7. Türk Tarih Kurumu’nun Kuruluşu ve Yeni Ders Kitaplarında (1931–1939)
Orta Asya, Sümer-Hitit Medeniyetleri……….....................................................125

X
2.8. Türk Tarihinin Anahatları’nın Yeniden Yazılması Girişimi
ve Sümer-Hititlerle İlgili Müsveddeler…..……………………………………..130
2.8.1. Reşit Gâlip
ve Mehmet Saffet (Engin) in Gözüyle Hititler ..…………………………..132
2.8.2. Sümerlerle İlgili Müsveddeler……………………………140

3. Birinci Türk Tarih Kongresi’nde Orta Asya Prehistoryası, Sümer ve Hitit
Medeniyetleri Üzerine Tebliğler…………………………...............................141

3.1. Orta Asya Kimin Anavatanı?......................................................................142
3.2. Antropolojik Tartışmalar………………………………….…...................145
3.3. Kuraklık Meselesi………………………………………………………...150

4. Atatürk Döneminde Çeşitli Tarihçi ve Araştırmacıların Gözüyle Orta Asya
Prehistoryası ve Sümer-Hititler………………………………………………154

4.1. Selahattin Kandemir’in Gözüyle Hititler………………………………......154
4.2. Yusuf Ziya Özer’in Gözüyle Sümer ve Hititler……………………………156
4.3. Şemseddin Günaltay’ın Eserlerinde Sümer ve Hititler…………………….159
4.4. Mehmet Şükrü Akkaya’nın Gözüyle Hititler………………………………171
4.5. Avni Ali Candar’ın Gözüyle Sümer ve Hititler............................................173
4.6. Tekin Alp’in Gözüyle Sümer ve Hititler…………………………………...176

5. Ülkü Dergisinde Sümer ve Hititler Üzerine Yayınlanan Makaleler……177

6. Dönemin Diğer Dergilerinde Sümer ve Hititler……………………...…..183

7. Milletlerarası Konferanslarda Türk Tarih Tezi’nin Tanıtımı ve
Savunulması…………………………………………………………………... 184

XI